گونجاندن: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
چاکسازیی نووسە ناستانداردەکان تاگ: دەستکاریکەری ویکیدەقی ٢٠١٧ |
Aram (لێدوان | بەشدارییەکان) شائەمراز |
||
ھێڵی ٣:
لەڕووی مێژوویەوە گونجاندن باسکراوە لە سەردەمی فەیلەسوفە یۆنانییە کۆنەکان دا وەک ئیمپێدکلیس و ئەرستۆ. لە باوەڕی سروشتی سەدەی ھەژدەھەم و نۆزدەھەم دا، گونجاندن وەک بەڵگەی بوونی خوداوەند بەکاردەھات و دواتر چارڵز داروین ھەستا بە پێشنیارکردنی شی کردنەوەی گونجاندن بە (ھەڵبژاردەی سروشتی).
دیاردەی گونجاندن پەیوەستە بە شیاوی زیندەییەوە کە ھەڵدەستێت بە دیاریکردنی خێرایی ڕادەی پەرەسەندن وەک پێوانەکردنی ڕێژەی گۆڕانی جینەکان. زۆرجار دووجۆر زیندەوەر یان زیاتر پێکەوە گونجاندن دەکەن یان پێکەوە پەرەدەسێنن.
گونجاندن بابەتێکی سەرەکییە لە فەلسەفەی زیندەزانی دا کە پەیوەستدارە بە ئەرک و مەبەستەوە. ھەندێک لە زیندەزانان ھەوڵ دەدەن خۆیان بەدووربگرن لە بەکارھێنانی ئەو دەستەواژانەی واتای
== بنەما گشتییەکان ==
جولیان ھەکسڵی، پەرەسەندن: لێکدانە نوێیەکە.
گونجاندن بە شێوەیەکی سەرەکی ڕیکارێکە نەک شێوەیەکی جەستەیی یان بەشێکی جەستە.<ref>{{harvnb|Price|1980}}</ref> بۆ نموونە مشەخۆرێکی ناوەکیی دەکرێت زیاتر جیاوازی دیاردەکە ڕوونبکاتەوە، ئەم بوونەوەرە دەکرێت بنیادێکی جەستەیی زۆر سادەی ھەبێت بەڵام بەڕادەیەکی زۆر خۆی گونجاندووە لەگەڵ ژینگەکەی چواردەوری دا. بۆیە لەمەوە دەردەکەوێت کە گونجاندن تەنھا لە خەسڵەتە بینراوەکان دا خۆی نابینێتەوە بەڵکو گونجاندنەکان لە تەواوی سووڕی ژیانی زیندەوەرەکەدا ڕوودەدەن. وەک دەستەواژەیەکی درووست و کرداری تر و جیاوازی نێوان گونجاندن و خەسڵەتی گونجاندن ئەوا گونجاندن دەربڕینێکە بۆ کۆتا ئەنجام (بەرھەم) ی زیندەوەرەکە بەکاردێت لە ڕێی دەرکەوتنی ھەموو ئەو خەسڵەتانەی ھاتوونەتە کایەوە بە درێژای دیاردەکە و بۆ ڕێکاری پەرەسەندن بەکاردێت، لە کاتێک دا دەستەواژەی
ئەم پێناسانەی خوارەوە لەلایەن زانای زیندەزانی پەرەسەندن (سیۆدۆسیس دۆبژانسکی) ەوە کراوە:
# گونجاندن ڕێکارێکی پەرەسەندنە کە زیندەوەرێک توانای ژیانکردنی باشتر دەبێت لە
# توانای گونجاوی بریتییە لە بارێک کە زیندەوەرەکە بتوانێ خۆی بگونجێنێت، بە واتایەکەی دی توانای زیندەوەرێک بۆ ژیان و زاوزێ کردن لە چەند
▲# گونجاندن ڕێکارێکی پەرەسەندنە کە زیندەوەرێک توانای ژیانکردنی باشتر دەبێت لە نیشتتنگھ یان ژینەگەی خۆی دا.<ref name="Salzburger">{{cite journal|last1=Salzburger|url=http://www.biomedcentral.com/content/pdf/1471-2148-5-17.pdf|pmid=15723698|pmc=554777|doi=10.1186/1471-2148-5-17|number=17|pages=17|volume=5|journal=[[BMC Evolutionary Biology]]|title=Out of Tanganyika: Genesis, explosive speciation, key-innovations and phylogeography of the haplochromine cichlid fishes|first1=Walter|date=February 21, 2005|authorlink4=Axel Meyer|first4=Axel|last4=Meyer|first3=Erik|last3=Verheyen|first2=Tanja|last2=Mack|accessdate=2015-08-15}}</ref><ref name="Kornfield">{{cite journal|last1=Kornfield|first1=Irv|last2=Smith|first2=Peter F.|date=November 2000|title=African Cichlid Fishes: Model Systems for Evolutionary Biology|journal=[[Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics |Annual Review of Ecology and Systematics]]|volume=31|pages=163–196|doi=10.1146/annurev.ecolsys.31.1.163}}</ref>
▲# توانای گونجاوی بریتییە لە بارێک کە زیندەوەرەکە بتوانێ خۆی بگونجێنێت، بە واتایەکەی دی توانای زیندەوەرێک بۆ ژیان و زاوزێ کردن لە چەند نیشتتنگھ و ژینگەیەک دا.<ref>{{harvnb|Margulis|Fester|1991}}</ref>
# خەسڵەتی گونجاندن لایەنێکی ڕەوتی گەشەسەندنی زیندەوەرە کە توانا و ئەگەری زیندەوەرەکە زیاد دەکات لە بەردەوامی و زۆربوون.<ref>{{harvnb|Hutchinson|1965}}. The niche is the central concept in evolutionary ecology; see especially part II: "The niche: an abstractly inhabited hypervolume." (pp. 26–78)</ref>
Line ٢٣ ⟶ ٢٢:
== جۆرەکانی گونجاندن ==
نایڵز ئێڵدرج، داھێنانەوەی داروین: گفتوگۆ مەزنەکەی بیردۆزی پەرەسەندن.<ref>{{cite journal|last=Price|first=Trevor D.|date=June 2006|title=Phenotypic plasticity, sexual selection and the evolution of colour patterns|journal=[[The Journal of Experimental Biology]]|volume=209|issue=12|pages=2368–2376|doi=10.1242/jeb.02183|pmid=16731813}}</ref>
▲# گۆڕان لە نیشتتنگھ یان ژینەگە دا.
# جین گۆڕان.
# پێکەوە گونجاندن.
#
# گۆڕینەوە.
قڕبوون و پێکەوە قڕبوون (لەناوچوون)
ئەگەر کۆمەڵەیەکی زیندەوەران نەتوانن بە لێھاتووی و بە پێی پێویست بجوڵێن یان بگۆرێن بۆ ھێشتنەوە و بەردەوامی بۆ ماوەیەکی درێژخایەن ئەوا بە دڵنیاییەوە قڕدەبن و لەناودەچن. دیاردەی قڕبوون ڕوودەدات کاتێک تێکڕای مردنی تەواوی جۆرە زیندەوەرەکە تێکڕای لەدایکبوون تێ دەپەڕێنێت بۆ ماوەیەکی کاتی کە بەس بێت بۆ دیارنەمان و لەناوچوونی جۆرەکە.
ھەروەک چۆن پێکەوە گونجاندن ھەیە بەھەمان شێوەش پێکەوە قڕبوون ھەیە کە دەبێتە ھۆی لەناوچوونی جۆرە زیندەوەرێک بەھۆی قڕبوونی جۆرە زیندەوەرەێکی تر کە پێکەوە گونجاندن لە نێوانیان دا ڕوویداوە. بۆ نموونە، زیندەوێکی مشەخۆر دەکرێت لەناوبچێت دوای لەناوچوونی ئەو زیندەوەرەی مشەخۆرەکە لەسەری دەژیا یان قڕبوونی گوڵێک دوای لەناوچوونی زیندەوەری گوازەرەوەی تۆوەکانی یان قڕبوونی گوڵەکە لە کاتی تێکچوون و پچڕانی زنجیرەی خۆراکی.<ref>{{harvnb|Maynard Smith|1993|p=33}}</ref><ref name="Endler 33">{{harvnb|Endler|1986|pp=[https://books.google.com/books?id=MYk1XbelDssC&lpg=PA27&pg=PA33#v=onepage&q&f=false 33–51]}}</ref>
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان|٢}}
| |||