|
چەمکی '''دادپەروەری''' لەسەر کۆمەڵێكکۆمەڵێک لایەن، دیدگە و ڕوانینی جیاواز هاتۆتەھاتووەتە کایەوە کە ڕەوشت، ژیرێتی، یاسا، ئایین و یەکسانیش لەخۆدەگرێت. زۆرجار گفتوگۆکان دەربارەی دادپەوەری دابەش دەبێت بەسەر دوو بواردا: یەکێكیانیەکێکیان دادپەروەری کۆمەڵایەتییە کە لە فەلسەفە، باوەڕ و ئایین دا جەختی لەسەر کراوەتەوە و ئەوی تریش دادپەروەرییە لە جێبەجێ کردن و توێژینەوە یاساییەکان دا.
چەمکی دادپەروەری جیاوازە لە هەرھەر کلتوورێكکلتوورێک دا. بیردۆزە سەرەتاییەکانی دادپەروەری لەلایەن فەیلەسوفە یۆنانییە کۆنەکانەوە دامەزراوە وەكوەک پلاتۆ لە بەرهەمەکەیبەرھەمەکەی بە ناوی "«کۆمار"» و بەرهەماکانیبەرھەماکانی ئەرستۆ و هەروەهاھەروەھا بەدرێژای مێژوو جۆرەهاجۆرەھا بیردۆز و گریمانە هاتونەتەھاتونەتە کایەوە. لایەنگرانی بیردۆزی فەرمانی خودایی بانگەشەی ئەوە دەکەن کە دادپەروەری لەلایەن خوداوە دەردەکرێت و لە ساڵانی ١٦٠٠ کان دا، نووسەرانی وەكوەک جۆن لۆكلۆک باوەڕیان بە بیردۆزی یاسای سروشتی هەبووھەبوو لە کاتێكکاتێک دا بیرەمەندە کۆمەڵایەتییەکان باوەڕیان بەوە بوو کە دادپەروەری سەرچاوە دەگرێت لە ئەنجامی رێكەوتنرێکەوتن و تێگەیشتنی هاوبەشیھاوبەشی نێوان هەمووھەموو کەسە بەژداربووەکان. بیردۆزەکانی دادپەروەری دابەشکراو کار دەکەن لەسەر ئەوەی چی دابەش بکرێت، لە نێوان کێ دا دابەش بکرێت و دابەشکردنی دروست چیە.
== فەرمانی خوداوەند ==
لایەنگرانی بیردۆزی فەرمانی خوادیی بانگەشەی ئەوە دەکەن کە دادپەروەری و بنچینەی ڕەوشت فەرمانی ڕەوای خودایە. بۆ نموونە، کوشتن هەڵەیەھەڵەیە و دەبێت سزا بدرێت لەبەر ئەوەی خودا وا دەڵێت. هەندێكھەندێک لە لایەنگرانی دیکەی بیردۆزەکە پێیان وایە کە پەروەدگار دەبێت گوێڕایەڵی بکرێت بەهۆیبەھۆی سروشتی پەیوەندی خودا لەگەڵ مرۆڤایەتی دا و کۆمەڵێکی تر پێیان وایە کە دەبێت گوێ لە خودا بگیرێت لەبەر ئەوەی خوداوەند خۆی لە خۆی دا چاکەیە و جێبەجێ کردنی فەرمانەکانی ئەو باشترین شتە بۆ بەرژەوەندی هەمووانھەمووان.
== یاسای سروشتی ==
ئەوانەی پشتگیریکەر و خاوەنی ئەم بیردۆزەن کە دادپەروەری بەشێکە لە یاسای سروشتی پێیان وایە کە دادپەروەری چەند دەرئەنجامێکە هۆکارەکانیھۆکارەکانی لە سروشتەوە سەرچاوە دەگرێت بە پێی هەمووھەموو کردە و بژاردە ئەنجامدراوەکان و لێکچووە لەگەڵ یاسا فیزیاییەکان، بۆ نموونە چۆن یاسای سێیەمی جوڵەی نیوتن ئاماژە دەکات کە بۆ هەمووھەموو کردەیەكکردەیەک دەبێت کردەیەکەی یەکسان و پێچەوانە ڕوبدات بەهەمانبەھەمان شێوەش بۆ هەمووھەموو کردەیەكکردەیەک دەبێت دادپەروەری ڕووبدات کە تاکەکەسەکان یان کۆمەڵەکان شایەنی بن. بەپێی ئەم لێکدانەوەیە دادپەروەری چەمكێکیچەمکێکی جیهانیجیھانی و ڕەهایەڕەھایە بۆیە هەمووھەموو یاسا، بنەما و ئایینەکان جۆرە ئامراز و هەولێکنھەولێکن بەمەبەستی بەرجەستەکردن و سەپاندنی.
بیردۆزی دادپەروەری سزادەرانە
لایەنگرانی بیردۆزی دادپەروەری سزادەرانە پێیان وایە کە ئەنجامدەرانی هەڵەھەڵە دەبێت سزابدرێن و وەڵامی ئەم سێ پرسیارە گرنگە لە دیاریکردنی کردەی سزاکە:
# بۆچی سزابدرێن ( هۆکاریھۆکاری سزادانەکە) ؟ ▼# کێ دەبێت سزابدرێت ؟سزابدرێت؟▼# چ جۆرە سزایەک بدرێن؟
بیردۆزی سزادەرانە دەگەرێتەوە بۆ کردە هەڵەکانھەڵەکان و هەوڵھەوڵ دەدات تای تەرازوو رابگرێت بە دۆزینەوەی سزایەکی گونجاو بۆیان و باوەڕیان وایە ئەگەر یەکێكیەکێک هەڵەیەكھەڵەیەک ئەنجام بدات دەبێت وەڵامی ئەو کردە هەڵەیەھەڵەیە بدرێتەوە بە سزایەکی گونجاو بۆی بێ گوێدانە ئەوەی دەکرێت سزاکە چ دەرئەنجامێکی لێ بکەوێتەوە و ئاکامەکەی چی بێت. تاوانکاران دەبێت سزابردێن و هەمووھەموو کەسە تاوانکارەکان و تەنهاتەنھا تاوانکارەکان شایانی سەپاندنی سزایەکی گونجاون بەسەریان دا. هەرچەندەھەرچەندە ڕاوبۆچوونی جیاواز هەیەھەیە لەسەر دادپەروەری سزادەرانە کە بە تۆڵەیەکی دەمامکراو وێنەی دەکەن .<ref>Plato, ''Republic'' trans. Robin Waterfield (Oxford: Oxford University Press, 1984).</ref> . سزا و تۆڵە جیاوازن، سزا بێلایەنە و ڕێژە و توندێتییەکەی گونجاوە لەگەڵ سروشتی تاوانەکە بەڵام تۆڵە تایبەتییە و ڕێژە و توندێتییەکەی بێ سنوورە. ▼▲# بۆچی سزابدرێن (هۆکاری سزادانەکە) ؟
# چ جۆرە سزایەك بدرێن ؟
▲بیردۆزی سزادەرانە دەگەرێتەوە بۆ کردە هەڵەکان و هەوڵ دەدات تای تەرازوو رابگرێت بە دۆزینەوەی سزایەکی گونجاو بۆیان و باوەڕیان وایە ئەگەر یەکێك هەڵەیەك ئەنجام بدات دەبێت وەڵامی ئەو کردە هەڵەیە بدرێتەوە بە سزایەکی گونجاو بۆی بێ گوێدانە ئەوەی دەکرێت سزاکە چ دەرئەنجامێکی لێ بکەوێتەوە و ئاکامەکەی چی بێت. تاوانکاران دەبێت سزابردێن و هەموو کەسە تاوانکارەکان و تەنها تاوانکارەکان شایانی سەپاندنی سزایەکی گونجاون بەسەریان دا. هەرچەندە ڕاوبۆچوونی جیاواز هەیە لەسەر دادپەروەری سزادەرانە کە بە تۆڵەیەکی دەمامکراو وێنەی دەکەن<ref>Plato, ''Republic'' trans. Robin Waterfield (Oxford: Oxford University Press, 1984).</ref>. سزا و تۆڵە جیاوازن، سزا بێلایەنە و ڕێژە و توندێتییەکەی گونجاوە لەگەڵ سروشتی تاوانەکە بەڵام تۆڵە تایبەتییە و ڕێژە و توندێتییەکەی بێ سنوورە.
== دادپەروەری بنیاتنەرەوانە (بوژێنەرەوە) ==
دادپەروەری بنیاتنەرەوانە جۆرە دادپەروەرییەکە جەخت دەکاتەوە لەسەر پێویستی لایەنە قوربانی و سەرپێچیکەرەکان لەجیاتی ئەوەی بە توندی هەوڵھەوڵ بدات لە جێبەجێ کردنی بنەما یاساییەکان یان سزادانی سەرپێچیکەران. هەروەهاھەروەھا قوربانییەکان کاریگەریی و پێگەیەکی چالاکییان هەیەھەیە لە ڕێکاری دادگای کردنەکە و سەرپێچیکەران هانھان دەدرێن بۆ هەڵگرتنیھەڵگرتنی بەرپرسیارێتی کردە و تاوانەکانیان بەمەبەستی "چاك«چاک کردنەوەی ئەو زیانەی بوونەتە هۆکاریھۆکاری لەڕێیی داوای لێبووردن، گەڕاندنەوەی شتە دزراوەکان یان خزمەتکردنی کۆمەڵگە بەجۆرێكبەجۆرێک لە جۆرەکان." » ئەم جۆرە دادپەروەرییە بەندە لەسەر بیردۆزێكبیردۆزێک کە تاوان و کردە هەڵەکانھەڵەکان بە دەستدرێژی و سەرپێچی بەرامبەربەرانبەر بە تاکەکەس یان کۆمەڵەيەكکۆمەڵەیەک هەژماردەکاتھەژماردەکات لەجێگەی هەژمارکردنیھەژمارکردنی بەرامبەربەرانبەر بە دەوڵەت و دادپەروەری بنیاتنەرەوانە کە گەشەدەدات بە گفتووگۆی نێوان قوربانی و سەرپێچیکەران پیشاندەر و دەرئەنجامی بەرزترین ڕێژەی ڕه‌زامه‌ندییڕھزامھندیی قوربانییان و بەرپرسیاری سەرپێچیکەرانە.<ref>John Stuart Mill, ''Utilitarianism'' in ''On Liberty and Other Essays'' ed. John Gray (Oxford: Oxford University Press, 1991), Chapter 5.</ref>
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
<references />
{{تووڵی دەروازە|فەلسەفە}}
| 