ویکیپیدیا

سووتان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
ب + داڕێژە
دروست کراو بە وەرگێڕانی پەڕەی «Combustion»
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد وەرگێڕی ناوەڕۆک وەرگێڕی ناوەڕۆکی ٢
ھێڵی ١:
 
{{شێواز}}
[[پەڕگە:Et_baal.jpg|وێنۆک|گڕەکان دروست دەبن لەئەنجامی سووتەمەنیێک کە دەسووتێت]]
[[پەڕگە:Regenerative_thermal_oxidizer.jpg|وێنۆک|کەرستەی کەمکردنەوەی پیس بوونی ھەوا کۆنتڕۆلی سووتان ئەبەخشێتە پرۆسە پیشەسازییەکان]]
سووتان ('''سووتانCombustion''' ({{بە ئینگلیزی|Combustion}})<ref>colloquial meaning of burning is combustion accompanied by flames</ref>, کارلێکێکی کیمیایی گەرمیدەرەگەرمی دەرە لەنێوان سووتەمەنیێک (کەملێکەرەکە) و ئۆکسێنەرێک،ئۆکسێنەرێک, بەشێوەیەکی ئاسایی ئۆکسجینی [[تەوشک|بەرگە ھەوا]]،, کە بەرھەمی ئۆکسید،ئۆکسید, وە بەزۆری گازی دروست دەکات،دەکات, لەتێکەڵیێکدا ناودەبرێت بە دووکەڵ . سووتانی [[ئاگر]] گڕێک دروست دەکات،دەکات, وە ئەو گەرمیەی کە بەرھەم ھاتوە دەتوانێ وا لە سووتانەکە کەكه بەبه بەردەوامی سەربەستی ھەبێ. سووتان بە زۆری زنجیرەیێکی ئاڵۆزی کارلێکە سەرەتاییەکانی ڕادیکاڵە. سوتەمەنیە ڕەقەکان٫ وەک [[دار]] و [[خەڵووز]]٫ سەرەتا بە کارلێکی شیبونەوە بە گەرمیدا تێتەپەردەبێ بۆ بەرھەمھێنانیبەرهەمهێنانی سووتەمەنی گازی سووتان دواتر گەرمیە داواکراوەکە دەبەخشێت بۆ بەرھەمھێنانیبەرهەمهێنانی بڕێکی زۆرتر. بەزۆری سووتان تەواو گەرمە٫ کە [[ڕووناکی]] داگیرساو لەسەر شێوەی ھەریەکهەریەک گەشانەوە یان گڕێک بەرھەمبەرهەم دێت.
 
نموونەیەکی سادە دەتوانرێ ببینرێ لە ناو سووتانی [[ھایدرۆجین|هایدرۆجین]] و [[ئۆکسجین]] بۆ ھەڵمیهەڵمی ئاو٫ کارلێکێک بە گشتی بە کاردێ بۆ تێکردنی مەکینەی مووشەک. ئەم کارلێکە kJ/mol 242 گەرمی بەڕەڵا دەکات و [[ئێنتالپی|ئێنتاڵپی]] کەم دەکاتەوە وە بەوەشێوەیەش (لە پلەی گەرمی و پەستانی جێگیردا): ː ▼
 
▲نموونەیەکی سادە دەتوانرێ ببینرێ لە ناو سووتانی [[ھایدرۆجین]] و [[ئۆکسجین]] بۆ ھەڵمی ئاو٫ کارلێکێک بە گشتی بە کاردێ بۆ تێکردنی مەکینەی مووشەک. ئەم کارلێکە kJ/mol 242 گەرمی بەڕەڵا دەکات و [[ئێنتالپی|ئێنتاڵپی]] کەم دەکاتەوە وە بەوەشێوەیەش (لە پلەی گەرمی و پەستانی جێگیردا):
 
: 2H2(g) + O2(g) → 2H2O(g)
 
سووتانی سوتەمەنیێکی ئۆرگانیکی لە ھەواداهەوادا ھەردەمهەردەم گەرمیدەرەگەرمی دەرە چونکە بۆندە دوانیەکەی (O<sub>2</sub> ) زۆر لاوازترە لە بۆندە دوانیەکانی تر یان جووتێک لە بۆندە تاکەکان، وە لەبەر ئەوە پێکھێنانیپێکهێنانی بۆندە بەھێزەکانبەهێزەکان لە ناو بەرھەمەکانیبەرهەمەکانی سووتان [[ئاو|H2O]] و [[کاربۆن دووئۆکسید|CO2]] دەبێت لە ئەنجام لە بەڕەڵاکردنی [[وزە]].<ref name="Schmidt-Rohr 15">{{cite journal|last1=Schmidt-Rohr|first1=K|year=2015|title=Why Combustions Are Always Exothermic, Yielding About 418 kJ per Mole of O<sub>2</sub>|doi=10.1021/acs.jchemed.5b00333|journal=J. Chem. Educ.|volume=92|issue=12|pages=2094–2099|bibcode=2015JChEd..92.2094S}}</ref> وزەکانی بۆندی ناو سووتەمەنیەکە تەنھاتەنها ڕۆڵی لاوەکی دەگێڕێ. لەوکاتەوەی کە ئەوان چوونیەکن لەگەڵ وزەی بۆندەکان کە لە نێو بەرھەمەکانیبەرهەمەکانی سووتاندان؛ بۆ نموونە، سەرجەمی وزەی بۆندەکانی (CH<sub>4</sub>) بە نزیکەیی چوونیەکە لەگەڵ (CO2). گەرمی سووتانەکە بە نزیکەیی -418 kJ بۆ مۆڵی (O<sub>2</sub>) بەکارھاتووەبەکارهاتووە لە کارلێکی سووتاندا، وە دەتوانترێ پێکھاتەیپێکهاتەی توخمی سووتەمەنیەکە بخەملێندرێ.<ref name="Schmidt-Rohr 15"/>
 
سووتانی هان نەدراو لەناو هەوادا پێویستی بە [[پلەی گەرمی]] بەرزی یەکسانە، سووتانی تەواو ستۆکیۆمەتریکە ([[stoichiometric]]
سووتانی ھان نەدراو لەناو ھەوادا پێویستی بە [[پلەی گەرمی]] بەرزی یەکسانە، سووتانی تەواو ستۆکیۆمەتریکە ([[stoichiometric]]) بە گوێرەی سووتەمەنیەکە، کە لەوێدا ھیچ سووتەمەنیەکی بە جێماوە نیە، وە بەشێوەیەکی خەیاڵی ھیچ شتێکی ئۆکسێنەر بەجێنەماوە. بە شێوەیەکی [[داینامیکە گەرمی|داینەمیکە گەرمی]]، [[ھاوسەنگیی کیمیایی|ھاوسەنگی کیمیایی]] سووتان لەناو ھەوادا بەڕادەیەکی ئێجگار زۆر دەکەوێتە لای (دەکەوێتە سەر) بەرھەمەکان. ھەرچەندە سووتانی تەواو ئەستەمە بە نزیکەیی ئەستەمە بۆ بەدەستھێنانی، لەو کاتەوەی ھاوسەنگیەکیمیاییەکە بە شێوەی پێویست نەگەیشتووە (بە دەست نەگەیشتووە)، یان لەوانەیە بەرھەمی نەسووتاوی تیابێت وەک کاربۆن مۆنۆکساید(CO)، ھایدرۆجین وە ھەروەھا کاربۆنیش (کاربۆنی ڕەشیان خۆڵەمێش). بەم شێوەیە، بەشێوەیەکی گشتی دووکەڵی بەرھەمھاتوو ژەھراویە و کەمێک بەرھەمی ئۆکسیدبوو یان نەسووتاو دەگرێتەخۆ. ھەرسووتانێک لە پلەی گەرمی بەرز لەناو ھەوای بەرگە ھەوای زەوی، کە سەدا (٧٨)ی نایترۆجینە، ھەروەھا [[نایترۆجین]] چەندین ئۆکسیدی نایترۆجینیبری بچووک درووست دەکات، بە گشتی وەک (NOx) ئاماژەی پێدەکرێ، لەوکاتەوەی کە سووتانی نایترۆجین بەشێوەیەکی داینامیکە گەرمی لە پلەی گەرمی بەرز پەسەندی دەکات، نەوەک نزم. لەوکاتەوەی کە سووتان بەدەگمەن پاکە، پاکردنەوەی گازی فرێدراوی دووکەڵ یان کاتەلیک کۆنڤێەرتەر لەلایەن یاساوە داوابکرێ.▼
 
) بە گوێرەی سووتەمەنیەکە، کە لەوێدا هیچ سووتەمەنیەکی بە جێماوە نیە، وە بەشێوەیەکی خەیاڵی هیچ شتێکی ئۆکسێنەر بەجێنەماوە. بە شێوەیەکی [[داینامیکە گەرمی|داینەمیکە گەرمی]]، [[ھاوسەنگیی کیمیایی|هاوسەنگی کیمیایی]] سووتان لەناو هەوادا بەڕادەیەکی ئێجگار زۆر دەکەوێتە لای(دەکەوێتە سەر) بەرهەمەکان. هەرچەندە سووتانی تەواو ئەستەمە بە نزیکەیی ئەستەمە بۆ بەدەستهێنانی، لەو کاتەوەی هاوسەنگیەکیمیاییەکە بە شێوەی پێویست نەگەیشتووە(بە دەست نەگەیشتووە) ، یان لەوانەیە بەرهەمی نەسووتاوی تیابێت وەک کاربۆن مۆنۆکساید(CO
ئاگر بەشێوەیەکی سرووشتی ڕوودەدات، کە داگیرساوە بەھۆی تریشقە لێدان یان بۆھۆی بەرھەمەکانی [[گڕکان]]ی. سووتان (ئاگر) یەکەمین یەکەمین کارلێکی کیمیایی کۆنتڕۆڵکراوبوو لەلایەن مرۆڤەوە دۆزراوە، لەسەر شێوەی ئاگری ھەوارگە یان ئاگرەخۆشە، وە بەردەوام دەبێ بۆئەوەی ببێتە شێوازی سەرەکی بۆ مرۆڤایەتی بۆ بەرھەمھێنانی وزە. بەگشتی، سووتەمەیەکە کاربۆنە، یان [[ھایدرۆکاربۆن]] یان تێکەڵەیەکی ئاڵۆزە وەک دار کە کەمێک ھایدرۆکاربۆنی بە ئۆکسیدبووی تێدایە. ئەو وزە گەرمیە بەرھەم ھاتووە لە سووتانی سووتەمەنی بەردبووەکانەوە وەک خەڵووز یان [[نەوت]]، یاخود لە سووتەمەنیە نوێبووەکان وەک داری ئاگر، کە دروێنەکراووە بۆ بەکارھێنانی ھەمەجۆری وەک، [[پیشەسازی]] یان گەرمکرنی نیشتیمانی (ناوەخۆ). ھەروەھا سووتان لەم دواییانەدا تاکە کارلێکە کە بەکاردێ بۆ ھێزپێدان بە مووشەکەکان. ھەروەھا سووتان بەکاردێ لەناوبردنی (سووتانی) پاشماوەی بەفیڕۆچووی ھەردوو جۆری بەزیان و بێ زیان.▼
 
▲سووتانی ھان نەدراو لەناو ھەوادا پێویستی بە [[پلەی گەرمی]] بەرزی یەکسانە، سووتانی تەواو ستۆکیۆمەتریکە ([[stoichiometric]]) بە گوێرەی سووتەمەنیەکە، کە لەوێدا ھیچ سووتەمەنیەکی بە جێماوە نیە، وە بەشێوەیەکی خەیاڵی ھیچ شتێکی ئۆکسێنەر بەجێنەماوە. بە شێوەیەکی [[داینامیکە گەرمی|داینەمیکە گەرمی]]، [[ھاوسەنگیی کیمیایی|ھاوسەنگی کیمیایی]] سووتان لەناو ھەوادا بەڕادەیەکی ئێجگار زۆر دەکەوێتە لای (دەکەوێتە سەر) بەرھەمەکان. ھەرچەندە سووتانی تەواو ئەستەمە بە نزیکەیی ئەستەمە بۆ بەدەستھێنانی، لەو کاتەوەی ھاوسەنگیەکیمیاییەکە بە شێوەی پێویست نەگەیشتووە (بە دەست نەگەیشتووە)، یان لەوانەیە بەرھەمی نەسووتاوی تیابێت وەک کاربۆن مۆنۆکساید(CO)، ھایدرۆجینهایدرۆجین وە ھەروەھاهەروەها کاربۆنیش (کاربۆنی ڕەشیان خۆڵەمێش). بەم شێوەیە، بەشێوەیەکی گشتی دووکەڵی بەرھەمھاتووبەرهەمهاتوو ژەھراویەژەهراویە و کەمێک بەرھەمیبەرهەمی ئۆکسیدبوو یان نەسووتاو دەگرێتەخۆ. ھەرسووتانێکهەرسووتانێک لە پلەی گەرمی بەرز لەناو ھەوایهەوای بەرگە ھەوایهەوای زەوی، کە سەدا (٧٨78)ی نایترۆجینە، ھەروەھاهەروەها [[نایترۆجین]] چەندین ئۆکسیدی نایترۆجینیبری بچووک درووست دەکات، بە گشتی وەک ( NOx) ئاماژەی پێدەکرێ، لەوکاتەوەی کە سووتانی نایترۆجین بەشێوەیەکی داینامیکە گەرمی لە پلەی گەرمی بەرز پەسەندی دەکات، نەوەک نزم. لەوکاتەوەی کە سووتان بەدەگمەن پاکە، پاکردنەوەی گازی فرێدراوی دووکەڵ یان کاتەلیک کۆنڤێەرتەر لەلایەن یاساوە داوابکرێ.
ئۆکسێنەرەکان بۆ سووتان توانای شاراوەی ئۆکساندنی بەرزی ھەیە وە ئۆکسجینی بەرگەھەوا یان ئۆکسجینی بێخەوش دەگرێتەوە، یان [[کلۆر|کلۆرین]]، [[فلۆر|فلۆرین]]، کلۆرین تریفلۆرید، نیتریس ئۆکسید وە نیتریک ئەسیدیش دەگرێتەوە. بۆنموونە [[ھایدرۆجین]] لە ناو کلۆرین دەسووتێ بۆ پێکھەنانی ھایدرۆجین کلۆرین بە ئازادکردنی تایەتمەندی گەرمی و ڕووناکیەکەی سووتان. ھەرچەندە بەگشتی ھاننەدراوە، سووتان دەتوانێ ھانبدرێ بەھۆی پلاتنیۆم([[پلاتین]]) یان [[ڤانادیۆم]]، ھەروەک لەناو کرداری (پڕۆسەی) بەریەککەوتن.▼
 
▲ئاگر بەشێوەیەکی سرووشتی ڕوودەدات، کە داگیرساوە بەھۆیبەهۆی تریشقە لێدان یان بۆھۆیبۆهۆی بەرھەمەکانیبەرهەمەکانی [[گڕکان|گڕکانی]]ی. سووتان (ئاگر) یەکەمین یەکەمین کارلێکیکارلێكی کیمیایی کۆنتڕۆڵکراوبوو لەلایەن مرۆڤەوە دۆزراوە، لەسەر شێوەی ئاگری ھەوارگەهەوارگە یان ئاگرەخۆشە، وە بەردەوام دەبێ بۆئەوەی ببێتە شێوازی سەرەکی بۆ مرۆڤایەتی بۆ بەرھەمھێنانیبەرهەمهێنانی وزە. بەگشتی، سووتەمەیەکە کاربۆنە، یان [[ھایدرۆکاربۆن|هایدرۆکاربۆن]] یان تێکەڵەیەکی ئاڵۆزە وەک دار کە کەمێک ھایدرۆکاربۆنیهایدرۆکاربۆنی بە ئۆکسیدبووی تێدایە. ئەو وزە گەرمیە بەرھەمبەرهەم ھاتووەهاتووە لە سووتانی سووتەمەنی بەردبووەکانەوە وەک خەڵووز یان [[نەوت]]، یاخود لە سووتەمەنیە نوێبووەکان وەک داری ئاگر، کە دروێنەکراووە بۆ بەکارھێنانیبەکارهێنانی ھەمەجۆریهەمەجۆری وەک، [[پیشەسازی]] یان گەرمکرنی نیشتیمانی (ناوەخۆ). ھەروەھاهەروەها سووتان لەم دواییانەدا تاکە کارلێکە کە بەکاردێ بۆ ھێزپێدانهێزپێدان بە مووشەکەکان. ھەروەھاهەروەها سووتان بەکاردێ لەناوبردنی (سووتانی) پاشماوەی بەفیڕۆچووی ھەردووهەردوو جۆری بەزیان و بێ زیان.
 
▲ئۆکسێنەرەکان بۆ سووتان توانای شاراوەی ئۆکساندنی بەرزی ھەیەهەیە وە ئۆکسجینی بەرگەھەوابەرگەهەوا یان ئۆکسجینی بێخەوش دەگرێتەوە، یان [[کلۆر|کلۆرین]]، [[فلۆر|فلۆرین]]، کلۆرین تریفلۆرید، نیتریس ئۆکسید وە نیتریک ئەسیدیش دەگرێتەوە. بۆنموونە [[ھایدرۆجین|هادرۆجین]] لە ناو کلۆرین دەسووتێ بۆ پێکھەنانیپێکهەنانی ھایدرۆجینهایدرۆجین کلۆرین بە ئازادکردنی تایەتمەندی گەرمی و ڕووناکیەکەی سووتان. ھەرچەندەهەرچەندە بەگشتی ھاننەدراوە،هاننەدراوە، سووتان دەتوانێ ھانبدرێهانبدرێ بەھۆیبەهۆی پلاتنیۆم([[پلاتین]]) یان [[ڤانادیۆم]]، ھەروەکهەروەک لەناو کرداری (پڕۆسەی) بەریەککەوتن.
 
== جۆرەکان ==
=== تەواو و ناتەواو ===▼
==== سووتانی تەواو ====
[[پەڕگە:Combustion_reaction_of_methane.jpg|وێنۆک|سووتانی میتاین، ھایدرۆکاربۆنێک]]▼
لەسووتانی تەواودا، مادە کارلێکەرەکە دەسووتێ لە نێو ئۆکسجین، وە ژمارەیەکی سووتانی بەرھەم بەرھەمدەھێنێ. کاتێک ھایدرۆکاربۆنێک دەسووتێ لە نێو ئۆکسجین، کارلێکەکە بەشێوەیەکی سەرەکی دوانەئۆکسیدی کاربۆن و ئاو بەرھەمدەھێنێ. کاتێک پێکھاتەکان دەسووتێنرێ، بەرھەمەکان بە پلەی یەکەم باوترین ئۆکسیدن. کاربۆن دوانە ئۆکسیدی کاربۆن دروست دەکات، [[گۆگرد]] دوانە ئۆکسیدی گۆگرد دروست دەکات، وە [[ئاسن]] ئۆکسیدی ئاسن دروست دەکات. نایترۆجین بە مادەی زوو گڕگرتوو ڕەچاو ناکرێ کاتێک ئۆکسجین ئۆکسێنەرەکەیە، بەڵام بڕە کەمەکانی ئۆکسیدی نایترۆجینەکان ھەمەجۆرەکان (بە گشتی بە جۆری NOx ناولێنراوە) پێکدێت کاتێک ھەواکە ئۆکسێنەرەکەیە.▼
 
▲==== '''<big>تەواو و ناتەواو</big>''' ====
سووتان بەشێوەیەکی پێویست خوازراوی بەرزترین پلەی ئۆکساندن نیە، وە سووتان دەکرێ ببێت بە پەیوەست بە پلەی گەرمی. بۆنموونە، گۆگردی ئۆکسیدی سیانی بە چەندێتی بەرھەم نەھاتووە بەھۆی سووتانی گۆگرد. جۆری NOx بە بڕێکی گرنگ دەردەکەوێ بە نزیکەی سەروی ٢٬٨٠٠ °F (1,540 °C)، وە زیاتر بەرھەمدێت لەپلەی گەرمی بەرزتر. ھەروەھا بڕی (NOx) نەخشەیەکە لە جۆری ئۆکسجین.<ref name="NOx formation">[http://www.alentecinc.com/papers/NOx/The%20formation%20of%20NOx_files/The%20formation%20of%20NOx.htm The formation of NOx]. Alentecinc.com. Retrieved on 2010-09-28.</ref>▼
'''تەواو'''
▲[[پەڕگە:Combustion_reaction_of_methane.jpg|وێنۆک|سووتانی میتاین،میثاین، ھایدرۆکاربۆنێکهایدرۆکاربۆنێک]]
▲لەسووتانی تەواودا، مادە کارلێکەرەکە دەسووتێ لە نێو ئۆکسجین، وە ژمارەیەکی سووتانی بەرھەمبەرهەم بەرھەمدەھێنێبەرهەمدەهێنێ. کاتێک ھایدرۆکاربۆنێکهایدرۆکاربۆنێک دەسووتێ لە نێو ئۆکسجین، کارلێکەکە بەشێوەیەکی سەرەکی دوانەئۆکسیدی کاربۆن و ئاو بەرھەمدەھێنێبەرهەمدەهێنێ. کاتێک پێکھاتەکانپێکهاتەکان دەسووتێنرێ، بەرھەمەکانبەرهەمەکان بە پلەی یەکەم باوترین ئۆکسیدن. کاربۆن دوانە ئۆکسیدی کاربۆن دروست دەکات، [[گۆگرد]] دوانە ئۆکسیدی گۆگرد دروست دەکات، وە [[ئاسن]] ئۆکسیدی ئاسن دروست دەکات. نایترۆجین بە مادەی زوو گڕگرتوو ڕەچاو ناکرێ کاتێک ئۆکسجین ئۆکسێنەرەکەیە، بەڵام بڕە کەمەکانی ئۆکسیدی نایترۆجینەکان ھەمەجۆرەکان هەمەجۆرەکان(بە گشتی بە جۆری NOx ناولێنراوە) پێکدێت کاتێک ھەواکەهەواکە ئۆکسێنەرەکەیە.
 
▲سووتان بەشێوەیەکی پێویست خوازراوی بەرزترین پلەی ئۆکساندن نیە، وە سووتان دەکرێ ببێت بە پەیوەست بە پلەی گەرمی. بۆنموونە، گۆگردی ئۆکسیدی سیانی بە چەندێتی بەرھەمبەرهەم نەھاتووەنەهاتووە بەھۆیبەهۆی سووتانی گۆگرد. جۆری NOx بە بڕێکی گرنگ دەردەکەوێ بە نزیکەی سەروی ٢٬٨٠٠2,800 °F (1,540 °C) ، وە زیاتر بەرھەمدێتبەرهەمدێت لەپلەی گەرمی بەرزتر. ھەروەھاهەروەها بڕی (NOx) نەخشەیەکە لە جۆری ئۆکسجین.<ref name="NOx formation">[http://www.alentecinc.com/papers/NOx/The%20formation%20of%20NOx_files/The%20formation%20of%20NOx.htm The formation of NOx]. Alentecinc.com. Retrieved on 2010-09-28.</ref>
لە زۆربەی بەکارھێنانەکانی پیشەسازی وە لە ئاگردا، [[ھەوا]] سەرچاوە [[ئۆکسجین]]ە (O2). لەھەوادا، ھەر مۆڵێکی ئۆکسجین تێکەڵکراوە بە نزیکەیی لەگەڵ (٣٫٧١) مۆڵی نایتۆجین. نایترۆجین لەناو سووتان جیانابێتەوە، بەڵام لە پلەی گەرمە بەرزەکان ھەندێک لە نایترۆجین دەگۆڕدرێ بە NOx (بەزۆری NO، لەگەڵ بڕی بچووکتر لە NO2). لەلایەکی ترەوە، کاتێک ئۆکسجینی بەشکردوو نیە بۆ سووتانی سووتەمەنیەکە بە تەواوی، ھەندێک [[کاربۆن]]ی سووتەمەنیەکە دەگۆڕێ بۆ یەکەئۆکسیدی کاربۆن(CO) وە وە ھەندێ لە ھایدرۆجینەکە بە کارلێکردویی دەمێنێتەوە. کۆمەڵەیەکی تەواوی زیاتر لە ھاوکێشەکان بۆ سووتانی ھایدرۆکاربۆنێکی نێو ھەوا، لەبەرئەوە، داوای حیسابێکی تر دەکات بۆدابەشکردنی ئۆکسجین لەنێوان کاربۆنەکە و ھایدرۆجینی نێو سووتەمەنیەکە.▼
 
 
بڕی ھەوای پێویست بۆ ڕوودانی سووتانی تەواو زانراوە بە ھەوای [[تیۆری]]. ھەرچەندە، لەکرداردا، ھەوای بەکارھاتوو(2-3x) جاری ھەوای تیۆرییە.▼
▲لە زۆربەی بەکارھێنانەکانیبەکارهێنانەکانی پیشەسازی وە لە ئاگردا، [[ھەوا|هەوا]] سەرچاوە [[ئۆکسجین]]<nowiki/>ە (O2). لەھەوادا،لەهەوادا، ھەرهەر مۆڵێکی ئۆکسجین تێکەڵکراوە بە نزیکەیی لەگەڵ (٣٫٧١3.71) مۆڵی نایتۆجین. نایترۆجین لەناو سووتان جیانابێتەوە، بەڵام لە پلەی گەرمە بەرزەکان ھەندێکهەندێک لە نایترۆجین دەگۆڕدرێ بە NOx ( بەزۆری NO، لەگەڵ بڕی بچووکتر لە NO2). لەلایەکی ترەوە، کاتێککاتێك ئۆکسجینی بەشکردوو نیە بۆ سووتانی سووتەمەنیەکە بە تەواوی، ھەندێکهەندێک [[کاربۆن]]<nowiki/>ی سووتەمەنیەکە دەگۆڕێ بۆ یەکەئۆکسیدی کاربۆن(CO) وە وە ھەندێهەندێ لە ھایدرۆجینەکەهایدرۆجینەکە بە کارلێکردویی دەمێنێتەوە. کۆمەڵەیەکی تەواوی زیاتر لە ھاوکێشەکانهاوکێشەکان بۆ سووتانی ھایدرۆکاربۆنێکیهایدرۆکاربۆنێکی نێو ھەوا،هەوا، لەبەرئەوە، داوای حیسابێکی تر دەکات بۆدابەشکردنی ئۆکسجین لەنێوان کاربۆنەکە و ھایدرۆجینیهایدرۆجینی نێو سووتەمەنیەکە.
 
 
▲بڕی ھەوایهەوای پێویست بۆ ڕوودانی سووتانی تەواو زانراوە بە ھەوایهەوای [[تیۆری]]. ھەرچەندە،هەرچەندە، لەکرداردا، ھەوایهەوای بەکارھاتووبەکارهاتوو(2-3x) جاری ھەوایهەوای تیۆرییە.
 
==== سووتانی ناتەواو ====
سووتانی ناتەواو ڕوودەدات کاتێککاتێك ئۆکسجینی تەواونیە بۆ ئەوەی ڕێگەبە سووتەمەنیەکە بدات تاکو بەتەواوی کارلێک بکات بۆبەرھەمبۆبەرهەم ھێنانیهێنانی دوانەئۆکسیدی کاربۆن و ئاو. وە ھەروەھاهەروەها ڕوودەدات کاتێ سووتانەکە بەخێرایی سارد دەکرەێتەوە بەحەوزێکی گەرمی، ھەروەکهەروەک ڕوێکی پتەو و تەڵەی بڵێسە.
 
ئاو بەرھەمدێبەرهەمدێ لەڕێگای سووتانی تەواو؛تەواو ھەرچۆنێک؛ هەرچۆنێک بێت، کاربۆن، یەکەئۆکسیدی کاربۆن، وە/یان ھایدرۆکسید بەرھەمدێت لەجیاتی دووانە ئۆکسیدیهایدرۆکسید کاربۆن.بەرهەمد▼
 
ێت لەجیاتی دووانە ئۆکسیدی کاربۆن.
 
بۆ زۆربەی سووتەمەنیەکان، ڕۆنی دیزڵ، خەڵووز یان دار، شیبونەوە بەگەرمی پێش سووتان ڕودەدات. لە سوتانی ناتەواودا بەرھەمەکانیبەرهەمەکانی کارلێکی شیبوونەوە بەگەرمی بە نەسووتاوی دەمێنێتەوە وە دووکەڵەکە پیس دەکەن بە تەنۆلکەی و گازەکان. نیمچەپێکھاتووەنیمچەپێکهاتووە ئۆکسیدبووەکان بەھەمانبەهەمان شێوە نیگەرانیێکن؛ نیمچەئۆکسانی ئیتانۆڵئیثانۆڵ دەتوانێ ئاستیھاڵدیھایدیئاستیهاڵدیهایدی زیانبەخش بەرھەمبەرهەم بێنێ، وە کاربۆنیش دەتوانێ یەکەیۆکسیدی ژەھراویژەهراوی بەرھەمبەرهەم بھێنێبهێنێ.▼
 
 
بەهۆی دیزاییەنەکانی ئامێرەکانی سووتان کوالێتی سووتان دەتوانرێ باشتر بکرێ، وەک سووتێتەر و بزوێونەری سووتانی ناوەکی. چاککردنی زیاتریش بەردەستە بەهۆی کاتەلیک ([[catalytic]]) دوای ئامێرە سووتانەکان (هەروەک کاتەلیک کۆنڤێرتەر) یان بەهۆی ئەو بەشە ساردەیە گەڕاوەی گازی فڕێدراوەوە بۆ نێو کرداری سووتان. ئەم جۆرە ئامێرانە لەلایەن یاسادانانی ژینگەییەوە بۆ ئۆتۆمبێل داواکراوە لەزۆر وڵاتان و لەوانەیە پێویستیش بکات بۆ ئامێری سووتانی گەورە، بۆ نموونە وێستگەی کارەبای گەرمی، بۆئەوەی بگات بە دەردانی ستاندارد.
 
▲ئاو بەرھەمدێ لەڕێگای سووتانی تەواو؛ ھەرچۆنێک بێت، کاربۆن، یەکەئۆکسیدی کاربۆن، وە/یان ھایدرۆکسید بەرھەمدێت لەجیاتی دووانە ئۆکسیدی کاربۆن.
 
پلەی سووتان دەتوانرێ بپێورێت و شیبکرێتەوە لەرێی ئامێری تاقیکردنەوە. بەڵێندەرانی (HVAC) ، پیاوانی ئاگرهوژێنەوە وە ئەندازیاران شیکەرەوەی سووتان بەکاردێنن بۆ تاقیکردنەوەی چوستی سووتێنەرێک لەماوەی کرداری سووتاندا. سەڕەڕای ئەوەش، دەتوانرێ بەم ڕێگایە چوستی بزوێنەرێکی سووتانی ناوەکی پێوانە بکرێ، وە هەندێک لە هەرێمەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و هەندێ لە شارەوانیە ناوەخۆکان شیکاری سووتان بەکاردێنن بۆ پێناسەکردن و ئەندازەکردنی چوستی گوێزەرەوەکان لەسەر ڕێگادا لە ڕۆژانی ئەمڕۆدا.
▲بۆ زۆربەی سووتەمەنیەکان، ڕۆنی دیزڵ، خەڵووز یان دار، شیبونەوە بەگەرمی پێش سووتان ڕودەدات. لە سوتانی ناتەواودا بەرھەمەکانی کارلێکی شیبوونەوە بەگەرمی بە نەسووتاوی دەمێنێتەوە وە دووکەڵەکە پیس دەکەن بە تەنۆلکەی و گازەکان. نیمچەپێکھاتووە ئۆکسیدبووەکان بەھەمان شێوە نیگەرانیێکن؛ نیمچەئۆکسانی ئیتانۆڵ دەتوانێ ئاستیھاڵدیھایدی زیانبەخش بەرھەم بێنێ، وە کاربۆنیش دەتوانێ یەکەیۆکسیدی ژەھراوی بەرھەم بھێنێ.
 
===== یەکە ئۆکسیدی بەرهەم هاتوو لەسووتانی ناتەواودا =====
== سەرچاوەکان ==
یەکە ئۆکسیدی کاربۆن یەکێکە لە بەرهەمەکانی سووتانی ناتەواو. کاربۆن لە کارلێکی ئاسایی سووتاندا بەڕەڵا دەکرێت،کە کاربۆنی ڕەش و تۆز پێکدێنێت. لەو کاتەوەی کە یەکە ئۆکسیدی کاربۆن بە گازێکی ژەهراوی زانراوە، سووتانی تەواو پەسەندکراوە، هەروەک لەوانەیە یەکە ئۆکسیدی کاربۆن ببێتە هۆی کێشەی هەناسەدان کاتێ کە هەڵمژرا، کەلەو کاتەوەی شوێنی ئۆکسجین دەگرێ و لەگەڵ [[ھیمۆگلۆبین|هیمۆگلۆبین]] یەک دەگرێ.
{{سەرچاوەکان}}
{{تووڵی دەروازە|کیمیا|فیزیک}}
 
===== کێشە هاوبەشەکان لەگەڵ سووتانی ناتەواو =====
<u>کێشەی ژینگەیی</u> ː ئەو ئۆکسیدانە لەگەڵ ئا و ئۆکسجین یەکدەگرێ لە نێو [[تەوشک|بەرگەهەوا]]<nowiki/>دا، ترشی نیتریک و ترشی [[گۆگرد]]<nowiki/>یک دروست دەکەن، کە دەگەڕێتەوە سەر ڕووی زەوی بەشێوەی نیشتنی ترش. یان "[[ترشە باران]]" . نیشتنی [[ترش]] زیان بە زیندەوەرە ئاویەکان دەگەیێنێت و درەختەکان دەکوژێ. بەهۆی پێکهێنانی خۆراکە باوەڕپێکراوەکان کە کەمتر بەردەستە بۆ ڕووەکەکان هەروەک [[کەلسیۆم|کالسیۆم]] و [[فۆسفۆر|فۆسفۆڕ]]، بەرهەمداری سیستەمی ژینگەیی و کێڵگە کەم دەکاتەوە. کێشەیەکی تری هاوبەش لەگەڵ ئۆکسیدی نایترۆجین ئەوەیە کە ئەوان لەگەڵ(لەتەک) هایدرۆکاربۆنە پیسکەرەکان، دەبنە هۆ بۆ پێکهێنانی چینی ئۆزۆنی ترۆپۆسفیری ([[tropospheric ozone]]) , پێکهاتەیەکی گەورەی سمۆگە ( دووکەڵ و [[مژ|تەم]] بەیەکەوە) .
[[پۆل:کاردانەوە کیمیایییەکان]]
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/سووتان»