فۆسفۆر: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری
چاکسازیی مەودای ڕاستەقینە، چاکسازیی نووسە، چاکسازیی ژمارەکان، چاکسازیی خاڵبەندی، چاکسازیی ڕێنووس، تاگی یەک سەرچاوە، تاگی ویکیسازی
ھێڵی ١:
{{یەک سەرچاوە}}
{{ویکیسازی}}
 
'''فۆسفۆر''' ({{بە ئینگلیزی|Phosphorus}}) یەکێکە لە [[توخمی کیمیایی|توخمە کیمیایییەکان]] بە [[ھێمای کیمیایی]]ی «P» و [[گەردیلە ژمارە]]ی ١٥.
 
فسفۆڕ ئەکەوێتە خولی_سێیەم و کۆمەڵەی_پانزەهەمین لە بلۆکیP خشتەی خولیدا،
 
مادده‌یه‌كی كیمییاییه‌كیمییاییه و  و یه‌كێكه‌یه‌كێكه له‌له مادده‌مادده ناكانزاكان و له‌له كۆمه‌ڵه‌ی نایترۆجیندایه‌نایترۆجیندایه و له‌له سروشتدا له‌له شێوه‌ی به‌ردی فۆسفۆڕی هه‌یه‌ هه‌یه، ، له‌له پێكهاته‌ی خانه‌خانه زیندووه‌كاندا هه‌یه‌هه‌یه، ، به‌به هۆی چالاكی كیمیای له‌له سروشتدا به‌به شێوه‌ی سه‌ربه‌خۆ نییه‌ نییه
 
بۆ یه‌كه‌مین جار دۆزرایه‌وه‌دۆزرایه‌وه له‌لایه‌ن زانای ئه‌ڵمانی (هينيغ براند) له‌له ساڵی ( 1669١٦٦٩)
 
ماده‌ی فۆسفۆڕ ‌یه‌كێكه‌یه‌كێكه له‌له ماده‌ماده پێویسته‌كان بۆ جه‌سته‌ی مرۆڤمرۆڤ، ، بۆیه‌بۆیه پزیشكان ئامۆژگاریمان ده‌كه‌ن به‌به خواردنی ئه‌و خۆراكانه‌ی كه‌كه ده‌وڵه‌مه‌ندن به‌و ماده‌یه‌،ماده‌یه، چونكه‌چونكه فۆسفۆر چه‌ندان زینده‌زینده چالاكی جه‌سته‌جه‌سته رێكده‌خات.
 
== مێژووی ==
بۆیه‌كه‌مین جار فۆسفۆڕ دۆزرایه‌وه‌دۆزرایه‌وه له‌لایه‌ن (هنيج براندت) له‌له هامبورغ له‌له ساڵی1669ساڵی١٦٦٩، ،  كاتێك له‌و سه‌رده‌مه‌دا خه‌ڵك به‌به دوای زێر و چۆنییه‌تی درووستكردنی ده‌كرده‌وه‌ده‌كرده‌وه ئه‌م زانایه‌ش هه‌ڵسا به‌به هه‌ڵماندنی میز له‌له ده‌فرێكدا وه‌وه گه‌رمكردنی ئه‌و میزه‌ی كه‌ماوه‌كه‌ماوه له‌له نێوده‌فره‌كه‌دا تاوه‌كو به‌به ته‌واو ڕه‌نگی بۆ سورێكی تۆخ گۆڕا ،گۆڕا، پاشان هه‌ڵسا به‌به چڕكردنه‌وه‌چڕكردنه‌وه هه‌ڵمه‌هه‌ڵمه فۆسفۆڕییه‌كه‌فۆسفۆڕییه‌كه به‌ڕێگه‌ی ساردكردنه‌وه‌ی له‌له نێو ئاوێكی خاوێندا ،خاوێندا، به‌مه‌ش هه‌ستی به‌وه‌كرد كه‌كه شتێكی نوێی دۆزیووه‌ته‌وه‌دۆزیووه‌ته‌وه كه‌كه له‌له داهاتوودا ده‌توانێ له‌له ڕێگه‌ی گۆڕانی كیمیاییه‌وه‌كیمیاییه‌وه ئه‌م توخمه‌توخمه بگۆڕی بۆ توخمی زێڕ(كه‌كه ئه‌وكات بیرو باوه‌ڕ وابوو)، به‌مه‌ش ده‌وڵه‌مه‌ند ببێت ،ببێت، ئه‌مه‌ش قۆناغێكی سه‌ره‌تا بوو بۆ دۆزیینه‌وه‌ی توخمێكی نوێ كه‌كه ئه‌ویش فۆسفۆڕه‌فۆسفۆڕه
 
== سیفاته‌سیفاته فیزییاییه‌كان ==
شێوه‌ی فۆسفۆڕكه‌ فۆسفۆڕكه (P4) ی وه‌رگرتووه‌وه‌رگرتووه وای كردووه‌كردووه شێوه‌یه‌كی چواری ڕێك و به‌هێزی هه‌بێت
 
شێوه‌كانی فۆسفۆڕ
 
فۆسفۆڕی سپی : شێوه‌ییه‌كی شه‌معه‌یی هه‌یه‌هه‌یه و و زۆر ترسناكه‌ترسناكه و زۆر چالاكه بۆ كارلێككردنه ‌وو به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ناكرێت ده‌ستی لێ بده‌ی، وه‌وه به‌به خێراییی ده‌ستوێ كاتێك  به‌ر هه‌وا ده‌كه‌وێ ،ده‌كه‌وێ، هه‌ربۆیه‌ش له‌ژێر ئاو هه‌ڵده‌گیرێت به‌مه‌به‌ستی پاراستنی له‌له ئاو
 
فۆسفۆڕی سۆر : هاڕاوه‌یه‌كی سۆری ڕه‌نگ تاریكه‌ ، ترسناك نییه‌ ، ده‌ست ده‌كه‌وێت له‌ڕێگه‌ی گه‌رمكردن و كوڵاندنی فۆسفۆڕی سپی له‌ شوێنكی دوور له‌ هه‌وا ، وه‌ كه‌متر چالاكه‌ له‌ چاو فۆسفۆڕی سپی
 
فۆسفۆڕی ڕه‌ش سۆر: به‌هاڕاوه‌یه‌كی سۆری ڕه‌نگ تاریكه، ترسناك نییه، ده‌ست دێتده‌كه‌وێت له‌ڕێگه‌ی گه‌رمكردنیگه‌رمكردن و كوڵاندنی فۆسفۆڕی سپی له‌له ژێرشوێنكی په‌ستانێكیدوور به‌رزداله به‌هه‌وا، به‌كارهێنانیوه مسكه‌متر وه‌كچالاكه كارایله یاریده‌ده‌رچاو فۆسفۆڕی سپی
 
فۆسفۆڕی ڕه‌ش: به ده‌ست دێت له‌ڕێگه‌ی گه‌رمكردنی فۆسفۆڕی سپی له ژێر په‌ستانێكی به‌رزدا به به‌كارهێنانی مس وه‌ك كارای یاریده‌ده‌ر
 
== به‌كارهێنانه‌كانی فۆسفۆڕ ==
H3PO4 – به‌كاردێت له‌له درووستكردنی ترشییه‌تی به‌به تامی لیمۆ ،لیمۆ، به‌كاردێت له‌له درووستكردنی خوادرنه‌وه گازییه‌كانی هاوشێوه‌ی كۆكا كۆلا
 
به‌كاردێت له‌له درووستكردنی سبوغ و یارییه‌یارییه ئه‌لیكترۆنییه‌كان
 
وه‌وه به‌كاردێت له‌له درووستكردنی مێروو كوژه‌كان
 
وه‌وه فۆسفۆر له‌له له‌شی هه‌موو زینده‌وه‌ران و ڕووه‌كه‌كاناندا هه‌یه‌هه‌یه و پێویسته به‌به كه‌مبوونی یان زیادبوونی ده‌بێت ه‌هۆی تێكچوونی زینده‌زینده چالاكییه‌كان.
 
فۆسفاتی صۆديوم وفۆسفاتی سیانی صۆديوم : به‌به كاردێت له‌له درووستكردنی معجوونی ددان كه‌كه سپییه‌تییه‌كی زیاتر به‌به ددان ده‌دات
 
فۆسفۆڕی سپی : قه‌ڵاچۆكردنی مێروو وه‌وه چه‌كی كۆمه‌ڵكوژ به‌كاردێت<br />
 
== فۆسفۆڕ له‌له خوێنی مرۆدا ==
پێوانی ڕێژەی فۆسفۆرە لە خوێندا ،خوێندا، ڕێژەی ئاسایی فۆسفۆر لە لەشدا 2.4 - 4.1 mg/dL ،dL، فۆسفۆر ڕۆڵێکی گرنگ دەبینێت لە تەندرووستی ئێسکەکان و ددانەکان هەروەها گرنگە بۆ گرژبوونی ماسولکە خانەکان و تەندروستی دەمارە خانەکان ،خانەکان، هەروەها پەیوەندیدارە بە ڕێژەی کالسیۆم ،کالسیۆم، زۆری لە ڕێژەی فۆسفۆر دەرخەری کێشەیە لە گورچیلەکان و ڕژێنی پاراسایرۆید ،پاراسایرۆید، چونکە فۆسفۆری زیادە لە ڕێگەی گورچیلەکان دەپاڵێورێ و دەکرێتە دەرەوە لە ڕێگەی میز ،میز،
 
ئەو حاڵەتانەی کە دەبنە هۆی زیادبونی ڕێژەی فۆسفۆڕ ( Hyperphosphatemia) بریتییە لە :-
 
- بەکارهێنانی دەرمانی دژە ترشەڵۆک بۆماوەیەکی درێژ
 
- زیاد لە پێویست وەرگرتنی دەرمانەکانی Diuretics میزپێکەرەکان و ڤیتامین D .
 
- ناتەواوی سیستمی خۆراک.
Line ٥٠ ⟶ ٥٢:
- نەخۆشی و ناتەواوی گورچیلە و جگەر.
 
حاڵەتەکانی کەمی فۆسفۆر ( Hypophosphatemia) بریتییە لە :-
 
- بەرزی ڕێژەی کالسیۆم.
Line ٦٣ ⟶ ٦٥:
فۆسفوری سپی بریتیە لە مادەی فسفوری سپی نەرم کە لە مادەی فوسفات دروست دەکرێت بۆنی وەکوو سیر وایە ئەم مادەیە کاتێک لەگەڵ ئۆکسجین کار لێک دەکات ئاگر و دووکەڵێکی سپی دروست دەکات و بەر ھەر شوێنێک بکەوێت ھەموو ئەو کەسانەی لەو شوێنەدا بن بە تەواوی دەسووتێن. ئەم چەکە زیاتر بۆ حەشارگە سەختەکانی دوژمن بە کار دێت، وەکوو باڵەخانەی گەورە، توونێل و سەنگەرە توکمەکان.
 
چه‌كێكی به‌هێزه‌به‌هێزه ‌وو ڕه‌نگی سپی مه‌یله‌و زه‌رده‌‌وزه‌رده‌و بۆنێكی هاوشێوه‌ی سیر-ی لێدێت، ئه‌و بۆمبه‌بۆمبه له‌له فۆسفات دروستده‌كرێت‌و له‌شی مرۆڤ به‌به ته‌واوی ده‌سوتێنێت‌و ته‌نیا ئێسكه‌كانی پێوه‌پێوه ده‌هێڵێته‌وه‌ده‌هێڵێته‌وه.
 
له‌گه‌ڵ هه‌ڵمژینی هه‌وای بارگاویبوو به‌و چه‌كه‌چه‌كه ڕاسته‌وخۆ كه‌سه‌كه‌كه‌سه‌كه توشی كۆكه‌یه‌كی توند ده‌بێت ‌وو بۆرییه‌كانی هه‌ناسه‌دان‌و سییه‌كانی به‌ته‌واویی له‌كارده‌خات، دواتریش به‌ته‌واوی له‌شی كه‌سه‌كه‌كه‌سه‌كه ده‌سوتێنێت.
 
به‌گوێره‌ی په‌یماننامه‌ی ژنێف-ی ساڵی 1989١٩٨٩ به‌كارهێنانی فۆسفۆری سپی دژ به‌به هاوڵاتیانی مه‌ده‌نی‌و ته‌نانه‌ت دوژمنانیش له‌جه‌نگدا، به‌به قه‌ده‌غه‌قه‌ده‌غه ‌وو تاوانی جه‌نگ هه‌ژماركراوه‌هه‌ژماركراوه.
 
== سەرچاوەکان ==