ویکیپیدیا

مەحوی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
ب زیادکردنی دەروازەی وێژەی کوردی
تاگ: دەستکاریی تووڵی دەروازە
شائەمراز
ھێڵی ١:
{{کەسایەتی
| ناو = مەلا موحەمەد کوڕی مەلا عوسمان "«مەحوی"»
| وێنە =Statue of Kurdish poet Mahwi in Sulaymaniyah, Kurdistan, Iraq.JPG
| قەبارەی وێنە =200px
| ڕێکەوتی لەدایکبوون = [[١٨٣٦]] یان [[١٨٣٧]]
| شوێنی لەدایکبوون = گوندی [[باڵخ]]، [[سلێمانی]]
| ڕێکەوتی مردن = [[١٩٠٦]]
ھێڵی ١٠:
|پیشە = شاعیر، زانای ئاینی، عاریف
|ناسراو_بە_ھۆی = شیعر و تەسەوف
| ئایین = ئیسلام
| نەتەوە = کورد
 
| }}
'''مەلا موحەمەد کوڕی عوسمان بەڵخی''' ناسراو بە '''مەحوی''' ([[١٨٣٦]]-[[١٩٠٦]]) مامۆستای ئایینی و یەکێک لە دیارترین ھۆنراوەنووسەکانی [[کورد]] بووە.بووە؛ و بە یەکێک لە چڵەپۆپەکانی شیعری کوردی دادەنرێت، ھۆنراوەکانی لە دەوری چەند تەوەرێکی جیاواز ئەسوڕێنەوە و سەرجەمی ھۆنراوەکانی لە دیوانی مەحویدا کۆکراونەتەوە
 
== کورتەی ژیانی ==
(مەحوی) ناوی مەلا موحەممەد کوڕی مەلا عوسمانی باڵخییە لە نەوەی پیر و زانای ناودار (شێخ ڕەش), باپیریشی ناوی مەلا عوسمان بووە,بووە، وەکو شێخ مارفی نۆدی لەگەڵ دروست کردنی سلێمانیدا ھاتۆتە شاری نوێوە,نوێوە، (باڵخ) یش دێیەکە لە ناوچەی (ماوەت) لە شاری سلێمانی.
 
مێژونوسی کورد (موحەممەد ئەمین زەکی بەگ) دەڵێ لە ساڵی ١٢٥٢ ی. ک (١٨٣٦-١٨٣٧١٨٣٦–١٨٣٧ ی. ز) دا لە دایک بووە,بووە، مامۆستا [[عەلائەدین سەججادی]]یش دەڵێ لە ١٨٣٠ (١٢٤٦ ی. ک) دا لە دایک بووە,بووە، و (کاکەی فەلاحیش) دەڵێ لە ١٢٤٧ ی. ک (١٨٣١-١٨٣٢١٨٣١–١٨٣٢ ی. ز) دا لە دایک بووە,بووە، باوکی خەلیفەی شێخ عوسمان سیراجەددینی تەوێڵەی بووە,بووە، حەوت ساڵان بووە خراوەتە بەر خوێندن و ماوەیەک لای باوکی خوێندوییەتی,خوێندوییەتی، بۆ خوێندن چۆتە سنە و سابڵاغیش و لای مەلا عەبدوڵای پیرەباب خوێندویەتی ,خوێندویەتی، پاشان گەڕاوەتەوە بۆ سلێمانی و لای مەلا ناودارەکانی ئەو ناوچەیە خوێندویەتی,خوێندویەتی، ئەوجا چوە بۆ بەغداد و بوە بە فەقێ زانای بە ناوبانگی کورد مفتی زەھاوی و ئیجازەی مەلایەتی لای ئەو وەرگرتووە,وەرگرتووە، دیسان مامۆستا عەلائەددین سەججادی دەڵێ پاش ئیجازە وەرگرتنی لە ١٨٥٩ ی. ز دا بووە بە مەلای مزگەوتی ئیمامی ئەعزەم لە [[بەغدا]],، بەڵام لە ١٨٦٢ دا بەغدای بەجێ ھێشتووە و گەڕاوەتەوە بۆ سلێمانی و بوە بە ئەندامی دادگا. لە ١٨٦٨ دا بە ھۆی مردنی باوکییەوە دەستی لە کاری میری کێشاوەتەوە و بۆەتەوە بە مەلا و دەستی کردەوە بە دەرس وتنەوە بە فەقێیان، مەلا حەسەنی کوڕی مەلا عەلیی قزڵجی و مەلا مەحمودی مەزناوەیی و مەلا سەعید ئەفەندیی نایب ئۆغڵیی کەرکوک و مەلا عەزیزی موفتی سلێمانی لە ناوبانگترین فەقێکانی بوون,بوون، ھەر بە ڕێچکەی باوکیا تەریقەی گرتوەتەبەر و بووە بە خەلیفەی شێخ بەھائوددینی کوڕی شێخ عوسمانی تەوێڵە. وەکو مامۆستا شێخ موحەمەدی خاڵیش لە (مفتی زەھاوی) یەکەیدا نوسیویەتی ,نوسیویەتی، مەحوی لە ساڵی ١٢٩١ی. ک (١٨٧٤-١٨٧٥ی١٨٧٤–١٨٧٥ی. ز) دا لەگەڵ چەند مەلایەک لە سلێمانییەوە نەفی کراون بۆ بەغداد,بەغداد، ناوبراو ھیچی تری لە بارەی ئەم نەفی کردنە و ھۆیەکەی و چۆنیەتی گەڕانەوەی مەحوییەوە لەوەو پاش بۆ سلێمانی نەنوسیوە.
 
مەحوی لە ١٨٨٣دا بەپێی قسەی مامۆستا سەججادی چووە بۆ [[حەج]] و لەوێوە چوە بۆ [[ئەستەنبوڵ]] و ڕێگەی پیاوماقوڵانی کوردەوە لە ئەستەنبوڵ چاوی بە [[عەبدولحەمیدی دووەم|سوڵتان عەبدولحەمید عوسمانی]] کەوتوە، سوڵتان ڕێزێکی زۆری لێگرتووە و فەرمانی داوە خانەقایەکیان لە سلێمانی بۆ کردۆتەوە کە ئێستا بە (خانەقای مەحوی) بەناوبانگە,بەناوبانگە، مەعاشێکیشی بەناوی خزمەتکردنی ھەژارانەوە بۆ بڕیوەتەوە,بڕیوەتەوە، دواتر گەڕاوەتەوە بۆ سلێمانی,سلێمانی، تا مردنی لە سەرەتای شەشەڵانی ١٣٣٤ (تشرینی یەکەمی ١٩٠٦)دا.
 
== خانەقای مەحوی ==
ساڵی ١٨٨٣ چووە بۆ [[حەج]]، لە ھاتنەوەیدا چووە بۆ [[ئەستەنبوڵ]] کە ئەو کاتە پایتەختی [[دەوڵەتی عوسمانی]] بوو، لە ڕێگەی پیاوە کوردەکانەوە لە ئەستەنبوڵ بە دیداری سوڵتان [[عەبدول حەمیدی دووەم]] ئەگات، و سوڵتان زۆر عیلم و تەسەوفی مەحوی بە دڵ ئەبێت، ھەر لەبەرئەمەش بڕیار ئەدات خانەقایەکی بۆ بکرێتەوە لە [[سلێمانی]]، کە بە خانەقای مەحوی ناسرا.ناسرا؛ و مەحوی لە دوای گەڕانەوەی بۆ سلێمانی و لە خانەقاکەی بەردەوام دەبێت لە وانە ووتنەوە زانست و ڕابەریکردنی خەڵک لە تەسەووفدا.
 
مەحوی لە خانەقاکەیدا کاتەکانی بۆ سێ بەش دابەش دەکات، بەشێکی بۆ وانەووتنەوە و بەشێکی بۆ دانیشتن لەگەڵ خەڵک و ئامۆژگاری کردنیان و بە شێکی تری بۆ نوێژ و یادی خوا و بیرکردنەوە.
 
== کەسایەتی مەحوی ==
[[پەڕگە:پەیکەری مەحوی.jpg|وێنۆک|پەیکەری مەحووی لە باخی گشتی لە سلێمانی]]
مەحوی پیاوێکی باڵابەرز و سوور وسپی و چاوگەورە بووە، رێشێکی درێژی ھەبووە و بە نەرمی و ھێمنی قسەی کردووە، مێزەری سپی و کەواو سەڵتەی لەبەرکردووە، و ھەر لە سەرەتای ژیانییەوە خولیای گۆشەگیری بووە و گەرمی ھەست و سۆزەکانی دەرگای شیعری بۆ ئاوەڵا کرد، ھەروەھا ئەو ژینگە و خێزانەی مەحوی تیا پەروەردە بووە کردوویەتی بە شاعیرێکی تەسەووف، ھەروەھا شاعیرێکی وەردەکاربوو و تەواوکردنی ھەندێک لە قەسیدەکانی لە مانگێکەوە تا ساڵێکی خایاندووە.
 
== ناوەڕۆک و ڕووخساری ھۆنراوەکانی ==
شیعرەکانی مەحوی لەسەر مانا و بیرکردنەوەیەکی تەواو قوڵ ئەوەستێت و بەگشتی ھۆنراوەکانی لەسەر چەندین تەوەری جیاواز ئەدوێت، لەوانە شانازی کردن بە نەتەوەی کورد و زمانی کوردییەوە لە ھەندێک لە شیعرەکانیدا، ھەروەھا ھەڵوێستی توندی شاعیر بەرامبەر ستەمکار و زۆرداران لە شیعرەکانیدا ڕەنگ ئەداتەوە لەگەڵ بەگژداچوونی ئەوانەی بازرگانی بەسەر ئایینەوە ئەکەن، زۆرترین بەشی شیعرەکانی لە چوارچێوەی جوانی و خۆشەویستی و عەشق دەسوڕێتەوە ھەروەھا چەندیین شیعری ھەیە لە بواری ڕاستی پەرستی و فەلسەفەدا و لە ستایشی ئایینی و تەسەووفدا.
 
Line ٣٨ ⟶ ٣٩:
 
لە ھەمان کاتدا مەحووی لەگەڵ زمانی کوردیدا بە زمانی فارسی و عەرەبی چەندین ھۆنراوەی نووسیوە.
 
== چەند نموونەیەک لە ھۆنراوەکانی ==
=== غەزەلیات ===
بەشی زۆری شیعرەکانی مەحوی لە چوارچێوەی غەزەلیاتدایە و ئەم پارچە شیعرەی خوارەوە نموونەیەکە لەو شیعرانە؛
{{شیعر
Line ٤٧ ⟶ ٤٩:
|دەسا ئەم نەقدە دەردی عیشقی پێ سەودا نەکەم، چ بکەم!
|لەگەڵ دەستی مەلا ڕێ ناکەوێ زونناری زوڵفی یار
|وەکو "«شێخ"» ئیختیاری مەزھەبی "«تەرسا"» نەکەم، چ بکەم!
|لە ڕێی ئەو شۆخەدا خۆم کردە خاک و پێی نەنا پێما
|دەسا خاکی ھەموو عالەم بەسەر خۆما نەکەم، چ بکەم!
Line ٥٤ ⟶ ٥٦:
|لە چاوانم نەما بۆ گریە، نۆبەی سەجدە بەردەریە
|سیا ساڵم نەبارە، نوێژی ئیستیسقا نەکەم، چ بکەم!
|لەسەر تۆم دوشمنە دنیا، قەزیەم "«مانع الجمع"» ە
|کە تەرکی تۆ نەکەم، تەرکی ھەموو دنیا نەکەم، چ بکەم!
|بەجێ ماوم لە یاران، نا بە جێ ماوم، ئەجەل زوو بە
Line ٦٢ ⟶ ٦٤:
}}
 
دێرێكدێرێک شعری مەحوی كەکە بۆ خۆشەویستەكەیخۆشەویستەکەی نوسیویەتی
 
شوكرشوکر تۆ لەفكرملەفکرم ناچی ،ناچی، ئەگەرچی من لەفكرتلەفکرت چووم
 
لەمن غایب نەبێ تۆتۆ، ، بەسمە ،بەسمە، با من بم لە تۆ غایب
 
=== ئایینی ===
ئەم چەند دێڕەی خوارەوە نموونەیەکن لە ھۆنراوە ئایینییەکانی مەحوی و بەشێکن لە قەسیدەی [[بەحری نوور]] کە ستایشی پیغەمبەری ئیسلامی تێدادەکات و قەسیدەکە خۆی لە ١٢٤ دێڕ پێک ھاتووە.
{{شیعر
Line ٩١ ⟶ ٩٣:
}}
 
'''ئەمەش دێرێکی تر لە هۆنراوەکانی ھۆنراوەکانی:
 
'''خەیالی پوچی دنیا وا دەماخ و دلمی پێچاوە :
 
'''قیامەت مەگەر هەرھەر رۆژێ قیامەت بێتەوە فکرم'''
'''
 
=== چوار خشتەکییەکان ===
دیوانی مەحوی گەورە ٦٤ شیعری چوارخشتەکی لە خۆ دەگرێت بە زمانی کوردی، یەکێک لەوانە ئەم چوارخشتەکییەی خوارەوەیە:
{{شیعر
|بنووسە، پیری دڵم ئەمری کرد، ئیتاعەم کرد
|لە ئیبتیداوە کە بەیتێ موناسبی دیوان
|گەدایەکی وەکوو ((«مەحوی))»، قەلەندەرێکی کورد
|میسالی پادشەھی فورسە، ساحێبی دیوان
}}
 
== لەبارەی مەحووییەوە ووتراوە ==
مەحوی یەکێک لە دیارترین و ناسراوترین ھۆنراوەنووسانی کورد و کەم تا زۆر نووسەر و ڕەخنەگر و شاعیرانی کورد لە بارەیانەوە نووسیوە ھەروەھا زۆر لە شاعیران لە ھۆنراوەکانیاندا بە شانی مەحوویدا ھەڵیانداوە، لەوانە؛ سالمی ساحێبقڕان و مەلا موحەممەد خاکی و [[حاجی قادری کۆیی]] و مەلا کاکە حەمەی [[ناری]] و سەیید ئەحمەدی نەقییبی و فەوزی و عەلی کەمال باپیر ئاغا و [[حەمدی]] و زۆر لە شاعیر و نووسەر و ڕەخنەگرەکانی تر ستایشی مەحوی و شیعرە قوڵەکانیان کردووە.
 
وەک نموونەیەک لەسەر ئەو ھۆنراوەنەی لەسەر مەحوی نووسراون، ئەم دووپارچە ھۆنراوەیەی خوارەوەن، کە پارچەی یەکەمیان شێخ ئەحمەد شێخ غەنی ناسراو بە فەوزی نووسیویەتی؛
{{شیعر
|گەرچی نالی و کوردی و سالم لە دەوری "«ماچی"» یا
|خاوەنی دیوانی عالی بوون لە شیعری کوردییا
|گۆیی سەبقەت ھەر لە ئاوا مابوو "«مەحوی"» پێی گەیشت
|خستیەوە مەیدان بە جێی ھێشتن لە عەسری "«پانی"» یا
}}
 
پارچە ھۆنراوەی دووەم، عەلی کەمال باپیر ئاغا نووسیویەتی؛نووسیویەتی.
 
{{شیعر
|چونکە بەندەی حەزرەتی "«مەحوی"» م و شاگردی ئەوم
|وائەزانم واریسی تەختی شاھی کەیخوسرەوم
|داخەکەم ئەولادەکانی دەرحەقی من بێ وەفان
Line ١٢٦ ⟶ ١٢٨:
}}
 
== دیوانی مەحوی ==
{{سەیری ئەمەش بکە|دیوانی مەحوی}}
دیوانی مەحوی، کۆمەڵە شیعرەکانی مەحوی لە خۆ دەگرێت، ھاوکات لەگەڵ زۆر لەو ووتار و بابەت و شیعرانەی لە بارەی مەحوویەوە نوسراوەن وەک پاشبەند لە کتێبەکەدا ھەن، و شیعرەکانی مەحوی دابەشکراوە بۆ غەزلیات و شیعری ئایینی و چوار خشتەکییەکان و تاکەکان و بەشی عەرەبی و بەشی فارسی ھاوکات ھەر یەکێک لەم پۆڵێنانە بە پێی ڕیزبەندی ئەلفبێی کۆتایی دێڕە ھۆنراوەکان ڕیزبەند کراون.
 
ئەو سەرچاوانەی دیوانەکانی مەحوویان لێ وەرگیراوە لە سەرەتادا نوسراوەکانی دەستی شێخ مەلا عومەری مەحوی کوڕی شاعیر و ھەندێک دەستنووسی تری بنەماڵەکەیان بوون و پاشان شیخ موحەممەدی مەحوی بە بەراوردکردنی دیوانەکەی چاپی [[١٩٢٢]] لەگەڵ دەستنووسەکاندا دیوانەکەی نووسیوەتەوە و لە ساڵانی ١٩٦٠ و ١٩٦١دا لەگەڵ [[گۆران]] و [[کاکەی فەلاح]]دا ڕاستیان کردۆتەوە و خستویانەتە سەر ڕێنووسی نوێی کورد.
 
پاشان ھەریەک لە [[مەلا عەبدولکەریم مودەریس]] و محەمەدی کوڕی شیعرەکانیان لێکداوەتەوە و ھەروەھا بە ھاوکاری [[کاکەی فەلاح]] و شێخ موحەممەد مەحوی دیوانەکەیان بە چاپ گەیاندووە.
 
== کۆچی دوایی ==
مەحوی لە [[تشرینی یەکەم]]ی [[١٩٠٦]]دا١٩٠٦دا ژیانی دوایی ھات و لە یەکێک لە ژوورەکانی خانەقاکەیدا بە خاک سپێردرا.
 
== لێکۆڵینەوەکان لەسەر مەحوی ==
مەحوی وەکو لوتکەی شیعری تەسەوفی کوردی و عاریف و زانا و شاعیرێکی گەورە و لەبەر ناوەرۆکی وردی شیعرەکانی چەندین فیستیڤاڵ و لێکۆڵینەوە و کتێب لەسەر خۆی و شیعرەکانی بەڕێوە چوون و دەرکراون، لەوانە فیستیڤاڵی شاعیری گەورەی کورد ((«مەحوی))» لە هەولێرھەولێر لە ژێر چاودێری [[نێچیرڤان بارزانی]] سەرۆکی وەزیرانی حکومەتی هەرێمیھەرێمی کوردستان لە ٢٨-٣٠ی٢٨–٣٠ی ئابی ٢٠٠١، هەروەهاھەروەھا ئەم کتێبانەی خوارەوە نمونەی چەندین لێکۆڵینەوەن لەسەر ئەم شاعیرە گەورەیە:
{| class="wikitable"
|-align="center"
Line ١٥٢ ⟶ ١٥٤:
|-
| مەحوی ناسی
| ھیمداد شاھین
| هیمداد شاهین
| ٢٠٠
| لێکۆڵینەوەیەکی گشتی لەسەر تەسەوف و مەحوی گەورە
|-
| مەحوی لە نێوان زاهیریەتزاھیریەت وباتنیەت و سەرچاوەکانی عیشق
و وێنەی مەعشوقدا
| د. ئەحمەدی مەلا
Line ١٦٨ ⟶ ١٧٠:
|-
| گوڵخانەی عاریفان
| ھیمداد شاھین
| هیمداد شاهین
| ٤٤٠
| لێکۆڵینەوەیەکی گشتی لەسەر تەسەوف و مەحوی گەورە
Line ١٧٩ ⟶ ١٨١:
|}
 
== بابەتی پەیوەندیدار ==
*[https://wikisource.org/wiki/%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86%DB%8C_%D9%85%DB%95%D8%AD%D9%88%DB%8Cدیوانی_مەحوی دیوانی مەحوی لە ویکی چاوگ]
 
== سەرچاوەکان ==
*[http://www.zanyari.com/ سایتی زانیاری]
*[http://latifkurdi.blogfa.com/post-424.aspx فیستڤاڵی شاعیر گەورە مەحوی]
* ژیانی مەحوی: [http://www.kurdsite.net/vb/showthread.php?t=٨٥٠ یانەی کوردسایت]{{dead link|date=December 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{dead link|date=September 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{dead link|date=September 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* دیوانی مەحوی، لێکۆڵینەوە و لێکدانەوەی؛ مەلا عەبدولکەریمی مودەریس و موحەممەدی مەلا کەریم
* چەند سەرنجێک لەسەر شیعرەکانی مەحوی، لێکۆڵینەوەی؛ کاکە فەلاح
* مێژووی ئەدەبی کوردی، عەلائەدین سوجادی
* خۆلاسەی تاریخی کورد و کوردستان، موحەممەد ئەمین زەکی بەگ
{{تووڵی دەروازە|شیعر|وێژەی کوردی}}
{{شیعری کلاسیکی کوردی}}
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/مەحوی»