زنجیرەچیاکانی ئەندێز: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب زیادکردنی بەستەر بۆ ڕۆنی سوتەمەنی
تاگ: بەستەردەری خێرا
شائەمراز، تاگی بێسەرچاوە
ھێڵی ١:
{{بێسەرچاوە}}
'''زنجیرە چیاکانی ئەندێز''' ([[ئیسپانی]]: Cordillera de los Andes) بڕیتیە لە زنجیرە چیایێکی دڕێژ لە خۆڕئاوای کیشوەری ئەمەریکای باشوورباشوور، ،لەکەناراوەکانیلەکەناراوەکانی [[دەریای کاریبی]]ەوە دەست پێ دەکات لە باکووری کیشوەری ئەمەریکای باشوور تاوەکو کۆتا لوتکەی باشووری ئەمەریکای باشوورباشوور، ،ھەریەکەھەریەکە لە وڵاتەکانی [[کۆلۆمبیا]] و [[ئیکوادۆر]] و [[پێروو]] و [[بۆلیڤیا]] و [[چیلی]] و [[ئەرژەنتین]] دەبڕێت تاوەکو دەگاتە [[نۆکەندی کیپ ھۆڕن]] بەدڕێژایی کەناڕاوەکانی زەڕیای ھێمن کیشوەری ئەمەریکای باشووری داپۆشیوە، دڕێژی زنجیرە چیایەکە بڕیتیە لە ٧٥٠٠ کم کە بە دڕێژترین زنجیرە چیا دادەنڕێت لەسەر ڕوی زەوی ھەروەھا بە پانترین زنجیرە چیاش ھەژماڕ دەکرێت کە ٩٢٠ کم پانە،مێژوویپانە، مێژووی درووست بونی بۆ ٦٥،٠٠٠،٠٠٠،١٤٥٦٥٬٠٠٠٬٠٠٠٬١٤٥ ساڵ دەگەڕێتەوە.
 
== تۆپۆگرافی ==
لەبەری وڵاتی پیڕۆ چەندین ڕێگا ھەیە بۆگەیشتن بە لوتکەی ھەندێ شاخی ئەم زنجیرە چیایە،کەبڕیتینچیایە، کەبڕیتین لە شاخەکانی [[کۆردیلێرا نێگرا]] و [[کۆردیلێرا بلانکا]] کە ھەندێکیان بە بەفڕ سپی داپۆشڕاون،بەمداپۆشڕاون، بەم ناوچانە دەوتڕێت [[کالیخۆن دی ھوایلاس]] کە مەبەست لێی شوێنی گەشتیاریە،شاخیگەشتیاریە، شاخی [[کۆردیلێرا بلانکا]] لەزنجیرە چیای ئەندێز لەناوخاکی پیڕۆ بەبەرزترین لوتکە دادەنڕێت،زنجیرەدادەنڕێت، زنجیرە چیاکانی ئەندێز چەندین دەریاچەیان لە دامێنی خۆیان درووست کردوە گەورەترین و بەناوبانگترینیان دەریاچەی تیتیکاکا،ھەروەھاتیتیکاکا، ھەروەھا ئەندێز چەندین گرکانی چاڵاکی ھەیە بەتایبەت لە ئیکوادۆر وەک گڕکانی کۆتۆباکسی،ڕووباریکۆتۆباکسی، ڕووباری ئەمازۆن سەرچاوەکەی لە زنجیرە چیاکانی ئەندێزەوە ھەڵدەقوڵێت،جگەھەڵدەقوڵێت، جگە لە چەندین ڕووباری تر وەک ڕووبارەکانی [[ئوروبامبا]] و [[ئەپوریماک]] و [[مادرێ دێ دیۆس]].
 
== کەش و ھەوا ==
کەش و ھەوای ئەندێز زۆڕ جیاوازە لە شوێنێکیەوە بۆ شوێنێکی ترتر، ،ئەمیشئەمیش بەھۆی پانی و پۆریەوەکەیەنی،دەبینینپۆریەوەکەیەنی، دەبینین بەشی باکووری زنجیرە چیایەکە بەھۆی نزیکی لە ھێڵی کەمەڕەیی زەوی ھەمان کەش و ھەوای ئەفریکای ھەیە بەڵام لەبەشی باشووری بەھۆی نزیکی لەبازنەی جەمسەری باشوور کەش و ھەوایەکی جەمسەری ھەیە،لەناوچەکانیھەیە، لەناوچەکانی باکووری کەشو ھەوایەکی شێدار و گەرمی ھەیە بەڵام لەبەشی باشووری کەش و ھەوایەکی سارد و ووشکی ھەیە،بەشیھەیە، بەشی خۆڕئاوای ئەندێز کە کەوتۆتە ناو وڵاتی چیلی دەڕوانێتە زەڕیای ھێمن ناوچەیەکی زۆڕ ووشک و گەرمە،ھەروەھاگەرمە، ھەروەھا لەبەشی باشووری خۆڕھەڵاتی کە کەوتۆتە ناو ووڵاتی ئەرژەنتین ھەم دیسان ووشک و گەرمە،لوتکەگەرمە، لوتکە بەرزەکانی بایەکی سارد و وشکی ھەیە و چەندین ڕووباری بەستەڵەکی درووست کردوە لەھەمان کات بیابانێکی ووشک دامێنی گرتۆتەوە.
 
== جیۆلۆجی ==
[[پەڕگە:Cono_de_Arita,_Salta._(Argentina).jpg|وێنۆک|کۆنۆ دی ئەریتا لە ئەریزاڕۆ سالتای ئەرژەنتین.]]
لە ڕووی جیۆلۆجیەوە ناوچەیەکی لەڕزۆکە و مەترسی بومەلەرزەی زۆڕە،چینەکانیزۆڕە، چینەکانی ژێڕزەوی لەیەک تڕازاون شێوەو پێکھاتەی بەردەکانی لەناوچەیەکەوە بۆ ناوچەیەکی تر جیاوازە،بەڵامجیاوازە، بەڵام بەشێوەیەکی بەربڵاو بەردی گڕکانی ھەیە،کەبونەتەھەیە، کەبونەتە ھۆی دروست بوونی چەندین کانی کانزایی وەک زێڕ و زیو و ئاسن و مس نیتراتەکان.
 
=== کانەکان ===
ئەندێز مێژوویەکی دێڕینی ھەیە لەگەڵ کانەکان و دەرھێنانی کانزاکانی ناخی زەوی،ھەرزەوی، ھەر لەگەڵ شاڵاوی ئیسپانیەکان بەشێوەیەکی بەرچاو لە ساڵی ١٥٠٠ ەوە تاوەکو ئەمڕۆ لەپەڕەسەندن دایە،بەتایبەتدایە، بەتایبەت ئەوناوچانەی کەوتونەتە ناو سنوڕی ڕامیاری چیلیەوە وەک کانەکانی ناوچەی چۆکیۆکاماتا و ئەسکۆندیدائەسکۆندیدا، ،لەلە پیڕۆش کانەکانی تۆقوێ پالا ھەن.
 
== مێژوو ==
خەڵکی ڕەسەنی چیاکانی ئەندێز بڕیتین لە ھیندیە سوڕەکانی ئەمەریکا،کەئەمریکا، کە بە زمانەکانی ئیماڕا و کویچوان دەدوێن،ھەڕوەھادەدوێن، ھەڕوەھا لە قەدباڵی ئەندێز ئیمپڕاتۆریەتی مەزنی ئەلانکە درووست بوو،کەبوو، کە ھزری کشتوکاڵ و ئاوەڕۆ و پڕد و تەڵاری پەڕە پێدا،یەکەمپێدا، یەکەم ئەو ئەوروپیانەی بۆیەکەم جاڕ چاویان بە ئەندێز کەوت ئیسپانی و پورتگالیەکان بوون.
 
== ڕووەک و ئاژەڵەکانی ==
[[پەڕگە:Vicunacrop.jpg|وێنۆک|ڤیکونیا (لاما)]]
[[پەڕگە:Condor_flying_over_the_Colca_canyon_in_Peru.jpg|وێنۆک|کۆندۆڕ(ھەڵۆ)]]
لەبەڕی زەڕیای ھێمن لەناو سنووڕی کۆلۆمبیا و ئیکوادۆڕ داڕستانێکی چڕ خاکەکەی داپۆشتوە کە چەندین ئاژەڵی لەناودا دەژێت،وەکدەژێت، وەک تەمبەڵ و مەیمون و پڵنگ و سەگ و جۆڕەھا زیندەوەڕی تڕ.
 
لەھەندێ بەڕزاییەکانی ئەندێز دارستانی چڕ ھەن لەگەڵ کەش و ھەوایەکی مامناوەندی،لەوناوچانەیمامناوەندی، لەوناوچانەی کەوتونەتە ناو خاکی پیڕۆ داری کینا ھەیە بۆ دڕوست کردنی دەرمان سوودی لێ دەبینرێت،سروتیدەبینرێت، سروتی کینا بۆ نەخۆشی مەڵاریا بەکاردێت.
 
لەبەڕزاییەکانی ئیکوادۆر و پیڕۆ و بۆلیڤیا دارستانێکی زۆر ھەیە کە داری پۆلی لیپس ی لێ دەڕوێت،خەڵکەکەیدەڕوێت، خەڵکەکەی ئەم دارانە بە ناوی یاگوال و کوێنوە دەھێنن،ئەمدەھێنن، ئەم دارانە تەنھا لەم شوێنانە دەڕوێن کە ٤٥٠٠ م لەئاستی دەریاوە بەڕزن،ئەمبەڕزن، ئەم دارانە بەکاردێن لە دروست کردنی دراوی کاغەزی و [[ڕۆنی سوتەمەنی]]، ،ئێستائێستا ڕێژەی ئەم دارستانانە کەم بۆتەوە بەجۆڕێک تەنھا ٪١٠١٠٪ ی لێماوەتەوە. ئەمیش بەھۆی بەکارھێنانیانەوەیە لەپیشەسازیە جۆڕبەجۆرەکان.
 
زیاتر لە ٢٠٠٠ ساڵە داری ئەلارس لە چیلی دەڕوێت،ھەروەھادەڕوێت، ھەروەھا دارەکانی پویاڤێختەن و کاندێلا بەم دواییانە لە پیڕۆ دۆزڕایەوە.
 
لەبەڕزاییەکانی پیڕۆ و بۆلیڤیا گیانلەبەری وەک لاما دەژێت،لەگەڵدەژێت، لەگەڵ ئەڵپاکا کە خوڕیەکی زۆڕی ھەیەھەیە، ،چینچیلانچینچیلان گیانلەبەرێکی شەوانە تەنھا لە چیاکانی ئەندێز دا دەژێت،چەندەھادەژێت، چەندەھا زیندەوەری تر وەک ئاسک و پڵنگی پوما.
 
باڵندەی کۆندۆر بە گەورەترین باڵندەی نیوەگۆی باشووری گۆی زەوی دادەنڕێت تەنھا لە ئەندێز دەبینرێت.
Line ٣٤ ⟶ ٣٥:
لەبەشی باشووری چیاکانی ئەندێز تەپۆڵکەی تایبەتی ھەیە ئەم تەپۆڵکانە گەردەلولی بەھێز باھۆز دروست دەکەن بۆیە وای کردوە جۆرە درەختێکی تایبەتی لێ بڕوێت کە نڕخێکی بەڕزی ھەیە لەبازاڕەکانی دار دا.
 
بیابانی ئەتەکاما ناوچەیەکی زۆر تایبەتی زنجیرەچیاکانی ئەندێزە،کەئەندێزە، کە زۆر بەدەگمەن بارانی لێ دەبارێت و ڕووەکی بیابانی تایبەتی ھەیە،ئەمھەیە، ئەم ڕووەکانە تەنھا بەو شێیە ئاویان دەست دەکەوێت کە لە زەڕیای ھێمنەوە بۆیان ھەڵدەکات.
 
== لوتکەی شاخەکان ==
Line ٤٠ ⟶ ٤١:
 
=== [[ئەرژەنتین]] ===
* ئەکۆنکاگوا،٦٩٦٢ئەکۆنکاگوا، م٦٩٦٢ ،بەڕزترینم، بەڕزترین لوتکەی ھەردوو کیشوەری ئەمەریکای باکوور و باشوور.
* ئۆیۆس دیل سەلادۆ،٦٨٩٣ م.
* پیسس،٦٧٩٥پیسس، ٦٧٩٥ م .
* کیرۆ مێرکەداریۆ،٦٧٧٠ م .
* کیرۆ بۆنێتێ،٦٧٥٩ م.
* گالێن ،٥٩١٢ م.<gallery>
Line ٧٣ ⟶ ٧٤:
* مۆنتێ داروین ،٢٥٠٠ م.
* ڤۆلکان ھیودسۆن ،١٩٠٠ م.
* کیرۆ کاستیلۆ دینێڤەر،١١٠٠دینێڤەر، ١١٠٠ م.
* پۆلێراس ،پۆلێراس، ٥٩٩٣ م.<gallery>
File:Stgo Abril.jpg|
File:Cuernos del Paine from Lake Pehoé.jpg|
Line ٨١ ⟶ ٨٢:
=== [[کۆلۆمبیا]] ===
* گەلێراس ،٤٢٧٦ م.
* نێڤادۆ دیل ھیولا،٥٣٦٥ھیولا، ٥٣٦٥ م.
* نیڤادۆ دیل ڕویز ،٥٣٨٩ م.
* نیڤادۆ دیل کیۆندیۆ ،٥٢١٥ م.
Line ٩٧ ⟶ ٩٨:
* کۆتۆپاکسی ،٥٨٩٧ م.
* ئێل ئەلتار ،٥٣٢٠ م.
* ئیلینیزا، ٥٢٤٨ م.
* ئیلینیزا،٥٢٤٨ م.
* پیچینچا ،٤٧٨٤ م.
* ڕێڤێنتادۆر ،٣٥٦٢ م.
* سانگای ،٥٢٣٠ م.
* تیتی کاچا ،٥٠٣٥م.
* تونگوڕاھوا،٥٠٢٣تونگوڕاھوا، ٥٠٢٣ م.<gallery>
File:Chimborazo from southwest.jpg|
File:Cotopaxi volcano 2008-06-27T1322.jpg|
</gallery>
 
=== [[پێروو]] ===
* ئەلپامایۆ،٥٩٤٧ م.
* ئەرتێسون راو ،٦٠٢٥ م.
Line ١١٢ ⟶ ١١٤:
* ئێل مێستی ،٥٨٢٢ م.
* ئێل تۆڕۆ ،٥٨٣٠ م.
* ھواسکارێن، ٦٧٦٨ م.
* ھواسکارێن،٦٧٦٨ م.
* یێریشانسا ،٦٠٩٤ م.
* نێڤادۆ دی ھوایتاپالانێ ،٥٥٥٧ م.
Line ١٣١ ⟶ ١٣٣:
* پیکۆ بۆلیڤار ،٤٩٨١ م.
* پیکۆ ھۆمبۆلدت ،٤٩٤٠ م.
* پیکۆ بۆنپلاند،٤٨٨٠بۆنپلاند، ٤٨٨٠ م.
* پیکۆ لا کۆنچا ،٤٨٧٠م.
* پیکۆ پیێدراس بلانکاس ،٤٧٤٠م.<gallery>
Line ١٣٩ ⟶ ١٤١:
 
=== چیا ھاوبەشەکانی چیلی و ئەرژەنین ===
* کیڕۆ بۆیا،٥٤٠١بۆیا، ٥٤٠١ م.
* کیرۆ ئێسکۆڕیاڵ،٥٤٤٧ م.
* کۆردۆن دیل ئەزوفری،٥٤٦٣ئەزوفری، ٥٤٦٣ م.
* فالسۆ ئەزوفرێ،٥٨٩٠ م.
* فیتز رۆی ،٣٣٧٥ م.
* ئینکاھواسی ،٦٦٢٠ م.
* لاستاریا، ٥٦٩٧ م.
* لاستاریا،٥٦٩٧ م.
* للیولایکۆ ،٦٧٣٩م.
* مایپۆ،٥٢٦٤ م.
* مارمۆلێیۆ،٦١١٠ م.
* ئۆیۆس دیل سالادۆ،٦٨٩٣م.
* ئۆلکا، ٥٤٠٧م.
* ئۆلکا،٥٤٠٧م.
* سیێرا نێڤادا دی لاگوناس براڤاس،٦١٢٧مبراڤاس، ٦١٢٧م.
* سۆکۆمپا، ٦٠٥١م.
* سۆکۆمپا،٦٠٥١م.
* نێڤادۆ ترێس کروکێس،٦٧٤٩مکروکێس، ٦٧٤٩م.
* ترۆنادۆر، ٣٤٩١م.
* ترۆنادۆر،٣٤٩١م.
* توپونگاتۆ،٦٥٧٠م.
* ناکیمینتۆ،٦٤٩٢م.<gallery>
Line ١٦٢ ⟶ ١٦٤:
 
=== چیا ھاوبەشەکانی بۆلیڤیا و چیلی ===
* کیرۆ مینچاچا،٥٣٠٥ممینچاچا، ٥٣٠٥م.
* ئیروپوتانکو، ٥١٦٣م.
* ئیروپوتانکو،٥١٦٣م.
* لیکانکابور، ٥٩٢٠م.
* لیکانکابور،٥٩٢٠م.
* ئۆلکا، ٥٤٠٧م.
* ئۆلکا،٥٤٠٧م.
* پاریناکۆتا، ٦٣٤٨م.
* پاریناکۆتا،٦٣٤٨م.
* پاروما، ٥٤٢٠م.
* پاروما،٥٤٢٠م.
* پۆمێراپێ،٦٢٨٢م.<gallery>
File:Licancabur.jpg|
Line ١٧٣ ⟶ ١٧٥:
</gallery>
 
== ئەمانەش ببینە ==
 
<references />
 
[[پۆل:وتارە ھەتیوەکان]]