یاساکانی جووڵەی نیوتن: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
بNo edit summary تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریکەری ویکیدەقی ٢٠١٧ |
|||
ھێڵی ٧:
ئەم یاساگەلە پەیوەندی نێوان ئەو ھێزانەی کە لە سەر تەنێک کار دەکەن و جووڵەی ئەو تەنە وەسف دەکەن و یەکەمجار لەلایەن [[ئیساک نیوتن]]ەوە ساڵی ١٦٨٧ لە پەڕتووکی [[پرەنسیپە بیرکارییەکانی فەلسەفەی سروشتی]]دا کۆکراونەتەوە. نیوتن بۆ ڕاڤە و تاوتوێکردنی جووڵەی زۆر شت و سیستەمی فیزیکی کەڵکی لێیان وەردەگرت. وەکوو نموونە، لە بەرگی سێھەمی پەڕتووکەکەدا، نیوتن نیشانیدا کە ئەم سێ یاسایە ھاوڕێ لەگەڵ [[یاسای ڕاکێشانی گەردوونی]]یەکەی، [[یاساکانی کێپلێر بۆ جووڵەی ھەسارەیی]] دەدەن بە دەستەوە.
== سەرەتایەک ==
بە شێوەیەکی گشتی جوڵەی تەنێک لە دوو ڕوانگەی جیاوازەوە تاوتوێ دەکرێت. بە واتایەکی تر دەتوانین بڵێین کە میکانیکی کلاسیکی دابەش دەبێ بەسەر دوو لقی گشتی دا، کاینێماتیک (سینێماتیک) و داینامیک (جوڵەزانی). لە لقی کاینێماتیک بە بێ ڕەچاوکردنی ھیچ ھۆکارێک، جوڵەی تەنەکە تاوتوێ دەکرێ. کەواتە لەم لقەدا جوڵە تەنھا لە ڕوانگەیەکی ھەندەسیەوە شی دەکرێتەوە. (ئێمە لە بەشی دووەم و سێیەم دا فێری کاینێماتیکی جوڵەی تەنێک بوین لە یەک، دوو وە سێ دوری دا).
بەڵام لە لقی داینامیک دا، ھۆکارەکانی جوڵە باسیان لێوە دەکرێت. ھەر تەن یا تەنۆلکەیەک لەگەڵ گشت ئەو کاریگەریانەی کە دەوروبەری دەیخاتە سەری شی دەکرێتەوە. بۆ نمونە چۆن دەکرێ بەلەمێک کەشتیەکی دەریایی زۆر گەورتر لەدوای خۆی ڕابکێشێ؟ بۆچی لێخوڕینی ئوتومبیلێک لە سەر جادەیەکی قیر ئاسانترە لە لێخوڕینی ھەمان ئوتومبیل لە ناو قوڕدا؟ بۆ گێشتن بە وەڵامی ئەم جۆرە پرسیارانەو ھاوشێوەکانی، ئێمە پێویستیمان بە فێر بونی داینامیک ھەیە کە گشت ئەو ھێزە دەرەکیانەی کە کاریگەری دەخەنە سەر جوڵەی تەنێک لە بەرچاو بگیرێن.
بۆ ئەوەی باشتر لە بنەماکانی داینامیک تێبگەین، لەم بەشەدا مەبەستمانە دوو واتای تری فیزیایی (بارستایی و ھێز) باس کەین. ئەم بنەمایانە بۆ یەکمجار لە ساڵانی (١٦٤٢ز) بۆ (١٧٢٧ز) بە ھۆی زانای بەناوبانگی فیزیایی "ئیسحاق نیوتن " داندراون. لەم ڕۆژگارەدا ئێمە پێیان دەڵێین یاساکانی جوڵەی نیوتن. لە یاسای یەکەمدا نیوتن دەڵێ "ئەگەر کۆی گشتی ھەموو ھێزە کاریگەرەکان لە سەر تەنێک یەکسان بێ بە سفر، کەواتە ئەم تەنە لە بارێکی نەگۆڕدا دەمێنێتەوە-بە وەستاوی یاخود بە گوڕێکی نەگۆڕ". لە یاسای دوەەمدا دەڵێ "ھێز ڕاستەوانە لەگەڵ تاودانی تەنەکە دەگۆڕێ بە مەرجێک کۆی ھێزە کاریگەرەکان لە سەر تەنەکە یەکسان نەبێ بە سفر". وە لە سێیەم یاسادا دەڵێ: "ئەگەر تەنێک ھێزێک بخاتە سەر تەنی دووەم، بە ھەمان بڕ بەڵام بە پێچەوانەی ئاڕاستە، تەنی دووەم ھێزێکیتر دەخاتوە سەر تەنی یەکەم ".
نیوتن ئەم یاسایانەی لە خۆیەوە دەست نەکەوت، بەڵکو پشتی بەست بەو تاقیکردنەوانەی کە زاناکانی پێش ئەو ھەستابوون بە ئەنجامدانیان، بەتایبەت، زانا گالیلە (ئەم زانایە لە ھەمان ساڵی لەدایک بوونی نیوتن دا کۆچی دوایی کردوە). ئەم یاسایانە بە تەواوی بنچینەیین وە لە ھیچ بنەمایەکیتر وەرنەگیراوون. ئەم یاسایانە بناغەی میکانیکی کلاسیکین (کە پێشی دەگوترێ میکانیکی نیوتنی). بە ھۆی ئەم یاسایانەوە ئێمە باشتر لە جوڵە تێدەگەین. لە ڕاستی دا ئەم یاسایانە گشتگرن، تەنھا کاتێک کە خێرایی تەنەکە لە خێرایی تیشکی خۆرەوە نزیک دەبێتەوە ئەم یاسایانە گۆڕانکاریان بەسەر دا دێ و ئیش بە بنەماکانی میکانیکی کوانتەمی دەکرێ (لەم کتێبەدا درفەتی باس کردنی ئەم بابەتەمان نیە).
یاساکانی نیوتن زۆر ئاسانن بۆ تێگێشتن، چونکە خوێندکار (قوتابی) پێش ئەوەی ئەم بابەتە بخوێنێت، پێشتر لە ژیانی ڕۆژانەی دا ڕوبەڕوی چەندین جوڵەی وەک (ھاویشتنی تۆپێک، پاڵدانی ئوتومبیلێک و... ھتد.) بۆتەوە.<ref>{{Cite book|title=University physics (Vol. 9|last=Young, H. D. , Freedman, R. A. , Sandin, T. R. , & Ford, A. L.|first=|publisher=Addison-Wesley|year=١٩٩٦|isbn=|location=Reading, MA|pages=}}</ref>
== ھێز و کارلێککردن ==
لە بەکار ھێنانەکانی زمانی ڕۆژانەمان دا، مەبەستمان لە ووشەی ھێز، بریتیە لە ڕاکێشان و پاڵپێوەنانی تەنێک. دەتوانین بە شێوەیەکیتر پێناسەی ھێز بکەینەوە: "ھێز واتا کارلێک کردنی دوو تەن یا خود کارلێکی نێوان تەنێک و دەوروبەری". ھەر وەک لەم وێنەکەدا نیشان دراوە، ھێز ھێندێکی ئاڕاستەبڕە. تۆ دەتوانیت بە ھەر ئاڕاستەیەک کە دەتھەوێ تەنەکە ڕابکێشیت یا پاڵی پێوەنێیت.
[[پەڕگە:هێزی پاڵ دان و ڕاکێشان.png|وێنۆک]]
ئـەگەر ھـاتوو ھـێزێک لە ئەنجامی بـەریەک کـەوتنی دوو تەن بەدەست بێت، بۆ نمونە پاڵدان و ڕاکێشانی تەنێک، پێی دەگوترێ "ھێزی لێکەوت". لە وێنەی (٢-الف، ب، ج) دا سێ شێوەی گشتی لە ھێزی لێکەوت نیشان دراوە. ھێزی ئەستونی <math>\vec{n}</math>(بڕوانە وێنەی ٢-الف) بریتیە لەو ھێزەی کە لە لایەن ئەو ڕوەی کە تەنەکە لەسەری وەستاوە دەخرێتەی سەر تەنەکە. بە پێچەوانەوە، ھێزی لێکخشاندن تەریبە لەگەڵ ڕوەکە و بە پێچەوانەی جوڵەی تەنەکەیە (وێنەی ٢-ب). لەلایەکی تر ئەگەر تەنێک لە لایەن گوریسێک، پەتکێک، دەزوێک... ھتد. ھێزی ڕاکێشانی بخرێتە سەر پێی دەگوترێ ھێزی گرژی (وێنەی ٢-ج). کاتێک کە سەگەکەت بە ھۆی پەتکێکەوە ڕادەکێشیت، ئەوە ھێزی گرژی پەتەکەیە کە کار دەکاتە سەر گەردنی سەگەکەت.
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
{{تووڵی دەروازە|فیزیک}}
== پەراوێزەکان ==
{{پەراوێز}}
| |||