|
[[پەڕگە:Falling apple crop.jpg|وێنۆک|تاودانی سێوێک لە لایەن زەوی]]
'''تاودانی زەوی''' ({{بە ئینگلیزی: |Gravity of Earth}})، هێماکەیھێماکەی بریتیەبریتییە لە پیتی g، بریتیە لەو تودانەی لە لایەن زەویەوە دەدرێتە ئەو تەنانەی بارستاییان هەیەھەیە وە.<ref>Boynton, Richard (2001). "''Precise Measurement of Mass''" (PDF). ''Sawe Paper No. 3147''. Arlington, Texas: S.A.W.E. , Inc. Retrieved 2007-01-21.</ref> <ref>Hofmann-Wellenhof, B. ; Moritz, H. (2006). ''Physical Geodesy'' (2nd ed.). Springer. ISBN <bdi>978-3-211-33544-4</bdi>. § 2.1: “The total force acting on a body at rest on the earth’s surface is the resultant of gravitational force and the centrifugal force of the earth’s rotation and is called gravity. ”</ref> تاودانی زەوی هێندێکیھێندێکی ئاڕاستەدارە و ئاڕاستەکەی بەردەوام ڕوەو چەقی زەویە. یەکەکەی لە سیستەمی نێودوڵەتی یەکە بریتیە لە (<math>m/s^2</math> یا <math>m.s^{-2}</math>).
[[پەڕگە:Gravity anomalies on Earth.jpg|وێنۆک|بڕی تاودانی زەوی کە لە لایەن ناساوە بڵاو کراوەتەوە. ]]
لە سەر ئاستی دەریا بڕی تاودانی زەوی یەکسانە بە . ئەم بڕە لەگۆڕاندایە و هەرچەندھەرچەند لە ئاستی دەریا بەرز ببیتەوە ئەم بڕە کەم دەکات.<ref>Taylor, Barry N. ; Thompson, Ambler, eds. (March 2008). The international system of units (SI) (pdf) (Report). National Institute of Standards and Technology. p. 52. NIST special publication 330, 2008 edition.</ref> بەهەمانبەھەمان شێوە گەر گەر تەنێک بەرەو چەقی زەوی بچیت بەرەبەرە بڕی تاودانی زاوی لە سەری کەم دەکات و لە چەقی زەوی دا بڕەکە یەکسان دەبێ بە سفر.
ئەم تاودانە یەکسانە بۆ گشت تەنێک گەرچی بارستاییەکەشیان جیاواز بێت. واتا بە شێوە نمونەیی گەر دوو تەن، بە بارستایی جیاواز، لە بەرزیەک بەردرێنەوە بەیەکەوە دەکەونە سەر زەوی. هەڵبەتھەڵبەت هەندێھەندێ هۆکاریھۆکاری تریش پێویستە لەبەرچاو بگیرێن وەک بەرگری هەواھەوا کە کاریگەری دەخەنە سەر خێرایی بەر بوونەوەکە. دەشێ دوو تیوبی بەتاڵ لە هەواھەوا بەکار بهێنرێبھێنرێ بۆ تاقیکردنەوەکە بۆ ئەوەی ئەنجامێکی نمونەیی دەرچێت.
پێویستە جیاوازی بکرێ لە نێوان ئەم هێندەھێندە فیزیاییە و '''نەگۆڕی کێشکردن''' کە بە G هێماھێما دەکڕێ و بڕەکەی لە گشت کەوندا بە نەگۆڕی دەمێنێتەوە، کە یەکسانە بە:
<math>G=6.67408\times10^{-11} m^3 kg^{-1}s^{-2}</math>
ئەم بڕە لە لایەن [[ئایزک نیوتن|ئیسحاق نیوتنەوە]] دۆزرایەوە و لەناو یاساکانیدا بەکارهاتۆتەوەبەکارھاتۆتەوە. بۆ نمونە گەر بمانهەوێبمانھەوێ بڕی تاودانی زەوی بدۆزینەوە، سود وەردەگرین لە یاسای ڕاکێشانی تەنەکان کە لە شێوەی خوارەوەیە:
<math>F=G \left ( \frac{m_1 m_2}{r^2} \right )</math>
لێرەدا:
* ''G'' نەگۆڕی کێشکردن،
* <math>m_1</math>[[بارستایی زەوی]] (<math>M_\bigoplus =5.972\times10^{24} kg </math>) <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Earth_mass</ref><ref>The cited value is the recommended value published by the International Astronomical Union in 2009 (see 2016 "Selected Astronomical Constants" in ). The recommended value in 1976 was (5.9742±0.0036)×10<sup>24</sup> kg, see IAU (1976) System of Astronomical Constants.</ref>
* ''r'' یەکسانە بە [[نیوەتیرەی زەی]] (<math>r_\bigoplus =6.371 km</math>) ,<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Earth_radius</ref><ref>Mamajek, E. E; Prsa, A; Torres, G; et al. (2015). "IAU 2015 Resolution B3 on Recommended Nominal Conversion Constants for Selected Solar and Planetary Properties". arXiv:1510.07674 [astro-ph.SR].</ref>, <math>m_2</math> بارستایی هەرتەنێکەھەرتەنێکە کە لە لایەن زەویەوە تاو دەدرێت (بڕێکی گۆڕاوە).
بە دانانەوەی هەریەکھەریەک لە بڕە نگۆڕەکان لە هاوکێشەیھاوکێشەی سەرەوە دەگەین بەم یاسایەی خوارەوە:
<math>{\displaystyle F=mg}</math>
ئەم یاسایە یەکسانە بە [[یاساکانی جووڵەی نیوتن|یاسای دووەمی نیوتن]] کە تیایداتێیدا هێزھێز یەکسانە بە بارستایی جاران تاودان.
[[پەڕگە:Southern ocean gravity hg.png|وێنۆک|جیاوازی تاودانی زەوی لە جەمسەی باشوور]]
بە هۆی ئەوەی کە زەوی هێلکەییە، بڕی تاودانی زەوی جیاوازە. هەڵبەت ئەم جیاوازیە زۆر کەمە و جیاوازیەکەی دەگاتە ٠,٣ ٪.
[[پەڕگە:Erdgvarp.png|وێنۆک|کەم بوونەوی ڕێژەیی تاودانی زاوی بەهۆی بەرزبوونەوە لە ئاستی ڕووی دەریا]] ▼بە هۆی بەرزبوونەوە و دورکەوتنەوە لە ئاستی زەوی ئەم بڕە کەم دەکات. بۆ نمونە بەرزبوونەوە بۆ ٩٠٠٠ مەتر، کێشی تەنەکان بە بڕی ٢٩٪ دادەبەزێ. ▼
بە هۆیھۆی ڕۆچوونئەوەی بەکە ناخیزەوی زەویداھێلکەییە، بڕی تاودانی زەوی کەم دەکاتجیاوازە. بۆھەڵبەت ئەم مەبەستەجیاوازیە یاسایزۆر خوارەوەکەمە سودیو لێدەبینرێت:جیاوازیەکەی دەگاتە ٠٬٣ ٪.
▲[[پەڕگە:Erdgvarp.png|وێنۆک|کەم بوونەوی ڕێژەیی تاودانی زاوی بەهۆیبەھۆی بەرزبوونەوە لە ئاستی ڕووی دەریا]]
▲بە هۆیھۆی بەرزبوونەوە و دورکەوتنەوە لە ئاستی زەوی ئەم بڕە کەم دەکات. بۆ نمونە بەرزبوونەوە بۆ ٩٠٠٠ مەتر، کێشی تەنەکان بە بڕی ٢٩٪ دادەبەزێ.
بە ھۆی ڕۆچوون بە ناخی زەویدا بڕی تاودانی زەوی کەم دەکات. بۆ ئەم مەبەستە یاسای خوارەوە سودی لێدەبینرێت:
<math>g(r) = -\frac{GM(r)}{r^2}.</math><math>{\displaystyle g(r)=-{\frac {GM(r)}{r^{2}}}}</math>
گەر چڕی زەوی بەیەکسانی دابنرێت کەواتە دەشێ بارستایی بەم شێوەیە بنوسرێ (<math>M(r)=\left ( \frac{3}{4} \right ) \Pi \rho r^3 </math>). کەواتە تاودانی زەوی بەڕۆچون بەناخی زەوی دا بەم شێوەیەی خوارەوە دەنوسرێتەوە:
<math>{\displaystyle g(r)={\frac {4\pi }{3}}G\rho r}</math>
بەم شێوەیە تەنهاتەنھا یەک بڕی گۆڕاومان هەیەھەیە کە بە نزیک بوونەوە لە چەقی نیوەتیرە کەم دەکات و بەهەمانبەھەمان شێوە تاودانی زەویش کەم دەکات.
== فاکتەرەکانی تر ==
هەرھەر یەک لە [[مانگ]] و خۆر کاریگەریان هەیەھەیە لە سەر بڕی کاریگەری تاودانی زەوی. چونکە تاودان هێندێکیھێندێکی ئاڕاستەدارە و هەرھەر یەک لە مانگ و خۆریش تاودانیان هەیە،ھەیە، کۆی گشتی کاریگری تاودان لەسەر هەرھەر تەنێک یەکسان دەبێ بە کۆی ئاڕاستە بڕی گشت تاودانەکان لەسەر تەنەکە. بەڵام نابێ یەوەشمان لبیرچێ کە بە هۆیھۆی دووری زۆری خۆر و بچوکی مانگ بڕەکانیان لە ڕۆژدا یەکسانە بە<math>2 \mu m .s^{-2}</math>.
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{تووڵی دەروازە|فیزیک}}
| 