یاساکانی جووڵەی نیوتن: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary
تاگ: دەستکاریکەری ویکیدەقی ٢٠١٧
شائەمراز، سڕینەوە (دووبارە)، باشترکردن، +٣ تاگ
ھێڵی ١:
{{یەک سەرچاوە}}
{{شێواز}}
{{خاوێنکردن}}
[[پەڕگە:Newtons laws in latin.jpg|وێنۆک|چەپ|200px|یاساکانی یەکەم و دووهەمی نیوتن، بە لاتین، لە یەکەم دەرچوونی [[پرەنسیپە بیرکارییەکانی فەلسەفەى سروشتی]]دا، ساڵی ١٦٨٧.]]
'''یاساکانی جووڵەی نیوتن''' یان '''بنەماکانی جووڵەی نیوتن''' ({{بە ئینگلیزی|''Newton's laws of motion''}}) سێ [[یاسای فیزیکی]]ن کە بناغەی [[میکانیکی کلاسیک]] پێکدێنن. یاساکان ئەمانەن:
 
# '''[[یاسای یەکەمی نیوتن]]''' :ھەر [[تەنی فیزیکی]] یان لە وچاندایە یان بە خێرایی‌یەکی نەگۆڕەوە لە جووڵەدایە ئەگەر ھاتوو ھێزێکی دەرەکی کاری تێنەکات.
# '''یاسای دووەمی نیوتن''' : [[تاودانی زەوی]] راستەوانە دەگۆڕێت لەگەڵ [[ھێز (فیزیک)|ھێز]] و پێچەوانە دەگۆڕێت لەگەڵ [[بارستە|بارستایەوە]] دەکاتە (=بارست جار لەز)؛ '''<math> F = m a </math>'''.
# '''یاسای سێھەمی نیوتن''' : ھەموو ھێزێکی کار کاردانەوەی ھەیە بە دوو ئاراستەی جیاواز.<ref>Engneering mechanics , dynamics, J.L.meriam and L.G.kraige,p6</ref>
 
ئەم یاساگەلە پەیوەندی نێوان ئەو ھێزانەی کە لە سەر تەنێک کار دەکەن و جووڵەی ئەو تەنە وەسف دەکەن و یەکەمجار لەلایەن [[ئیساک نیوتن]]ەوە ساڵی ١٦٨٧ لە پەڕتووکی [[پرەنسیپە بیرکارییەکانی فەلسەفەی سروشتی]]دا کۆکراونەتەوە. نیوتن بۆ ڕاڤە و تاوتوێکردنی جووڵەی زۆر شت و سیستەمی فیزیکی کەڵکی لێیان وەردەگرت. وەکوو نموونە، لە بەرگی سێھەمی پەڕتووکەکەدا، نیوتن نیشانیدا کە ئەم سێ یاسایە ھاوڕێ لەگەڵ [[یاسای ڕاکێشانی گەردوونی]]یەکەی، [[یاساکانی کێپلێر بۆ جووڵەی ھەسارەیی]] دەدەن بە دەستەوە.
Line ٢٢ ⟶ ٢٥:
ئـەگەر ھـاتوو ھـێزێک لە ئەنجامی بـەریەک کـەوتنی دوو تەن بەدەست بێت، بۆ نمونە پاڵدان و ڕاکێشانی تەنێک، پێی دەگوترێ "ھێزی لێکەوت". لە وێنەی (٢-الف، ب، ج) دا سێ شێوەی گشتی لە ھێزی لێکەوت نیشان دراوە. ھێزی ئەستونی <math>\vec{n}</math>(بڕوانە وێنەی ٢-الف) بریتیە لەو ھێزەی کە لە لایەن ئەو ڕوەی کە تەنەکە لەسەری وەستاوە دەخرێتەی سەر تەنەکە. بە پێچەوانەوە، ھێزی لێکخشاندن تەریبە لەگەڵ ڕوەکە و بە پێچەوانەی جوڵەی تەنەکەیە (وێنەی ٢-ب). لەلایەکی تر ئەگەر تەنێک لە لایەن گوریسێک، پەتکێک، دەزوێک... ھتد. ھێزی ڕاکێشانی بخرێتە سەر پێی دەگوترێ ھێزی گرژی (وێنەی ٢-ج). کاتێک کە سەگەکەت بە ھۆی پەتکێکەوە ڕادەکێشیت، ئەوە ھێزی گرژی پەتەکەیە کە کار دەکاتە سەر گەردنی سەگەکەت.
 
[[پەڕگە:چوار شێوه‌یشێو‏‏‏ە‏‏‏ی سه‌ره‌كیس‏‏‏ە‏‏‏ر‏‏‏ە‏‏‏كی هێز.png|وێنۆک|چەپ|وێنەی ٢ - چوار شێوه‌یشێو‏‏‏ە‏‏‏ی سه‌ره‌كیس‏‏‏ە‏‏‏ر‏‏‏ە‏‏‏كی هێز]]
 
له‌گه‌ڵلەگەڵ ئه‌مه‌شدا،ئەمەشدا، جۆرێكیجۆرێکی تری هێزمانھێزمان هه‌یه‌ھەیە كه‌پێیکەپێی ده‌گوترێدەگوترێ "هێزیھێزی دور مه‌ودامەودا" . له‌ملەم جۆر هێزه‌داھێزەدا هیچھیچ لێكه‌وتێكلێکەوتێک نیه‌نیە له‌لە نێوان دوو ته‌نه‌كه‌داتەنەکەدا. بۆ نمونه‌نمونە دوو تـه‌نتـەن كه‌کە بارستاییان هه‌بێھەبێ یه‌كترییەکتری ڕاده‌كێشنڕادەکێشن (هه‌رھەر وه‌كوەک له‌لە وێنه‌یوێنەی 4٤-2٢-هە دا دیاره‌،دیارە، كاتێكکاتێک كه‌کە ته‌نێكتەنێک له‌لە هه‌واداھەوادا به‌رده‌درێتبەردەدرێت له‌لە لایه‌نلایەن زه‌ویه‌وه‌زەویەوە ڕاده‌كێشرێته‌ڕادەکێشرێتە خواره‌وه‌خوارەوە. ئه‌مئەم شێوه‌یه‌شێوەیە پێ ده‌گوترێ هێزیدەگوترێ كێشھێزی كردنکێش کردن). هه‌روه‌هاھەروەھا دوو موگناتیس كه‌کە له‌یه‌كترلەیەکتر نزیكنزیک ده‌كرێنه‌وه‌دەکرێنەوە پێش ئه‌وه‌یئەوەی به‌ریه‌كبەریەک بكه‌ونبکەون كارلێكکارلێک ده‌كه‌ندەکەن (بابه‌تیبابەتی كاره‌باکارەبا و موگناتیس له‌لە سنوری ئه‌مئەم كتێبه‌داکتێبەدا ناگونجێت بۆیه‌بۆیە باسی لێوه‌لێوە ناكه‌ینناکەین).
 
[[پەڕگە:بڕی چەند هێزێکی گشتی.png|وێنۆک|ڕاستچەپ]]
 
بۆ نیشاندانی ئاڕاسته‌بڕیئاڕاستەبڕی هێزھێز <math>\vec{F}</math>، سود له‌لە ئاڕاسته‌دارێكئاڕاستەدارێک وه‌رده‌گرینوەردەگرین كه‌کە نه‌كه‌كه‌ینەکەکەی ئاڕاسته‌یئاڕاستەی هێزه‌كه‌،ھێزەکە، و درێژی ئاڕاسته‌داره‌كه‌،ئاڕاستەدارەکە، ئاماژه‌یه‌ئاماژەیە له‌لە بڕی هێزه‌كه‌ھێزەکە. له‌لە سیسته‌میسیستەمی نێوده‌وڵه‌تینێودەوڵەتی یه‌كه‌دایەکەدا SI، یه‌كه‌ییەکەی ستانده‌ریستاندەری هێزھێز بریتیه‌بریتیە له‌لە (نیوتن ) كه‌کە به‌بە كورتكراویکورتکراوی ده‌نوسرێتدەنوسرێت N. له‌لە خشته‌یخشتەی (1١)دا ئێمه‌ئێمە نرخی چه‌ندچەند هێزێكیھێزێکی دیاریكراوماندیاریکراومان هێناوه‌ته‌وه‌ھێناوەتەوە.
 
ئەو ئامێرەی کە بڕی ھێزی پێدەپێورێ، پێی دەگوترێ تەرازوی سپرینگدار کە لە سپرینگێک و ڕاستەیەکی پلەکراو پێک ھاتوە. ئێمە دەتوانین بە سود وەرگرتن لەم ئامێرە کێشی نەزانراوی ھەر تەنێک بدۆزینەوە. ئێمە دەتوانین ھاوشێوەی ئەم ئامێرە سود لە ئامێری تر وەرگرین.
ئه‌و ئامێره‌ی كه‌ بڕی هێزی پێده‌پێورێ، پێی ده‌گوترێ ته‌رازوی سپرینگدار كه‌ له‌ سپرینگێك و ڕاسته‌یه‌كی پله‌كراو پێك هاتوه‌. ئێمه‌ ده‌توانین به‌ سود وه‌رگرتن له‌م ئامێره‌ كێشی نه‌زانراوی هه‌ر ته‌نێك بدۆزینه‌وه‌. ئێمه‌ ده‌توانین هاوشێوه‌ی ئه‌م ئامێره‌ سود له‌ ئامێری تر وه‌رگرین.
 
هه‌رھەر وه‌كوەک وێنه‌یوێنەی (3٣) ده‌ریخستوه‌،دەریخستوە، ته‌رازوێكیتەرازوێکی سپرینگدار به‌كاربەکار هێندراوه‌ھێندراوە بۆ پێوانی هێزیھێزی پاڵدان و هێزیھێزی ڕاكێشانیڕاکێشانی ته‌نێكتەنێک. له‌لە هه‌رھەر كامیانداکامیاندا ئێمه‌ئێمە سودمان له‌لە ئاڕاسته‌دارێكئاڕاستەدارێک وه‌رگرتوه‌وەرگرتوە كه‌کە درێژی ئاڕاسته‌داره‌كه‌ئاڕاستەدارەکە بڕی هێزه‌كه‌ھێزەکە نیشان ده‌داتدەدات. هه‌رچه‌نده‌ھەرچەندە درێژی ئه‌مئەم ئاڕاسته‌داره‌ئاڕاستەدارە گه‌وره‌ترگەورەتر بێـت، واتای ئه‌وه‌ئەوە ده‌گێنیدەگێنی كه‌کە بڕی هێزه‌كه‌ھێزەکە گه‌وره‌تره‌گەورەترە.
[[پەڕگە:نیشاندانی هێزی.png|ڕاستچەپ|وێنۆک|وێنەی ٣ - سود له‌ل‏‏‏ە‏‏‏ ئاڕاسته‌دارێكئاڕاست‏‏‏ە‏‏‏دارێك وه‌رگیراوه‌و‏‏‏ە‏‏‏رگیراو‏‏‏ە‏‏‏ بۆ نیشاندانی هێزی (الف) ڕاكێشان و (ب) پاڵدانی ته‌نێكت‏‏‏ە‏‏‏نێك.]]
 
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{تووڵی دەروازە|فیزیک}}
 
== پەراوێزەکان ==
{{پەراوێز}}
{{تووڵی دەروازە|فیزیک}}
 
{{فیزیک-کۆلکە}}
 
[[پۆل:چەمکە فیزیکییەکان]]