|
[[پەڕگە:Et_baal.jpg|وێنۆک|گڕەکان دروست دەبن لەئەنجامی سووتەمەنیێک کە دەسووتێت]]
[[پەڕگە:Regenerative_thermal_oxidizer.jpg|وێنۆک|کەرستەی کەمکردنەوەی پیس بوونی ھەوا کۆنتڕۆلی سووتان ئەبەخشێتە پرۆسە پیشەسازییەکان]]
سووتان ('''Combustion'''), کارلێکێکی کیمیایی گەرمی دەرە لەنێوان سووتەمەنیێک(کەملێکەرەکە) و ئۆکسێنەرێک, بەشێوەیەکی ئاسایی ئۆکسجینی [[تەوشک|بەرگە ھەوا]], کە بەرھەمی ئۆکسید,ئۆکسیدی وە بەزۆری گازی دروست دەکات, لەتێکەڵیێکدالەتێکەڵەیەکدا ناودەبرێت بە دووکەڵ . سووتانی [[ئاگر]] گڕێک دروست دەکات, وە ئەو گەرمیەی کە بەرھەم ھاتوە دەتوانێ وا لە سووتانەکە كه بهبکات بەردەوامی سەربەستی ھەبێ. سووتان بە زۆری زنجیرەیێکیزنجیرەیەکی ئاڵۆزی کارلێکە سەرەتاییەکانی ڕادیکاڵە. سوتەمەنیە ڕەقەکان٫ وەک [[دار]] و [[خەڵووز]]٫ سەرەتا بە کارلێکی شیبونەوە بە گەرمیدا تێتەپەردەبێ بۆ بەرهەمهێنانی سووتەمەنی گازی سووتان دواتر گەرمیە داواکراوەکە دەبەخشێت بۆ بەرهەمهێنانی بڕێکی زۆرتر. بەزۆری سووتان تەواو گەرمە٫ کە [[ڕووناکی]] داگیرساو لەسەر شێوەی هەریەک گەشانەوە یان گڕێک بەرهەم دێت.
نموونەیەکی سادە دەتوانرێ ببینرێ لە ناو سووتانی [[ھایدرۆجین|هایدرۆجین]] و [[ئۆکسجین]] بۆ هەڵمی ئاو٫ کارلێکێک بە گشتی بە کاردێ بۆ تێکردنی مەکینەیبزوێنەری مووشەک. ئەم کارلێکە kJ/mol 242 گەرمی بەڕەڵا دەکاتبڵاودەکات و [[ئێنتالپی|ئێنتاڵپی]] کەم دەکاتەوە وە بەوەشێوەیەش(لە پلەی گەرمی و پەستانی جێگیردا) ː
: 2H2(g) + O2(g) → 2H2O(g)
سووتانی سوتەمەنیێکیسوتەمەنیەکی ئۆرگانیکی لە هەوادا هەردەم گەرمی دەرە چونکە بۆندە دوانیەکەی (O<sub>2</sub> ) زۆر لاوازترە لە بۆندە دوانیەکانی تر یان جووتێک لە بۆندە تاکەکان، وە لەبەر ئەوە پێکهێنانی بۆندە بەهێزەکان لە ناو بەرهەمەکانی سووتان [[ئاو|H2O]] و [[کاربۆن دووئۆکسید|CO2]] دەبێت لە ئەنجام لە بەڕەڵاکردنیبڵاوکردنەوەی [[وزە]]. وزەکانی بۆندی ناو سووتەمەنیەکە تەنها ڕۆڵی لاوەکی دەگێڕێ. لەوکاتەوەی کە ئەوان چوونیەکن لەگەڵ وزەی بۆندەکان کە لە نێو بەرهەمەکانی سووتاندان؛ بۆ نموونە، سەرجەمی وزەی بۆندەکانی (CH<sub>4</sub>) بە نزیکەیی چوونیەکە لەگەڵ (CO2). گەرمی سووتانەکە بە نزیکەیی -418 kJ بۆ مۆڵی (O<sub>2</sub>) بەکارهاتووە لە کارلێکی سووتاندا، وە دەتوانترێدەتوانرێ پێکهاتەی توخمی سووتەمەنیەکە بخەملێندرێ.
سووتانی هان نەدراو لەناو هەوادا پێویستی بە [[پلەی گەرمی]] بەرزی یەکسانە، سووتانی تەواو ستۆکیۆمەتریکە ([[stoichiometric]])
) بە گوێرەی سووتەمەنیەکە، کە لەوێدا هیچ سووتەمەنیەکی بە جێماوە نیە، وە بەشێوەیەکی خەیاڵی هیچ شتێکی ئۆکسێنەر بەجێنەماوە. بە شێوەیەکی [[داینامیکە گەرمی|داینەمیکە گەرمی]]، [[ھاوسەنگیی کیمیایی|هاوسەنگی کیمیایی]] سووتان لەناو هەوادا بەڕادەیەکی ئێجگار زۆر دەکەوێتە لای(دەکەوێتە سەر) بەرهەمەکان. هەرچەندە سووتانی تەواو ئەستەمە بە نزیکەیی ئەستەمە بۆ بەدەستهێنانی، لەو کاتەوەی هاوسەنگیەکیمیاییەکە بە شێوەی پێویست نەگەیشتووە(بە دەست نەگەیشتووە) ، یان لەوانەیە بەرهەمی نەسووتاوی تیابێت وەک کاربۆن مۆنۆکساید(CO)، هایدرۆجین وە هەروەها کاربۆنیش(کاربۆنی ڕەش یان خۆڵەمێش). بەم شێوەیە، بەشێوەیەکی گشتی دووکەڵی بەرهەمهاتوو ژەهراویە و کەمێک بەرهەمی ئۆکسیدبوو یان نەسووتاو دەگرێتەخۆ. هەرسووتانێک لە پلەی گەرمی بەرز لەناو هەوای بەرگە هەوای زەوی، کە سەدا (78)ی نایترۆجینە، هەروەها [[نایترۆجین]] چەندین ئۆکسیدی نایترۆجینی بری بچووک درووست دەکات، بە گشتی وەک (NOx) ئاماژەی پێدەکرێ، لەوکاتەوەی کە سووتانی نایترۆجین بەشێوەیەکی داینامیکە گەرمی لە پلەی گەرمی بەرز پەسەندی دەکات، نەوەک نزم. لەوکاتەوەی کە سووتان بەدەگمەن پاکە، لەوانەیە پاکردنەوەی گازی فرێدراوی دووکەڵ یان کاتەلیک کۆنڤێەرتەر لەلایەن یاساوە داوابکرێ.
ئاگر بەشێوەیەکی سرووشتی ڕوودەدات، کە داگیرساوە بەهۆی تریشقە لێدان یان بۆهۆیبەهۆی بەرهەمەکانی [[گڕکان|گڕکانی]]. سووتان(ئاگر) یەکەمین یەکەمین کارلێكی کیمیایی کۆنتڕۆڵکراوبوو لەلایەن مرۆڤەوە دۆزراوە، لەسەر شێوەی ئاگری هەوارگە یان ئاگرەخۆشە، وە بەردەوام دەبێ بۆئەوەی ببێتە شێوازی سەرەکی بۆ مرۆڤایەتی بۆ بەرهەمهێنانی وزە. بەگشتی، سووتەمەیەکەسووتەمەنیەکە کاربۆنە، یان [[ھایدرۆکاربۆن|هایدرۆکاربۆن]] یان تێکەڵەیەکی ئاڵۆزە وەک دار کە کەمێک هایدرۆکاربۆنی بە ئۆکسیدبووی تێدایە. ئەو وزە گەرمیە بەرهەم هاتووە لە سووتانی سووتەمەنی بەردبووەکانەوە وەک خەڵووز یان [[نەوت]]، یاخود لە سووتەمەنیە نوێبووەکان (renewable fuels) وەک داری ئاگر، کە دروێنەکراووە بۆ بەکارهێنانی هەمەجۆری وەک، [[پیشەسازی]] یان گەرمکرنی نیشتیمانی(ناوەخۆ). هەروەها سووتان لەم دواییانەدا تاکە کارلێکە کە بەکاردێ بۆ هێزپێدان بە مووشەکەکان. هەروەها سووتان بەکاردێ لە لەناوبردنی (سووتانی) پاشماوەی بەفیڕۆچووی هەردوو جۆری بەزیان و بێ زیان. ▼)، هایدرۆجین وە هەروەها کاربۆنیش(کاربۆنی ڕەشیان خۆڵەمێش). بەم شێوەیە، بەشێوەیەکی گشتی دووکەڵی بەرهەمهاتوو ژەهراویە و کەمێک بەرهەمی ئۆکسیدبوو یان نەسووتاو دەگرێتەخۆ. هەرسووتانێک لە پلەی گەرمی بەرز لەناو هەوای بەرگە هەوای زەوی، کە سەدا (78)ی نایترۆجینە، هەروەها [[نایترۆجین]] چەندین ئۆکسیدی نایترۆجینیبری بچووک درووست دەکات، بە گشتی وەک ( NOx) ئاماژەی پێدەکرێ، لەوکاتەوەی کە سووتانی نایترۆجین بەشێوەیەکی داینامیکە گەرمی لە پلەی گەرمی بەرز پەسەندی دەکات، نەوەک نزم. لەوکاتەوەی کە سووتان بەدەگمەن پاکە، پاکردنەوەی گازی فرێدراوی دووکەڵ یان کاتەلیک کۆنڤێەرتەر لەلایەن یاساوە داوابکرێ.
ئۆکسێنەرەکان بۆ سووتان توانای شاراوەی ئۆکساندنی بەرزی هەیە وە ئۆکسجینی بەرگەهەوا یان ئۆکسجینی بێخەوش دەگرێتەوە، یان [[کلۆر|کلۆرین]]،[[فلۆر|فلۆرین]]، کلۆرین تریفلۆرید، نیتریس ئۆکسید وە نیتریک ئەسیدیش دەگرێتەوە. بۆنموونە [[ھایدرۆجین| هادرۆجینهایدرۆجین]] لە ناو کلۆرین دەسووتێ بۆ پێکهەنانیپێکهێنانی هایدرۆجینکلۆریدی کلۆرینهایدرۆجین بە ئازادکردنی تایەتمەندی گەرمی و ڕووناکیەکەی سووتان. هەرچەندە بەگشتی هاننەدراوە، سووتان دەتوانێ هانبدرێ بەهۆی پلاتنیۆم([[پلاتین]]) یان [[ڤانادیۆم]]، هەروەک لەناو کرداری(پڕۆسەی) بەریەککەوتن. ▼▲ئاگر بەشێوەیەکی سرووشتی ڕوودەدات، کە داگیرساوە بەهۆی تریشقە لێدان یان بۆهۆی بەرهەمەکانی [[گڕکان|گڕکانی]]. سووتان(ئاگر) یەکەمین یەکەمین کارلێكی کیمیایی کۆنتڕۆڵکراوبوو لەلایەن مرۆڤەوە دۆزراوە، لەسەر شێوەی ئاگری هەوارگە یان ئاگرەخۆشە، وە بەردەوام دەبێ بۆئەوەی ببێتە شێوازی سەرەکی بۆ مرۆڤایەتی بۆ بەرهەمهێنانی وزە. بەگشتی، سووتەمەیەکە کاربۆنە، یان [[ھایدرۆکاربۆن|هایدرۆکاربۆن]] یان تێکەڵەیەکی ئاڵۆزە وەک دار کە کەمێک هایدرۆکاربۆنی بە ئۆکسیدبووی تێدایە. ئەو وزە گەرمیە بەرهەم هاتووە لە سووتانی سووتەمەنی بەردبووەکانەوە وەک خەڵووز یان [[نەوت]]، یاخود لە سووتەمەنیە نوێبووەکان وەک داری ئاگر، کە دروێنەکراووە بۆ بەکارهێنانی هەمەجۆری وەک، [[پیشەسازی]] یان گەرمکرنی نیشتیمانی(ناوەخۆ). هەروەها سووتان لەم دواییانەدا تاکە کارلێکە کە بەکاردێ بۆ هێزپێدان بە مووشەکەکان. هەروەها سووتان بەکاردێ لەناوبردنی(سووتانی) پاشماوەی بەفیڕۆچووی هەردوو جۆری بەزیان و بێ زیان.
▲ئۆکسێنەرەکان بۆ سووتان توانای شاراوەی ئۆکساندنی بەرزی هەیە وە ئۆکسجینی بەرگەهەوا یان ئۆکسجینی بێخەوش دەگرێتەوە، یان [[کلۆر|کلۆرین]]،[[فلۆر|فلۆرین]]، کلۆرین تریفلۆرید، نیتریس ئۆکسید وە نیتریک ئەسیدیش دەگرێتەوە. بۆنموونە [[ھایدرۆجین|هادرۆجین]] لە ناو کلۆرین دەسووتێ بۆ پێکهەنانی هایدرۆجین کلۆرین بە ئازادکردنی تایەتمەندی گەرمی و ڕووناکیەکەی سووتان. هەرچەندە بەگشتی هاننەدراوە، سووتان دەتوانێ هانبدرێ بەهۆی پلاتنیۆم([[پلاتین]]) یان [[ڤانادیۆم]]، هەروەک لەناو کرداری(پڕۆسەی) بەریەککەوتن.
== جۆرەکان ==
لەسووتانی تەواودا، مادە کارلێکەرەکە دەسووتێ لە نێو ئۆکسجین، وە ژمارەیەکی سووتانی بەرهەم بەرهەمدەهێنێ. کاتێک هایدرۆکاربۆنێک دەسووتێ لە نێو ئۆکسجین، کارلێکەکە بەشێوەیەکی سەرەکی دوانەئۆکسیدی کاربۆن و ئاو بەرهەمدەهێنێ. کاتێک پێکهاتەکان دەسووتێنرێ، بەرهەمەکان بە پلەی یەکەم باوترین ئۆکسیدن. کاربۆن دوانە ئۆکسیدی کاربۆن دروست دەکات، [[گۆگرد]] دوانە ئۆکسیدی گۆگرد دروست دەکات، وە [[ئاسن]] ئۆکسیدی ئاسن دروست دەکات. نایترۆجین بە مادەی زوو گڕگرتوو ڕەچاو ناکرێ کاتێک ئۆکسجین ئۆکسێنەرەکەیە، بەڵام بڕە کەمەکانی ئۆکسیدی نایترۆجینەکان هەمەجۆرەکان(بە گشتی بە جۆری NOx ناولێنراوە) پێکدێت کاتێک هەواکە ئۆکسێنەرەکەیە.
سووتان بەشێوەیەکی پێویست خوازراوی بەرزترین پلەی ئۆکساندن نیە، وە سووتان دەکرێ ببێت بە پەیوەست بە پلەی گەرمی. بۆنموونە، گۆگردی ئۆکسیدی سیانی بە چەندێتی بەرهەم نەهاتووە بەهۆی سووتانی گۆگرد. جۆری NOx بە بڕێکی گرنگ دەردەکەوێ بە نزیکەی سەروی 2,800 °F (1,540 °C) ، وە زیاتر بەرهەمدێت لەپلەی گەرمی بەرزتر. هەروەها بڕی (NOx) نەخشەیەکە لە جۆری ئۆکسجین.
لە زۆربەی بەکارهێنانەکانی پیشەسازی وە لە ئاگردا، [[ھەوا|هەوا]] سەرچاوە [[ئۆکسجین]]<nowiki/>ە (O2). لەهەوادا، هەر مۆڵێکی ئۆکسجین تێکەڵکراوە بە نزیکەیی لەگەڵ (3.71) مۆڵی نایتۆجین. نایترۆجین لەناو سووتان جیانابێتەوە، بەڵام لە پلەی گەرمە بەرزەکان هەندێک لە نایترۆجین دەگۆڕدرێ بە NOx ( بەزۆری NO، لەگەڵ بڕی بچووکتر لە NO2). لەلایەکی ترەوە، کاتێك ئۆکسجینی بەشکردوو نیە بۆ سووتانی سووتەمەنیەکە بە تەواوی، هەندێک [[کاربۆن]]<nowiki/>ی سووتەمەنیەکە دەگۆڕێ بۆ یەکەئۆکسیدی کاربۆن(CO) وە وە هەندێ لە هایدرۆجینەکە بە کارلێکردویی دەمێنێتەوە. کۆمەڵەیەکی تەواوی زیاتر لە هاوکێشەکان بۆ سووتانی هایدرۆکاربۆنێکی نێو هەوا، لەبەرئەوە، داوای حیسابێکی تر دەکات بۆدابەشکردنی ئۆکسجین لەنێوان کاربۆنەکە و هایدرۆجینی نێو سووتەمەنیەکە.
بڕی هەوای پێویست بۆ ڕوودانی سووتانی تەواو زانراوە بە هەوای [[تیۆری]]. هەرچەندە، لەکرداردا، هەوای بەکارهاتوو (2-3x) جاری هەوای تیۆرییە.
==== سووتانی ناتەواو ====
| 