|
'''بەلورناسیبلوورناسی تیشکی ئێکس''' ({{بە ئینگلیزی|X-ray Differaction}})<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/X-ray_crystallography</ref> بریتییە لە تەکنیکی بەکارھێنانی تیشکی ئێکس بۆ ناسینی پەیکەری بەلوریبلووری ماددەی ڕەق. لەم تەکنیکەدا تیشکی ئێکس لە ماددەیەک بەرھەم دێنن (بە شێوەیەکی گشتی شەپۆلی کورتی k<sub>α</sub> کە درێژیەکەی دەگاتە ١,٥٤ ئەنگستڕۆم).
[[پەڕگە:Freezed XRD.jpg|وێنۆک|ئامێرێکی پێشکەوتووی تیشکی ئێکس کە بۆ دۆزینەوەی پەیکەری بەلوریبلووری ماددەی شێوە تۆز بەکار دێت]]
زۆرێک لە مەوادی دەوروبەرمان پێک هاتونە لە [[خوێ]]یەکان، [[کانزا]]کان و [[نیمچەگەیەنەر]]، هەروەها چەندی شێوەی [[ئەندامی]] و [[نائەندامی]]). هەر یەک لەم ماددانە [[پەیکەری بەلوریبلووری]]یان هەیە، کە بەم هۆیەشەوە بەلورناسیبلوورناسی تیشکی ئێکس پێوانە کردنێکی بنچینەییە بۆ زۆرێک لە بابەتە زانستیەکان. لە یەکەم دەیەی پەیدا بوونی، ئەم تەکنیکە بەکاردەهات بۆ پێوانە کردنی سایزی [[گەردیلە]]کان، درێژی و تایپی [[بەندی کیمیایی]] ماددەکان. هەروەها ئەم ڕێگەیە سودی لێ بینراوە بۆ زانینی پێکهاتەی و کاری زۆر گەردی بایۆلۆجی وەک [[ڤیتامین]]، [[پڕۆتین]]، [[دەرمان]] و [[دی ئێن ئەی]]. تا ئێستاش ئەم تەکنیکە بە شێوەیەکی بەر چاو بەکار دێت بۆ زانینی تەیبەتمەندیەکانی مەوادی نوێ.
لە پێوانە کردنی نمونەیەک کە لە تاک بەلورێکبلوورێک پێک هاتبێت، نمونەکە لە سەر [[گۆنیا]]یەک دادەنرێت. ئەم گۆنیایە بەکار دێت بۆ دیاری کردنی شوێنی و ئەو گؤشەیەی کە تیشکی ئێکس بەر نمونەکە دەکەوێت. ئەم نمونەیە لە لایەن تیشکێکی [[تاکڕەنگ]] دەپێکێنرێت کە بە هۆیەوە پاتێڕنێک دروست دەبێت. وێنەی 2D بە هۆی مۆدێلێکی ماتماتیکی (Fourier transforms) دەگۆڕێت بۆ 3D.
==مێژوو==
[[ویلیام ڕۆنتگن]] (Wilhelm Röntgen) ئەم تیشکەی دۆزیەوە. وە بە هۆی ئەوەی کە تیشکێک بوو کە لەمەو پێش نەناسراوبوو ناوی لێنا تیشکی نەزانراو (ئێکس X). دواتر لە هەندێ شوێن بۆ ڕێز لێنانی ئەم زانایە ناویان لێنا تیشکی ڕۆنتگن.
بە کار هێنانی ئەم تیشکە بۆ ناسینی پەیکەری بەلوریبلووری لە لایەن [[فون لاوە]] (لە ١٩١٢) دۆزرایەوە و لە لایەن [[ویلیام هێنڕی بڕاگ]] و [[ویلیام لۆڕێنس بڕاگ]] بەکارهات.<ref>https://fa.wikipedia.org/wiki/بلورشناسی_پرتو_ایکس</ref>
==پەرشی تیشکی ئێکس==
گەردیلەکان لە ناو بەلوردابلووردا بەشێوەیەکی ڕێک ڕیز بونە. ئەو گەردیلانە توانای پەرش کردنی تیشکیان هەیە، واتا دوای ئەوەی تیشکەکە بەر گەردیلەکە دەکەوێت بە شێوەی [[لاستیکی]] (وا دادەنرێت کە جگە لە بڕێکی زۆر کەم نەبێت تیشکەکە بە تەواوی هەڵدەبەزێتەوە) هەڵدەبەزێتەوە. ئەلێکتڕۆنی گەردیلەکان بەرپرسی سەرەکین بۆ پەرش کردنی ئەم تیشکە. لە ڕاستیدا تیشکی ئێکس دوای بەرکەوتنی لەگەڵ گەردیلەکان، بە شێوەی تۆپ ئاسا بڵاو دەبێتەوە. بەم شێوەیە چەندین تیشکی ئێکس کە لە لایەن چەندین گەردیلەوە بڵاو بونەتەوە بەیەک دەگەن و دیاردەی شەپۆلی دروست کەر و لەناوبەر دروست دەبێت. ئەمە لە شێوەی چەند هێڵێکی ڕوناک و تاریک دەردەکەوێت لەسەر شاشەی وەرگر.
[[پەڕگە:Kappa goniometer animation.ogv|وێنۆک|ئەنیمەیشنەکە نیشان دەدات کە پێنج جوڵە لە گەڵ چوار جوڵەی بازنەیی گۆنیاکە سودی لێ دەبینرێ لەم ئامێرەدا]]
==بە کار هێنانی لە کانزاناسی==
لە ساڵانی ١٩٢٠ بەولاوە ئەم تەکنیکە یەکێک لە سەرەکی ترین ڕێگاکانی دیاری کردنی پەیکەری بەلوریبلووری ماددە [[کانزا]]کانە.
==بە کار هێنانی لە بیۆلۆجی==
بە سود وەرگرتن لەم تەکنیکە، پەیکەری بەلورینیبلوورینی پڕۆتین لە ساڵانی ١٩٥٠ دا لە لایەن [[جۆن کۆدەری]] دۆزرایەوە.
[[پەڕگە:Myoglobin.png|وێنۆک|پەیکەری شریتی میۆگلۆبین]]
| 