ھەڵەبجە: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary
ھێڵی ١:
[[پەڕگە:Halbaja-monument.jpg|وێنۆک|چەپ|200px]]
 
شاری‌ هه‌ڵه‌بجه‌ ('''هەڵەبجە''' : ''Helebce'') به‌ یه‌كێك له‌ شاره‌ گه‌وره‌‌وگه‌وره‌‌ و گرنگه‌كانی‌ [[كوردستانی‌ باشور]] ده‌ژمێردرێت. ده‌كه‌وێته‌ نێوان هێڵی‌ درێژی‌ (46) پله‌ی‌ ڕۆژهه‌ڵات‌وڕۆژهه‌ڵات‌ و هه‌ر دوو دوو بازنه‌ی پانی‌ (35-36) پله‌ی‌ باكور و (83) كم باشوری‌ ڕۆژهه‌ڵاتی‌ شاری‌ سلێمانیه‌وه‌[[سلێمانی]]ه‌وه‌. ڕووبه‌ره‌كه‌ی‌ (1599) كیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌یه‌، له‌ 9،39% ڕووبه‌ری‌ هه‌موو پارێزگای‌ سلێمانی‌ پێكهێناوه‌. تێكڕای‌ باران بارین له‌ساڵدا (550) ملم ه‌، واته‌ به‌ ناوچه‌ی‌ مسۆگه‌ری‌ باران ناوده‌برێ‌. له‌ باكوری ڕۆژهه‌ڵات‌وڕۆژهه‌ڵات‌ و باشوره‌وه‌ ، به‌چیاكانی‌به‌ هه‌ورامان‌وچیاكانی‌ شنروێ‌‌و[[هه‌ورامان‌]] و [[شنروێ‌‌]] و [[باڵامبۆ]] ده‌وره‌دراوه‌. به‌درێژایی‌ (75) كم هاوسنووره‌ له‌گه‌ڵ ئێراندا[[ئێران]]دا. ده‌شتی‌ شاره‌زوور كه‌ به‌ یه‌كێك له‌ ده‌شته‌ به‌پیت‌و ناوداره‌كانی‌ جیهان ده‌ناسرێت ، به‌شێكی‌ گه‌وره‌ له‌ ڕووبه‌ری‌ ئه‌م قه‌زایه‌ی‌ پێكهێناوه‌. [[ده‌شتی‌ شاره‌زوور]] به‌ ڕۆژئاوای شاری‌ هه‌ڵه‌بجه‌ ده‌ست پێده‌كات‌وپێده‌كات‌ و له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی‌ ناحیه‌ی‌ سورداش كۆتایی‌ دێت، درێژییه‌كه‌ی‌ نزیكه‌ی‌ (100) كم ده‌بێت. ئه‌م ده‌شته‌ بژێوی‌ زۆربه‌ی‌ دانیشتوانی‌ ناوچه‌كه‌ی‌ پێكهێناوه‌. ڕێژه‌ی‌ به‌رهه‌می‌ دۆنمێك له‌ دانه‌وێله‌‌ودانه‌وێله‌‌ و به‌روبومی‌ هاوینه‌‌وهاوینه‌‌ سه‌وزه‌‌وو سه‌وزه‌‌ و میوه‌ هات.
 
په‌یوه‌ندی كۆمه‌ڵایه‌تی‌‌وكۆمه‌ڵایه‌تی‌‌ بازرگانی‌‌وو بازرگانی‌‌ و جوگرافی‌ هه‌یه‌ له‌گه‌ڵ شاره‌كانی‌ [[كوردستانی‌ ڕۆژهه‌ڵات،ڕۆژهه‌ڵات]]، وه‌كو شاره‌كانی‌ (نه‌وسود، پاوه‌، باینگان، مه‌ریوان). شوێنه‌واره‌ به‌ناوبه‌نگه‌كانی‌ ناوشاری‌ هه‌ڵه‌بجه‌‌وهه‌ڵه‌بجه‌‌ و ده‌وروبه‌ری‌ : (باخی‌ میر ، قه‌یسه‌ری‌ حامید به‌گ ، مزگه‌وتی‌ پاشا ، مزگه‌وتی‌ جامعه‌ ، مه‌رقه‌دی‌ پیر محه‌مه‌د ، كارێزی‌ حاجی‌ ناجی‌ ، ئاشتی‌ مه‌حمودی‌ یاروه‌یسی‌ ، فره‌ خه‌زێنه‌ ، تووه‌ وشك ، كانی‌ شێخ ، گوڵان ، كانی‌ حه‌مه‌و غان ، كانی‌ سۆفی‌ خدر ، كۆڵه‌ بۆز ، مۆردانه‌، كانی‌ نواڵه‌ ، كانی‌ زارا) .
 
==مێژووی‌ دروستبوونی‌ هه‌ڵه‌بجه‌هه‌ڵه‌بجە ==
 
گومان له‌وه‌دا نیه‌نییه‌ كه‌ هه‌ڵه‌بجه‌ی‌ ئێستا له‌ سه‌رده‌می‌ فه‌رمانڕه‌وایی‌ توركه‌كاندا دروستكراوه‌، یه‌كڕابوونێك له‌وه‌دا هه‌یه‌ كه‌ هه‌ڵه‌بجه‌ دوای ساڵی‌ (1700) ز دروستكراوه‌. [[عه‌شیره‌تی‌ جاف]] دروستكه‌ر‌و بنیاتنه‌ری‌ هه‌ڵه‌بجه‌ن . ورده‌ ورده‌ ئه‌م شوێنه‌ی‌ هه‌ڵه‌بجه‌ به‌ هۆی‌ ناوداری‌ شوێنه‌كه‌یه‌وه‌ كه‌ ئه‌ڕوانێت به‌سه‌ر ده‌شتی‌ شاره‌زووردا ، زیاتر ئاوه‌دان بۆته‌وه‌ و ته‌نها (خێله‌كانی‌ جاف) ی‌ تێدابووه‌ كه‌ زیاتر له‌ (12) هه‌زار خێزان ئه‌بن ، مه‌ركه‌زی‌ ئاوه‌دانی‌ شاره‌زوور بووه‌ , پاشان خه‌ڵكی‌ تر هاتوون و پاڵیان داوه‌ به‌ هۆزه‌كانی‌ جافه‌وه‌ و زیاتر ئاوه‌دان بۆته‌وه‌ .
 
ده‌ڵێن، عه‌شیره‌تی‌ جاف له‌ ناوچه‌ی‌ [[جوانڕۆ]] سه‌ریان بۆ كه‌س دانه‌نه‌واندووه‌ ، پاشان میرێكی‌ ئه‌رده‌ڵان ته‌ماع ده‌كاته‌ ئاو و زه‌وی‌ و زاره‌ به‌پیته‌كانی‌ ناوچه‌كه‌ و ده‌یه‌وێ‌ به‌ تۆپزی‌ بۆ ژێر ڕكێفی‌ خۆیان بخات ،بخات، ئه‌وانیش ملی‌ بۆ كه‌چ ناكه‌ن و له‌ ئه‌نجامدا جه‌نگێك ده‌قه‌ومێت و دوو سه‌ره‌كسه‌رۆك عێلی‌خێلی‌ جاف ده‌كوژرێن و ئه‌وه‌ی‌ ده‌مێنێته‌وه‌ پاش ماوه‌یه‌ك ڕووه‌و شاره‌زوور ڕوو له‌ میرنشینی‌ بابانه‌كان ده‌نێن و له‌ ناوچه‌ی‌ (بانی‌ خێڵانی‌ ) ده‌ربه‌ندیخان نیشته‌جێ‌ ده‌بن ، ئه‌و كاته‌ ژماره‌ی‌ جافه‌ هه‌ڵهاتووه‌كان سه‌د ڕه‌شماڵێكه‌ و داوا له‌ میرنشینی‌ بابان ده‌كه‌ن كه‌ مافی‌ نیشته‌جێ‌ بوون و گه‌رمیان و كوێستانیان بده‌نێ‌ , ئه‌وانیش ڕێیان پێ‌ ده‌ده‌ن. به‌هۆی‌ چه‌ند بارودۆخێكی‌ ناله‌باره‌وه‌، وه‌ك چه‌سپاندنی‌ هێڵه‌كانی‌ سه‌رسنور به‌ شێوه‌یه‌كی‌ قایمتر وای‌ له‌ ئێلی‌ جاف كرد به‌ شوێن ڕێگا چاره‌یه‌كی‌ تردا بگه‌ڕێن و بڕیاریان دا واز له‌ كۆچه‌رایه‌تی‌ بهێنن و نیشته‌جێ‌ بن . له‌ هه‌موو ڕویه‌كیشه‌وه‌ گوزه‌ران له‌ هه‌ڵه‌بجه‌دا گونجاو بوو ، بۆیه‌ بڕیاریان دا ده‌ست به‌ دروستكردنی‌ شاری‌ هه‌ڵه‌بجه‌ بكه‌ن . ژماره‌یه‌كی‌ زۆر سه‌رچاوه‌ و مێژوونوس له‌وه‌دا یه‌كده‌گرنه‌وه‌ كه‌ به‌ هه‌زاران ساڵ پێش زایین بوونی‌ ژیان و قه‌ڵه‌مڕه‌وی‌ بچوك و گه‌وره‌ ، كوردی‌ و بێگانه‌ ، له‌م ناوچه‌یه‌دا هه‌بوون ، وه‌ك (ئاشوریه‌كان ، بیشداییه‌كان ، میدییه‌كان ، هه‌خامه‌ییه‌كان ، ئه‌سكه‌نده‌ر له‌ سه‌ده‌ی‌ چواری‌ پێش زایین، ئه‌شكانی‌، ساسانیه‌كان، هاتنی‌ ئیسلام ( 21 ی‌ ك . 643 ز)، روادییه‌كان، سلجوقییه‌كان، ئه‌تابه‌كه‌كان، ئه‌ییوبی‌، مه‌غۆلی‌، جه‌لائیری‌ مه‌ڕه‌سپی‌، ته‌یموری‌ له‌نگ ( 1400 ز)، ئه‌رده‌ڵان و سه‌فه‌وییه‌كان، بابانه‌كان، عوسمانی‌، ئینگلیز، شێخ مه‌حمود، حكومه‌تی‌ عێراق، حكومه‌تی‌ كوردی‌ ( حكومه‌تی‌ هه‌رێمی‌ كوردستان ).
 
له‌ ساڵه‌كانی‌ كۆچی‌ جوله‌كه‌ بۆ عێراق و ئێران و كوردستان، ناوچه‌ی‌ شاره‌زوور و هه‌ڵه‌بجه‌ چه‌ندین خێزانی‌ جوله‌كه‌ ڕووی‌ تێده‌كه‌ن و نیشته‌جێ‌ ده‌بن و له‌ پاڵ خێڵه‌كانی‌ جاف دا په‌نا ئه‌درێن ، كاروباری‌ بازرگانی‌ ئه‌كه‌ن له‌و سنوره‌دا ، به‌مه‌ش زیاتر ئه‌بێت به‌ مه‌ركه‌زێكی‌ بازرگانی‌ و ئاڵوگۆڕ له‌و سنوره‌دا.