کەمخوێنی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
سەرچاوەکان
سەرچاوەدارکردن
ھێڵی ١:
{{وەرگێڕانی وشە بە وشە}}
{{شێواز}}
{{کەمبەستەر}}
[[پەڕگە:Iron_deficiency_anemia_blood_film.jpg|وێنۆک|خوێنی مرۆڤ لە حالەتێکەوەی کەمیی ئاسن کەم خوێنی]]
 
'''کەم خوێنی''' کەم بوونەوەیێکە لە بڕی تەواوی خانەکانی [[خڕۆکەی سوور]] (ئار بی سیس) یان [[ھیمۆگلۆبین]] لە ناو خوێندا،<ref>{{Cite web|title=What Is Anemia? – NHLBI, NIH|url=https://www.nhlbi.nih.gov/health/health-topics/topics/anemia|website=www.nhlbi.nih.gov|access-date=2016-01-31|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160120200631/http://www.nhlbi.nih.gov/health/health-topics/topics/anemia|archivedate=2016-01-20}}</ref><ref>{{cite book|title=Stedman's medical Dictionary|date=2006|publisher=Lippincott Williams & Wilkins|location=Philadelphia|isbn=978-0-7817-3390-8|page=Anemia|edition=28th}}</ref> یان توانایێکی نزم کراوەوەی خوێنەکە تا [[ئۆکسجین]] ھەڵ بگرێت.<ref name="Ber2007">{{cite book|first=Bernadette F.|last=Rodak|name-list-format=vanc|title=Hematology : clinical principles and applications|date=2007|publisher=Saunders|location=Philadelphia|isbn=978-1-4160-3006-5|page=220|edition=3rd|url=https://books.google.com/books?id=6sfacydDNsUC&pg=PA220|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160425061405/https://books.google.com/books?id=6sfacydDNsUC&pg=PA220|archivedate=2016-04-25}}</ref> کاتێک کەم خوێنی لەسەرخۆ دێت لەسەر، نیشانەکان زۆرجار نادیارن و لەوانەیە ھەست ماندوو بگرنەوە، بێھێزی، کورتیی ھەناسە یان توانایێکی کەم بۆ ڕاھێنان.<ref name="EBM2013">{{cite journal|vauthors=Janz TG, Johnson RL, Rubenstein SD|title=Anemia in the emergency department: evaluation and treatment|journal=Emergency Medicine Practice|volume=15|issue=11|pages=1–15; quiz 15–6|date=November 2013|pmid=24716235|url=http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161018212916/http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|url-status=live|archivedate=2016-10-18}}</ref>
 
کاتێک کەم خوێنی بە شێوەیەکی خێرا ڕوودەدات، کەسی تووشبوو ھەست بە لێشێوان دەکات، وە ھەست ئەکا کە ئەبووڕێتەوە، وە ھەروەھا ھەستکردن بە تێنویەتی،<ref name="EBM20139">{{cite journal|vauthors=Janz TG, Johnson RL, Rubenstein SD|title=Anemia in the emergency department: evaluation and treatment|journal=Emergency Medicine Practice|volume=15|issue=11|pages=1–15; quiz 15–6|date=November 2013|pmid=24716235|url=http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161018212916/http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|url-status=live|archivedate=2016-10-18}}</ref> ئەگەر ڕێژەی کەم خوێنیەکە زۆر بێت کەسەکە ڕەنگی زەرد پەریو ئەبێت.<ref name="EBM20138">{{cite journal|vauthors=Janz TG, Johnson RL, Rubenstein SD|title=Anemia in the emergency department: evaluation and treatment|journal=Emergency Medicine Practice|volume=15|issue=11|pages=1–15; quiz 15–6|date=November 2013|pmid=24716235|url=http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161018212916/http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|url-status=live|archivedate=2016-10-18}}</ref> نیشانەی زیاتر لەوانەیە ڕووبدەن بە پشت بەستن بە ھۆکاری بنچینەی.<ref name="EBM201310">{{cite journal|vauthors=Janz TG, Johnson RL, Rubenstein SD|title=Anemia in the emergency department: evaluation and treatment|journal=Emergency Medicine Practice|volume=15|issue=11|pages=1–15; quiz 15–6|date=November 2013|pmid=24716235|url=http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161018212916/http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|url-status=live|archivedate=2016-10-18}}</ref>
 
کەم خوێنی دەبێتە ھۆکاری لەدەستدانی خوێن و کەمبوونەوەی خڕۆکە سووری خوێن وە زیان گەیاندن بە گەدە و ڕیخۆڵە.<ref name="EBM20132">{{cite journal|vauthors=Janz TG, Johnson RL, Rubenstein SD|title=Anemia in the emergency department: evaluation and treatment|journal=Emergency Medicine Practice|volume=15|issue=11|pages=1–15; quiz 15–6|date=November 2013|pmid=24716235|url=http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161018212916/http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|url-status=live|archivedate=2016-10-18}}</ref> کەم خوێنی ھۆکاری کەمی [[ڤیتامین]] B12،<ref name="EBM20133">{{cite journal|vauthors=Janz TG, Johnson RL, Rubenstein SD|title=Anemia in the emergency department: evaluation and treatment|journal=Emergency Medicine Practice|volume=15|issue=11|pages=1–15; quiz 15–6|date=November 2013|pmid=24716235|url=http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161018212916/http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|url-status=live|archivedate=2016-10-18}}</ref> وە ھۆکارە بۆ زیادبوونی چەند حالەتێکی بۆماوەی وەک نەخۆشی داس کە ھۆکارەکەی کەم خوێنیە. کەم خوێنی پۆل پۆل دەکرێت بە پێی قەبارەی خرۆکەی سوور و بڕی ھیمۆگلۆبین لە ھەر خانەیەک. دەست نیشان کردنی کەم خوێنی لە پیاو ئەکەوێتە سەر بڕی ھیمۆگلۆبین واتە ئەگەر بڕەکەی کەمتر بوو لە ١٣٠بۆ١٤٠گم/لتر (١٣بۆ ١٤ گم/دیسیلتر) ئەوا وادادەنڕێت کە تووشبووە. وە لە ئافرەتان کەمتر لە ١٢٠ بۆ ١٣٠گم/لتر (١٢بۆ١٣گم/دیسیلتر).<ref name="EBM20134">{{cite journal|vauthors=Janz TG, Johnson RL, Rubenstein SD|title=Anemia in the emergency department: evaluation and treatment|journal=Emergency Medicine Practice|volume=15|issue=11|pages=1–15; quiz 15–6|date=November 2013|pmid=24716235|url=http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161018212916/http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|url-status=live|archivedate=2016-10-18}}</ref><ref name="Smith2010">{{cite journal|vauthors=Smith RE|title=The clinical and economic burden of anemia|journal=The American Journal of Managed Care|volume=16 Suppl Issues|pages=S59–66|date=March 2010|pmid=20297873}}</ref>
 
ئافرەتانی دووگیان پێویستە سوود لە بەکارھێنانی حەبی ئاسن وەربگرن بۆ دوورکەوتنەوە لە مەترسی کەم خوێنی.<ref name="EBM20135">{{cite journal|vauthors=Janz TG, Johnson RL, Rubenstein SD|title=Anemia in the emergency department: evaluation and treatment|journal=Emergency Medicine Practice|volume=15|issue=11|pages=1–15; quiz 15–6|date=November 2013|pmid=24716235|url=http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161018212916/http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|url-status=live|archivedate=2016-10-18}}</ref><ref>{{cite journal|vauthors=Bhutta ZA, Das JK, Rizvi A, Gaffey MF, Walker N, Horton S, Webb P, Lartey A, Black RE|title=Evidence-based interventions for improvement of maternal and child nutrition: what can be done and at what cost?|journal=Lancet|volume=382|issue=9890|pages=452–477|date=August 2013|pmid=23746776|doi=10.1016/S0140-6736(13)60996-4}}</ref>
 
کەم خوێنی یەکێکە لە ھەرە نەخۆشیە باوەکان کە تووشی سێ یەکی دانیشتوانی جیھان دەبێت.<ref name="EBM20136">{{cite journal|vauthors=Janz TG, Johnson RL, Rubenstein SD|title=Anemia in the emergency department: evaluation and treatment|journal=Emergency Medicine Practice|volume=15|issue=11|pages=1–15; quiz 15–6|date=November 2013|pmid=24716235|url=http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161018212916/http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|url-status=live|archivedate=2016-10-18}}</ref><ref name="GBD2015Pre">{{cite journal|author=GBD 2015 Disease and Injury Incidence and Prevalence Collaborators|title=Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990-2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015|journal=Lancet|volume=388|issue=10053|pages=1545–1602|date=October 2016|pmid=27733282|pmc=5055577|doi=10.1016/S0140-6736(16)31678-6}}</ref> کەمی ئاسن تووشی نزیکەی یەک بلیۆن خەلک ئەبێت.<ref name="LancetEpi2012">{{cite journal|vauthors=Vos T|display-authors=etal|title=Years lived with disability (YLDs) for 1160 sequelae of 289 diseases and injuries 1990-2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010|journal=Lancet|volume=380|issue=9859|pages=2163–96|date=December 2012|pmid=23245607|pmc=6350784|doi=10.1016/S0140-6736(12)61729-2|url=http://www.documentation.ird.fr/hor/fdi:010059240}}</ref> ئەم جۆرە نەخۆشیە لە ئافرەتان باوترە وەک لە پیاو،<ref name="LancetEpi20122">{{cite journal|vauthors=Vos T|display-authors=etal|title=Years lived with disability (YLDs) for 1160 sequelae of 289 diseases and injuries 1990-2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010|journal=Lancet|volume=380|issue=9859|pages=2163–96|date=December 2012|pmid=23245607|pmc=6350784|doi=10.1016/S0140-6736(12)61729-2|url=http://www.documentation.ird.fr/hor/fdi:010059240}}</ref> بە زۆری ئەم حالەتە لە کاتی [[دووگیانی|سکپری]] ھەیە وە لە مندال و کەسانی بە تەمەن دا ھەیە.<ref name="EBM20137">{{cite journal|vauthors=Janz TG, Johnson RL, Rubenstein SD|title=Anemia in the emergency department: evaluation and treatment|journal=Emergency Medicine Practice|volume=15|issue=11|pages=1–15; quiz 15–6|date=November 2013|pmid=24716235|url=http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161018212916/http://www.ebmedicine.net/topics.php?paction=showTopic&topic_id=385|url-status=live|archivedate=2016-10-18}}</ref>
کەم خوێنی یەکێکە لە ھەرە نەخۆشیە باوەکان کە تووشی سێ یەکی دانیشتوانی جیھان دەبێت وە کەمی ئاسن تووشی نزیکەی یەک بلیۆن خەلک ئەبێت. ئەم جۆرە نەخۆشیە لە ئافرەتان باوترە وەک لە پیاو، بە زۆری ئەم حالەتە لە کاتی سکپری ھەیە وە لە مندال و کەسانی بە تەمەن دا ھەیە.
 
ھەندێک کات کەم خوێنی ناتوانڕێت دەستنیشان بکرێت لەگەل ئەوەی کە نیشانەکانیش ڕوونن. بەڵام بە گشتی ئەو کەسانەی کە ئەم نەخۆشیەیان ھەیە دەلێن لەوەی کە ھەست بە ماندووبونێکی زۆر و لاواز بوون دەکەن وە ھەندێک جار ھەست بە کەمی تەرکیز کردن دەکەن، وە ھەروەھا توانای کەمبوونەوەی ھەناسەدان وە بە ئەگەرێکی زۆرەوە کاردەکاتە سەر لێدانەکانی دڵ، وە زەردبوونی ژێر پێلوی چاو و پێست و نینۆک. ئەو نیشانانە ئەکرێت بە ھۆی کەمی ئاسنیش بێت، بەلام ھەروەھا ئەکرێت ھەتا لەو کەسانەش دەربکەوێ کە ئاستی ھیمۆگلۆبینیان لەناو خوێن ئاساییە. کەم خوێنی درێژ خایەن دەکرێت ھۆیەک بێت بۆ گۆڕان لە ڕەفتاری منداڵ و دواخستنی ئاستی فێربوون.
 
یەکێک لە ھۆکارە ھەرە باوەکانی کەم خوێنی لە دەست دانی خوێنە. بەلام ئەمە نابێتە ھۆی دەرکەوتنی نیشانەکان ھەتا بەھەمھێنانی خرۆکە سوورەکان کەم نەکرێتەوە واتە بڕی خڕۆکەی سووڕ کەم ئەبێتەوە ئەوکات ئەکرێت نەخۆشی کەم خوێنی دەستنیشان بکرێت.
 
لە مێژوودا نیشانەی کەم خوێنی توند لە ئێسکی مرۆڤدا لە ٤٠٠٠ساڵ لەمەوپێش ئاشکرا کرابوون لە تایلاند.
 
چارەسەر بۆ کەم خوێنی پشت دەبەستێت بە ھۆکاری وە توندی نەخۆشیەکە. ئەکرێت چارەسەرەکە بە پێدانی ڤیتامین بێت وەک (ترشی فۆلیک یان ڤیتامین B12)بە ڕێگەی دەمەوە. کەمی ئاسن لە خۆراکدا یەکێکە لە کێشە ھەرە باوەکانی نەتەوە پێشکەوتوەکان. دوو لەسەر سێ ی منداڵ و ئافرەتان لە نەتەوە پێشکەوتوەکاندا ئەناڵێنن بە دەست کەمی ئاسن لە خۆڕاکیاندا بە بێ کەمی خوێن واتە بڕی خوێنیان ئاساییە بەلام سێیەکیان ئەناڵێنن بەدەست کەمی ئاسن و کەم خوێنی لە ھەمان کاتدا. دیاریکردنی کەمی ئاسن ئەکەوێتە سەر گەڕان بە دوای سەرچاوەی لە دەست دانی خوێن وەک (شێرپەنجەی قۆڵۆن).