سەفەوییەکان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

 

'''سەفەوییەکان''' بنەماڵەیەکی دەسەڵاتداری شاکانن کە حوکمی وڵاتی فارس ([[ئێران]])یان کرد لە نێوان ساڵانی ١٥٠١ تا ١٧٨٥ز, بارەگاکەیان؛ تەبرێز بوو تا ساڵی ١٥٤٨ز، پاشان قەزوین لە ساڵانی ١٥٤٨ تا ١٥٩٨ز، دوجار ئەسفھان بوو لە ساڵی ١٥٩٨وە.

شێخ سەفی دین ئەردەبیلی ڕێگە سۆفیگەریەکەی خۆی دامەزراند لە ئەردەبیل ([[ئازەربایجان]]) لە ساڵی ١٣٠٠ز دا، بەمەش ئەردەبیل بووە پایتەختە ئایینی و پاشان سیاسیەکەیان بۆ شوێنەکەوتوانیان کە دواتر گۆڕان بۆ بزوتنەوەیەکی سیاسی، نەوەکانی ئەم ھۆزە لە ناوەندی سەدەی پانزەوە چوونە سەر مەزھەبی شیعە، و سەفەوییەکان سەرکەوتوو بوون لە حوکم گرتنە دەستی ھەندێک ناوچەکان لە کاتی سەرکردایەتی کردنیان لەلایەن جونەید ساڵانی (١٤٤٧-١٤٥٠)ز پاشان لە سەردەمی حەیدەر لە ساڵانی (١٥٦٠-١٤٨٨)زدا, کە ھەردوکیان توانیان ڕیکخستنێکی سیاسی دابمەزرێنن و یەکە تایبەتەکانی سوپا دروست بکەن، ھەروەھا سەفەوییەکان بە فزڵباش ناسرابوون (قزڵ باش یان سەرە سورەکان بە ھۆی ئەو تاج یان سەرپێچەی کە ئەیانبەست بە ڕێگەی سەفەوی, وسەرپێچەکەیان ئەبەست بە ١٢ پێچ وەک ئاماژەدانێک بە ١٢ ئیمامەکەی شیعە).

==مێژوویان==

ئیسماعیل سەفەوی لە ساڵی ١٤٩٤ز وە سەرکردایەتی ڕێکخستنی سەفەوییەکانی گرتە دەست وھەستا بە بانگەواز بۆ مەزھەبی شیعە، دەستی گرت بەسەر ناوچەکانی گەیلاندا, لە ساڵانی نێوان ١٤٩٩ تا ١٥٠١ز، بەردەوام بوو لە فراوانکردنی ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتیدا ھەتا مەموو وڵاتی فارس ([[ئێران]])ی گرتەوە, و ھەستا بە دەرکردنی قەراقوینڵۆ (ھۆزێکی تورکمان بوون) لە ساڵی ١٥٠٧ز و دەستی گرت بەسەر [[عێراق|عێراقدا]], و مەزھەبی شیعەی دوانزە ئیمامەکەی کردە ئاینی فەڕمی دەوڵەت، و لە بەرامبەر [[دەوڵەتی عوسمانی|عوسمانیەکاندا]] تێک شکا لە شەڕی چاڵدێراندا لە ساڵی ١٥١٤ز دا، وشەڕ لە نێوانیان و لە نێوان عوسمانیەکان بەردەوام بوو لەلای ڕۆژئاواوە, و لەلایەکی ترەوە لەگەڵ ئۆزبەگیەکان (شیبانیەکان لە بوخاری) لە سنورەکانی ڕۆژھەڵاتیانەوە لە ناکۆکیدا بوون.

 

دەوڵەتی سەفەوی دوایین ماوەی سەربەرزی بەخۆیەوە بینی لە سەردەمی عەباسی دووەم (١٦٤٢-١٦٦٦)ز، کە ئاڵوگۆڕی بازرگانی زیاد کرد لەگەڵ دەوڵەتە ئەوروپیەکاندا لە ڕێگەی ئەو کۆمپانیا بازرگانیانەی لە ناوچەکەدا ئیشیان ئەکرد, ھەروەک چەند چاکسازیەکی ناوخۆیی ئەنجامدا, و ساڵی ١٦٤٨ز چەند بەشێکی تری ئەفغانستانی خستە پاڵ دەوڵەتەکەی. پاشان ئابوری وڵات چەند گەڕانە دواوەی خێرای بە خۆیەوە بینی لە سەردەمی شا حسەین (١٦٩٤- ١٧٢٢)ز، کە ھۆکار بوو بۆ شۆڕشی سونە دوای ئەوەی لێخۆشنەبوون لە ھەڵسوکەوتیا دەرکەوت لەگەڵیان و دەمارگیریەکی توندی ھەبوو بۆ مەزھەبی شیعە، لە ساڵی ١٧١٩ز ئەفغانەکان ھاتن کە (گەڵزای) حوکمی ئەکردن لەسەر شانشینشی سەفەوییەکان, ئەوانە دەستیان کرت بەسەر ئەسفەھاندا لە ساڵی ١٧٢٢ز، وشا حسەینیان لابرد ولە سێدارەیان دا لە ساڵی ١٧٢٦ز، ھەتا ساڵی ١٧٣٦ گەڵزای حوکمەتێکی دامەزراند لە ژێر سێبەری سەفەوییەکان ( بەڵام شا ھیچ دەسەڵاتێکی نەبوو), ودەسەڵاتی ڕاستەقینە لە وڵاتی فارسدا زەند و ئەقشەریەکان دابەشیان کردبوو ھەتا دواتر گواسترایەوە بۆ قاچاریەکان.

==لیستی ناوی شاکان==

<table cellSpacing="0" cellPadding="2" width="50%" align="center" border="1" id="table2">

<tr>