یاساکانی جووڵەی نیوتن: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

[[پەڕگە:Newtons laws in latin.jpg|وێنۆک|چەپ|200px|یاساکانی یەکەم و دووهەمیدووھەمی نیوتن، بە لاتین، لە یەکەم دەرچوونی [[پرەنسیپە بیرکارییەکانی فەلسەفەىفەلسەفەی سروشتی]]دا، ساڵی ١٦٨٧.]]

# '''یاسای دووەمی نیوتن''': [[تاودانی زەوی]] راستەوانە دەگۆڕێت لەگەڵ [[ھێز (فیزیک)|ھێز]] و پێچەوانە دەگۆڕێت لەگەڵ [[بارستە|بارستایەوە]] دەکاتە (=بارستایی جارنجاران تاودان)؛ '''<math> F = m a </math>'''.

بۆ ئەوەی باشتر لە بنەماکانی داینامیک تێبگەین، لەم بەشەدا مەبەستمانە دوو واتای تری فیزیایی (بارستایی و ھێز) باس کەین. ئەم بنەمایانە بۆ یەکمجار لە ساڵانی (١٦٤٢ز) بۆ (١٧٢٧ز) بە ھۆی زانای بەناوبانگی فیزیایی "ئیسحاق نیوتن " داندراون. لەم ڕۆژگارەدا ئێمە پێیان دەڵێین یاساکانی جوڵەی نیوتن. لە یاسای یەکەمدا نیوتن دەڵێ "ئەگەر کۆی گشتی ھەموو ھێزە کاریگەرەکان لە سەر تەنێک یەکسان بێ بە سفر، کەواتە ئەم تەنە لە بارێکی نەگۆڕدا دەمێنێتەوە-بە وەستاوی یاخود بە گوڕێکی نەگۆڕ". لە یاسای دوەەمدا دەڵێ "ھێز ڕاستەوانە لەگەڵ تاودانی تەنەکە دەگۆڕێ بە مەرجێک کۆی ھێزە کاریگەرەکان لە سەر تەنەکە یەکسان نەبێ بە سفر". وە لە سێیەم یاسادا دەڵێ: "ئەگەر تەنێک ھێزێک بخاتە سەر تەنی دووەم، بە ھەمان بڕ بەڵام بە پێچەوانەی ئاڕاستە، تەنی دووەم ھێزێکیتر دەخاتوە سەر تەنی یەکەم ".

نیوتن ئەم یاسایانەی لە خۆیەوە دەست نەکەوت، بەڵکو پشتی بەست بەو تاقیکردنەوانەی کە زاناکانی پێش ئەو ھەستابوون بە ئەنجامدانیان، بەتایبەت، زانا گالیلە (ئەم زانایە لە ھەمان ساڵی لەدایک بوونی نیوتن دا کۆچی دوایی کردوە). ئەم یاسایانە بە تەواوی بنچینەیین وە لە ھیچ بنەمایەکیتر وەرنەگیراوون. ئەم یاسایانە بناغەی میکانیکی کلاسیکین (کە پێشی دەگوترێ میکانیکی نیوتنی). بە ھۆی ئەم یاسایانەوە ئێمە باشتر لە جوڵە تێدەگەین. لە ڕاستی دا ئەم یاسایانە گشتگرن، تەنھا کاتێک کە خێرایی تەنەکە لە خێرایی تیشکی خۆرەوە نزیک دەبێتەوە ئەم یاسایانە گۆڕانکاریان بەسەر دا دێ و ئیش بە بنەماکانی میکانیکی کوانتەمی دەکرێ (لەم کتێبەدا درفەتی باس کردنی ئەم بابەتەمان نیە).

یاساکانی نیوتن زۆر ئاسانن بۆ تێگێشتن، چونکە خوێندکار (قوتابی) پێش ئەوەی ئەم بابەتە بخوێنێت، پێشتر لە ژیانی ڕۆژانەی دا ڕوبەڕوی چەندین جوڵەی وەک (ھاویشتنی تۆپێک، پاڵدانی ئوتومبیلێک و...و… ھتد.) بۆتەوە.<ref>{{Cite book|title=University physics (Vol. 9|last=Young, H. D. , Freedman, R. A. , Sandin, T. R. , & Ford, A. L.|first=|publisher=Addison-Wesley|year=١٩٩٦|isbn=|location=Reading, MA|pages=}}</ref>

لە بەکار ھێنانەکانی زمانی ڕۆژانەمان دا، مەبەستمان لە ووشەی ھێز، بریتیە لە ڕاکێشان و پاڵپێوەنانی تەنێک. دەتوانین بە شێوەیەکیتر پێناسەی ھێز بکەینەوە: "«ھێز واتا کارلێک کردنی دوو تەن یا خود کارلێکی نێوان تەنێک و دەوروبەری"». ھەر وەک لەم وێنەی یەکدا نیشان دراوە، ھێز ھێندێکی ئاڕاستەبڕە. تۆ دەتوانیت بە ھەر ئاڕاستەیەک کە دەتھەوێ تەنەکە ڕابکێشیت یا پاڵی پێوەنێیت.