دەوڵەتی سەلجووقی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

|'''ئایین''' || align="right" bgcolor="white"| [[ئیسلام]]

'''سەلجوقیەکان''' یان نەوەی سەلجوق, بنەماڵەیەکی دەسەڵاتداری تورکی بوون حوکمی [[ئەفغانستان]] و [[ئێران]] وبەشێکو بەشێک لە [[ئەنادۆڵ]] و [[سوریا]] و [[عێراق]] ودوورگەیو دوورگەی عەرەبیان کردووە لە نێوان ساڵانی ١١٥٧ بۆ ١٠٣٨زو١٠٣٨ز و پاشان ھەتا ١١٩٤ز, بارەگاکەیان مەڕو پاشان ئەسفەھان بووە, سەلجوقیەکان ئەچنەوە سەر ھۆزی (قنق) یەکێک لە ھۆزە دەسەڵاتدارەکانی غەزوی تورکی, ئەم ھۆزە چوونە ئیسلامەوە لە سەردەمی سەلجوقی سەرکردەیان ساڵی ٩٦٠ز, پاشان چوونە خزمەتی قەرەخانەکان لە وڵاتی ئەودیو ڕووبار.

وحەفیدەکانیحەفیدەکانی سەلجوق, کە (تەغڕۆڵ بێگ وجغریو جغری) بوون شانشینەکەیان کردە دوو بەشەوە, بەشی ڕۆژئاوا کە بنکەکەی ئەسفەھان بووە, بەشی ڕۆژھەڵاتە کە بنکەکەی مەڕو بوو. لە دوای سەرکەوتنی ەغڕۆڵ بێگ بەسەر غەزنەویەکان ساڵی ١٠٤٠ز لە نزیک زەنگان شانشیەنەکەی فراوان بوو بە لای ڕۆژئاوادا زیاتر, وفارسیو فارسی خستە سەر ساڵی ١٠٤٢ز, وھەندێکو ھەندێک لە بەشەکانی ئەنادۆڵ وپاشانو پاشان عێراقی گرت ساڵی ١٠٥٥ز١٠٥٥ز، و دوای ئەوەی دەستی گرت بەسەر بوەیھیەکاندا لە عێراق تەغڕۆڵ بێگ چووە بەغداوە.

سەلجوقیەکان ئەچنەوە سەر ھۆزی (قنق) یەکێک لە ھۆزەکانی غەزوی بیست وسێیەمو سێیەم کە لقێکی تورکەکانن, ئەم ھۆزانە لەنیوەی دووەمی سەدەی شەشەمی زاینیەوە دەستیان کرد زنجیرەیەک کۆچگردن بۆ خاکەکانی ئەنادۆڵ بە ھۆکاری جیاواز, کە ھۆکاری سەرەکی ئەبێت بۆ گوزەران و زەوی بوو بێت, ولەکاتیو لەکاتی کۆچکردنەکە ھۆزەکە ماوەیەک لە جرجان وتەبڕستانو تەبڕستان مانەوە ولێرەو لێرە ئەندامانی ھۆزەکە لە خزمەتی پاشای تورکی (بیگۆ)دا بوون, لەوانەش (سەلجوقی کوڕی دەقاق) کە لە گەورەکانیان بوو وپایەی سەرۆکی سوپای وەرگرت لای پاشا تورکیەکە, بەڵام بە ھۆی بەھێزی سەلجوق و گوێڕایەڵی ھۆزەکەی بۆی, بیگۆ ترسا لە دەست بەسەراگرتنی سوپای تورکی و لە سەلجوق, ھەتا پلانی کوشتنی دانا, کاتێک سەلجوق بەمەی زانی ھۆزەکەی کۆ کردەوە و ڕۆیشتن بەرەو شاری خەجنەدە لە نزیک ڕووباری سیحۆن, کە حوکمی ئیسلامە باڵی کێشا بوو بەسەر ئەو ناوچەیەدا, لێرەدا سەلجوق [[ئیسلام]] بوونی خۆی ڕاگەیاند وجەنگاو جەنگا لەگەڵ تورکە بت پەرستەکانی ناوچەی تورکستان.

لە سەدەی پێنج کۆچیەوە ھێزی سەلجوقی بەرز بوویەوە و بوو بە دەوڵەتێکی بەھێز, کە ئەمەش بووە ھۆی قەلەقی سوڵتان مەحمود غەزنەوی حاکمی دەوڵەتی غەزنەوی لە وڵاتی ھند وفارس, لەبەر ئەوە مەحمود ھێرشی کردە سەر سەلجوقیەکان ساڵی ٤١٥ک, ودەستی گرت بەسەر سوڵتانەکەیان ئەرسەلان بیگۆ وژمارەیەکیو ژمارەیەکی زۆر لە شوێنکەوتووەکانی, وئەرسەلانیو ئەرسەلانی ناردە بەندیخانە تا چوار ساڵ وپاشانو پاشان مرد, بەڵام لە ساڵی ٤١٩ک, سەلجوقیەکان شۆڕشیان کرد و دەرچوون لە ژێر حوکمی مەحمود, مەحمود چەند سەربازێکی بۆ ناردن سەلجوقیەکان شکاندنیان وبەردەوامو بەردەوام بوون لە ڕۆیشتنین بەرەو وڵاتی ئەودیو ڕووبار, چەند شارێگیانشارێکیان تێکدا ووێرانیانو وێرانیان کرد, مەحمود میر تۆسی بۆ ناردن کە دوو ساڵ لە وڵاتە دوایان کەوت بەڵام مەحمود کۆچی دوایی کرد ساڵی ٤٢١ک بێ ئەوەی بە تەواوی دەست بگرێت بەسەر سەلجوقیەکاندا, وکوڕەکەیو کوڕەکەی مەسعودی کوڕی مەحمود ڕێکەوت لەگەڵیان وماوەیەکو ماوەیەک ناکۆکی نێوانیان وەستا, وکاتێکو کاتێک مەسعود ڕۆیشت بۆ ھند بۆ سەرکوتکردنی یاخی بووەکان جارێکی تر سەلجوقیەکان شۆڕشیان کرد, سوپایەکی بۆ ناردن لە نیسابور بەیەک گەیشتن وشکاندنیانو شکاندنیان, پاشەکشەیان کرد بۆ ڕەی ودوایینو دوایین جەنگ ڕویدا لە نێوانیان و نێوان مەسعود کەتوانی بیانشکێنێت, ھەموو ئەو شەڕانەی پێشتر باسمان کرد شوێنکەوتووەکانی ئەرسەلان بیگۆ کردیان, کاتێک تەغڕۆڵ بێگ کوڕی میکائیل (کوڕی برای ئەرسەلان) ھاتە جێگەی, وسەرکردایەتیو سەرکردایەتی شەڕەکانی سەلجوقی کرد دوای ئەوە وودەوڵەتیدەوڵەتی سەلجوقی دامەزراند, وبووەو بووە ناکۆکیان لەگەڵ عەلی تەکین کە ئەیویست ئەو سەرکردایەتی سەلجوق بکات, ودوایو دوای چەن شەڕێک لە نێوانیان لە جەنگێکی گەورەدا لە ساڵی ٤٢١ک, تەغڕۆڵ شکا. بە ھۆی ئەم شکانەوە تەغڕۆڵ زۆر بەھێز نەما, داوای ڕێکەوتنی لە مەسعودی کوڕی مەحمود کرد, ومەسعودو مەسعود سودی لەو فرسەتە وەرگرت ونێرراوەکانیو نێرراوەکانی تەغڕۆڵی گرت وسوپایو سوپای کۆ کردەوە وڕۆیشتو ڕۆیشت بۆیان وتوشیو توشی شکستێکی گەورەی کردن, بەڵام لە کۆتایی جەنگەکەدا سەربازەکانی مەسعود بووە ناکۆکیان لەسەر دەستکەوتەکان, وسەلجوقیەکانو سەلجوقیەکان سودیان لەو ناکۆکیە وەرگرت وھێرشیانو ھێرشیان کردە سەر سەربازەکانی مەسعود وشکاندنیانو وجارێکیشکاندنیان و جارێکی تر سەلجوقیەکان سەرکەوتنیان بە دەست ھێنایەوە, لە کاتی ئەو جەنگە مەسعود لە نیسابور بوو وکاتێکو کاتێک ھەواڵی شەڕەکەی پێ گەیشت ترسا لێیان و ویستی زەویان باتێ تا واز لە دژایەتی بھێنن بەڵام ڕەتیان کردەوە, ومەسعودو مەسعود دوای ئەوەی نائومێد بوو لێیان ماوەیەک گوێی پێ نەدان, و لە کۆتاییدا بڕیاری دا بگەڕێتەوە بۆ شەڕ لەگەڵیان وسوپایەکی گەورەی کۆکردەوە, کە تەغڕۆڵ توانی بیانشکێنێت ساڵی ٤٢٨ک ودوایو دوای ئەو شەڕە سەلجوقیەکان دەستیان گرت بەسەر خۆراساندا.

لە ساڵانی دواتردا شەڕ بەردەوام بوو لە نێوانیان وتەغڕۆڵ سەرکەوتوو بوو, ومەسعود قەلەق بوو وسوپایەکی کۆکردەوە بەرەو [[خۆراسان]] ولەگەڵول ەگەڵ سەلجوقیەکان بەیەکیاندا لە جەنگی داندقاندا کە مەسعود شکا وئەوو ئەو شەڕە سەرەتای فەرمانڕەوایی سەلجوقیەکان وکۆتاییو کۆتایی ھێزی [[غەزنەوییەکان]] بوو, دوای ئەوە مەسعود لە بەرگری وەستاو وسەلجوقیەکانو سەلجوقیەکان یەکێک لە بەھێزترین دەوڵەتەکانی ڕۆژھەڵاتیان دامەزراند کە ساڵی ٤٢٩ک بە ساڵی دامەزراندنی تەواوی دەوڵەتەکە دادەنرێت.

سەلجوقیەکان نەوەی سەلجوق بڕیاریان دا یەک بگرن لە ژێر سەرکردایەتی تەغڕۆڵ بێگ دوای دەستگرتنیان بە سەر خاکی خۆراساندا, بەم شێوەیە دەوڵەتی سەلجوقی دامەزرا, پاشان تەغڕۆڵ دەستی کرد بە فراوان کردنی دەوڵەتەکیان لە ڕۆژئاواوە, لە ساڵی ٤٣٣ک [[جرجان]] وپاشماوەیو پاشماوەی تەبرستان فەتح کران, وساڵیو ساڵی ٤٣٤ک خواڕزمی فەتح کرد وپاشانو پاشان بەردەوام بوو ودەستی گرت بەسەر تەبس ومەکڕانو مەکڕان و ودەوروبەریدەوروبەری [[کرمان]] وڕەیو ڕەی, ھەر لە ھەمان ساڵدا [[ھەمەدان]]ی گرت وڕوویو ڕووی کردە باکور بۆ دەھستان وپاشانو پاشان گەڕایەوە وحاکمیو حاکمی دانا لەسەر تەبرستان وھەمەدانو ھەمەدان, وھوڵیو ھوڵی گرتنی کرمانی دا بەڵام تێک شکا, دواتر تەغڕۆڵ ماوەیەک وەستا لە غەزووەکانی پاشان [[بوەیھیەکان]] گەڕانەوە ساڵی ٤٣٦ک وھەمەدانیانو ھەمەدانیان لێ سەندنەوە, لەبەر ئەوە تەغڕۆڵ ئیبراھیمی کوڕی یەنالی نارد بۆ فارس ساڵی ٥٣٧ وھەمەدانیانو ھەمەدانیان گێڕایەوە و وڵاتی جەبەلیان گرت (ڕۆژئاوای ئێران وعێراقی ئێستا), لە ساڵی دواتردا تەغڕۆڵ ڕۆیشت بۆ ئەسفەھان و گەمارۆی دا بەڵام نەیتوانی بیگرێت وڕێکەوتنیو گرتڕێکەوتنی ئەنجامدا لەگەڵ حاکمی ئەوێدا, ولەو لە ساڵی ٤٤٦ک ئازربایجانی فەتح کرد, دواتر بڕیاری دا بەرەو عێراق بڕوات لە ساڵی ٤٤٧ک بۆ دەرکردنی [[بوەیھیەکان]], پەیوەندی نێوان تەغڕۆڵ و خەلیفەی عەباسی بەھێز بوو, کاتێک تەغڕۆڵ نوێنەری نارد بۆ لای خەلیفە ساڵی ٤٣٣ک وئەویشو ئەویش دانی نا بە دەوڵەتی سەلجوقی لە ھەمان ساڵدا, وپەیوەندیەکانیانبەمەش پەیوەندیەکانیان بەرەو باشی ڕۆیشت.

دەوڵەتی بوەیھی بەرەو لێک ھەڵوەشان ڕۆیشت بە ھۆی ناکۆکی ناوخۆییەوە, کە ئەم ناکۆکیانە لە بەرژوەندی سەلجوقیەکان بوو, کاتێک بەھێزترین پیاو لە ناو بوەیھیەکان و عەباسیەکاندا لەو کاتانکاتانەدا (بەساسیری) دەستی گرت بەسەر [[دەوڵەتى عەبباسى]] وھەڕەشەی لە بوونی خەلیفە ئەکرد, لەبەر ئەوە خەلیفە قائیم بیئەمر لابیئەمرلا ناردی بە دوای تەغڕۆڵ بێگدا لە ساڵی ٤٤٧ک, لە ھەمان ساڵدا تەغڕۆڵ گەیشتە بەغدا و فەتحی کرد وبەساسیریو بەساسیری و شا ڕەحیم (دوایین شای بوەیھیەکان) ڕایان کرد کە دواتر گیران, وسەلجوقیەکان ھەڵسوکوتیان لەگەڵ عەباسیەکان باش کرد و مەزھەبی سونەیان گەڕاندەوە وڵات بە پێچەوانەی بوەیھیەکان.

دوای فەتحی عێراق تەغڕۆڵ بێگ وەستا لە شەڕکردن, وپاشماوەیو پاشماوەی ژیانی لە بەغدا بەسەر برد, وکۆچیو کۆچی دوایی کرد ساڵی ٤٥٥ک بەرامبەر ١٠٦٣ز لە تەمەنی حەفتا ساڵیدا لە شاری [[ڕەی]], وتەغڕۆڵو تەغڕۆڵ مناڵی نەبوو لەبەر ئەوە وەسیەتی کرد کە کوڕی براکەی (سولەیمانی کوڕی داود) دەسەڵات بگرێتە دەست, بەڵام بە زۆری ئەلب ئەرسەلانیان بە باشتر زانی, لەبەر ئەوە وەزیری تەغرۆڵ (عەمید مەلیک کەندەری) [[ئەلب ئەرسەلان]]ی کردە حام لەگەڵلە ئەوەیکاتێکدا حەزی ئەکرد ئیش بە وەسیەتەکە بکات, لەگەڵ ئەوەشدا کاتێک ئەلب ئەرسەلان دەسەڵاتی گرتە دەست عەمید مەلیکی کوشت ونیزامو نیزام مەلیکی لە جێگەی دانا.

لە ساڵی ٤٦٥ک ئەلب ئەرسەلان کۆچی دوایی کرد لە وڵاتی ئەودیو ڕووبار, لە تەمنیتەمەنی ٤٠ ساڵیدا, وەسیەتی کرد بە دەسەڵاتدان بە مەلیکشای کوڕی, لە ھەمان ساڵدا مەلیکشا بووە سوڵتانی دەوڵەتی سەلجوقی, بەڵام (قاروت بێگ)ی مامی لێی ھەڵگەڕایەوە ومەلیکشا خێرا ڕووبڕوویڕووبەڕوی بوویەوە لە نزیک ھەمەدان ومامیو مامی شکاند ودەسەڵاتیو دەسەڵاتی جێگیر بوو بۆی, کە لە سەردەمی ئەمدا دەوڵەت فراوان بوونێکی گەورەی بە خۆیەوە بینی, کە ھەموو بەشە ئیسلامیەکەی قاڕەی ئاسیای ئەگرتەوە بێجگە لە دوورگەی عەرەبی ووڵاتەکانیو وڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی [[ئاسیا]], ئەگێرنەوە لە مەلیکشا کە لە باشترین سوڵتانەکان بووە کە کاروانەکان لە ڕۆژھەڵاتی دوورەوە ئەڕۆیشتن بۆ [[شام]] بێ ئەوەی ڕووبەڕوی ھیچ مەترسیەک ببنەوە,.

مەلیکشا لە سەردەمەکەیدا دووجار گەمارۆی حەلەبی دا بەڵام نەیتوانی بیگرێت, سوپاکەی جوڵان لە باشور وفەتحیو فەتحی حەما ودیمەشقیانو دیمەشقیان کرد وفەرمانڕەوایو فەرمانڕەوای حومس مل کەچ بوو بۆیان, لەبەر ئەوە بە حاکمی ھێشتیانەوە, بەڵام لە ساڵی ٤٧٢ک ڕێڕەوی ڕووداوەکان گۆڕان کاتێک خەڵکی حەلەب (موسلیم عەقیلی)یان نارد بۆ ئەوەی لە دەستی مەحمود میرادسی ڕزگاریان کات کە دەستی گرت بەسەریا وبەمەو بەمە دەوڵەتی مرداسیەمیرداسیە ڕوخا ودەوڵەتیو دەوڵەتی عەقیلی لە جێگەی دامەزرا, کە سوڵتان سەلجوقی ناردی بۆ لای ئەویش باپەند بوونی خۆی بۆ دەربڕی,بەڵام دواتر نێوانیان تێک چوو ولەو لە ناکۆکیەکەدا موسلیم کوژرا و مەلیکشا حەلەبی لێ وەرگرتن وھەرو ھەر لەو میانەیەدا لازقیە وچەندو چەند شارێکی تریان گرت. لە کۆتاییەکانی سەدەی پێنجی کۆچیدا بزوتنەوەیەکی نوێ دەرکەوت لە ڕۆژھەڵات کە کۆمەڵەی حەشاشیەکان بوون, کە قەڵای ئەڵموتیان گرت لە ساڵی ٤٨٣ک, مەلیکشا ناردی بۆ لایان کە بانگیان بکات بۆ مەزھەبی [[سونە]] بەڵام سەرکەوتوو نەبوو, ساڵی ٥٨٥ک سوپایەکی نارد تا گەمارۆی قەڵاکەیان بدات بەڵام شکستی ھێنا, لەبەر ئەوە سوڵتان بڕیاری دا گوێ نەیات بەو بزوتنەوەیە لەگەڵ ئەوەی نیزام مەلیکی وەزیری زۆر ئاگاداری ئەکردەوە لێیان, بە ھەر حاڵ مەلیکشا زۆر نەمایەوە بۆ بەرەنگاری ئەو بزوتنەوەیە لەبەر ئەوەی ساڵی ٤٨٥ک وەفاتی کرد ودەوڵەتێکیو دەوڵەتێکی بە جێ ھێشت کە کوڕەکانی بووە ناکۆکیان لەسەر دەسەڵات.

ڕۆیشتنی تەغڕۆڵ بەگ بۆ [[ئازربایجانئازەربایجان]] لە ساڵی ٤٤٦ک لە یەکەم غەزوەکانی سەلجوقی بوو لە وڵاتی بیزەنتیەکان, کاتێک تەغرۆل گەیشتە تەبرێز حاکمەکەی مل کەچ بوو بۆی لەبەر ئەوە بە حاکمی ھێشتیەوە وڕۆیشتو ڕۆیشت بەرەو ئەرمینیا, گەیشتە مەڵاز گرد گەمارۆی دا, بەڵام شارەکە چوار دەوری گیرا بوو لەبەر ئەوە گەڕایەوە وسالیو سالی ٤٤٧ک ناچار بوو بگەڕێتەوە بۆ [[عێراق]] وفەتحیو فەتحی بەغدای کرد بەردەوام نە بوو لە غەزوەکانی کە ئەڵێن لەو غەزوەدا کوشتارێکی زۆری کرد لە ڕۆم.

لە ساڵی ٤٤٩ک سەلجوقیەکان مەلتیەیان گرت و سەرکردە بیزەنتیەکەیان شکاند, سوپایەکی تریان غەزوی قۆنیەیان کرد وئیمپراتۆریو ئیمپراتۆری بیزەنتی نەیتوانی وەڵامیان باتەوە, وئەلبوئ ەلب ئەرسەلان ھەڵمەتی بردە سەر ئازربایجانئازەربایجان وئەرمینیاو ئەرمینیا ساڵی ٤٥٦ک, بەڵام لە ساڵی ٤٦٢ک پاشای بیزەنتی بەرەو [[شام]] ڕۆیشت دوای ئەوەی کە ھەستی بە مەترسی سەلجوقیەکان کرد بۆ ئیمپراتۆریەتەکەی, شاری مەنیبجی گرت وتالڕنیوتاڵانی کرد وزۆرو زۆر لە دانیشتوانەکەی کوشت, ساڵحی کوڕی مرداسمیرداس و وسپاکەیسوپاکەی شکاند, پاشان لە ئەرتح ڕۆژھەڵاتی ئەنتاکیە وەستا, بەڵام ناچاری گەڕانەوە بوو بۆ ئەرمینیا لەبەر برسیەتی وکەمیو کەمی خواردنی سوپاکەی.

بەڵام ئیمپراتۆری بیزەنتی بەوە وازی نەھێنا لە ساڵی ٤٦٣ک لەشکرێکی گەورەی کۆکردەوە لە ڕۆمە [[بیزەنتیەکان]] وفارسو فارس و وفەڕەنجفەڕەنج کە ئەڵێن ژمارەیان گەیشتۆتە ١٠٠ ھەزار کەس, گەیشتنە شوێنێک لە نزیک مەڵاز گرد, لەم کاتانە سوڵتانی سەلجوقی ئەلب ئەرسەلان لە ئازربایجان بوو کە ھەواڵی ئەو لەشکرە گەورەی بیست دێن بۆ وڵاتەکەی, ویستی بەپەلە سەرباز کۆبکاتەوە بەڵام نەیتوانی, بە پەلە لەگەڵ سەربازەکانی خۆیدا (کە نزیکەی ١٥ ھەزار بوون) رۆیشت بەرەو مەڵازگرد, تیپێک لە سوپاکەی ئەرسەلان ڕۆیشتنە پێشەوە لەگەڵ تیپێکی بیزەنتیەکان کە ١٠ ھەزار کەس بوون دایان بە یەکدا وسەلجوقیەکانو سەلجوقیەکان سەرکەوتن, وکاتێکو کاتێک ھەردوو سوپاکە بەیەک گەیشتن ئەلب ئەرسەلان داوای ڕێکەوتنی کرد بەڵام پاشای بیزەنتیەکان ڕەتی کردەوە و وتی (ڕێکەوتن نیە تەنھا لە ڕەی نەبێت), سوڵتان وەستا تا ڕۆژی ھەینی ھات کاتێک خەتیبەکان بانگی سەرکەوتنیان ئەکرد شەڕ دەستی پێکرد وسەلجوقیەکانو سەلجوقیەکان گەمارۆی سوپای بیزەنتیان دا وتێکیانو تێکیان شکاند, کە لە گەورەترین جەنگەکانی مێژووی دەوڵەتی سەلجوقی بوو, بە جەنگی مەڵاز گرد ناونرا, کە ئەم سەرکەوتنە بووە ھۆی پەلکێشانی سەلجوقی بۆ وڵاتەکانی تری ئەنادۆڵ, وتێکشکاندنیو تێکشکاندنی بیزەنتی وبێتواناو بێتوانا کردنیان لە بەرگری کردن لە فراوانبوننیفراوانبوونی سەلجوقی, لە دوای ئەم سەرکەوتنە سەلجوقیەکان دەستیان گرت بەسەر [[تورکیا]] ھەتا لە سنوری قوستەنتینیە نزیک بوونەوە, ئیمپراتۆری بیزەنتی داوای یارمەتی لە پاپای مەسیحی کرد , ودواترو دواتر ئەم ئیمپراتۆرە پاڵپشتی ھەڵمەتی خاچپەرستی یەکەمی کرد بۆ پاراستنی ئیمپراتۆریەتەکەی, ولەوەو لەوە ئەچێت دیارترین ئەنجامی ئەو جەنگە جێگیر بوونی سەلجوقی بێت لە خاکی [[ئەنادۆڵ]] کە دەوڵەتی سەلجوقی ڕۆمیان تیا دامەزراند.

لە ساڵی ٤٩٠ک بەرامبەر ١٠٩٧ز, چوار سوپای ئەوروپی کۆبوونەوە لە ئەنادۆڵ بە مەبەستی ھێرش کردنە سەر موسڵمانان, وئیمپراتۆریو ئیمپراتۆری بیزەنتی پاڵپشتی کردن تا سەلجوقیەکان دەر بکەن لە ناوچەکە, ئەو سوپایانەی کە ژمارەیان ئەگەیشتە ٣٠٠ ھەزار سەرباز وگەمارۆیو گەمارۆی نیقیەیان دا (کە پایتەختی سەلجوقی وگرنگترینو گرنگترین شاریان بوو), خەڵکەکەی داوای یارکەتییارمەتی سوڵتایسوڵتانی سەلجوقی قلج ئەرسەلانیان کرد کە گەمارۆی مەلتیەی دابوو, کە خێرا بە جێی ھێشت وگەڕایەوەو گەڕایەوە بۆ ڕزگارکردنی شارەکەی, بەڵام لە رێگەدا بە بەشێکی سوپای خاچپەرستی کەوتبووگەیشتبوو کە دوا کەوتبوون وشەڕێکی گەورە لە نیوانیان ڕویدا, تا گەیشتنە لای سوپاکەی گەمارۆی نیقیەیان دابوو وسەلجوقیەکانیانو سەلجوقیەکانیان شکاند, قەلج ئەرسەلان ناچار بوو دەست لە نیقیە ھەڵبکرێت دوای ئەو شەڕە, ودوای ماوەیەکی کەم شارەکە کەوتە دەستی [[خاچپەرستان]], پاشان ڕۆیشت بەرەو دانشمەندین کە دەوڵەتێکی جیا بوو لە سەلجوقیەکان وناکۆکو ناکۆک بوو لەگەڵ سولجوقی ڕۆم, بەڵام بە شێوەیەکی کاتی یەکیان گرت بۆ بەرەنگاربوونەوە خاچپەرستەکان, ھێزە تورکیەکان کۆبوونەوە لە ئەنادۆڵ وبەیەکەوەو بەیەکەوە ڕۆیشتن بۆ دوریلیۆم بۆ بەرگری خاچپەرستەکان.

سە لجوقیەکان ھەر بەوە نەوەستان, ئاشتی ئیمپراتۆری سەلجوقی گرتەوە کێشە ناوخۆییەکانیان کۆتایی ھات محەمەدی کوڕی برکیارق جیھادی ڕاگەیاند وفەرمانیو فەرمانی کرد بۆ میری موسڵ وئەرمینیاو ئەرمینیا تا بینەبێنە سوپاوە وھەڵمەتێکیو ھەڵمەتێکی گەورەی لە دژی خاچپەرستەکان ڕێکخست یەکسەر دوای ڕوخانی تەڕابلس, بەرەو ڕەھا ڕۆیشتن وگەمارۆیانو گەمارۆیان دا دواتر گەمارۆیان لابرد و ڕۆیشتن بەرەو حەڕان, پاشان لەگەڵ خاچپەرستەکان بە یەک گەیشتن نزیک ڕووباری فورات, وتێکیانو تێکیان شکاندن, وپاشانو پاشان گەڕانەوە بۆ دەوڵەتەکەی خۆیان بێ ئەوەی ڕەھا بگرن ئنجا خاچپەرستەکانیش گەڕانەوە شوێنی خۆیان ودوایو دوای ماوەیەک خاچپەرستەکان بڕیاریاندا عێراق بگرن دەستیان کرد بە فراوانکردنی زەویەکانیان وگەمارۆیو گەمارۆی قەڵای حەڕانیان دا, لەگەڵ میری موسڵدا بە یەکیاندا وشکاندنیو وگەمارۆیشکاندنی و گەمارۆی ڕەھایان دا بەڵام نەیانتوانی بیگرن, وتوانیانو توانیان ھەندێک شاری ئەنتاکیە بگێڕنەوە, وشەڕو شەڕ ماوەیەکی زۆر بەردەوام بوو لە نێوان سەلجوقی و خاچپەرستەکان کە سەلجوقیەکان توانیان زۆر لە شارەکان بگێڕنەوە و ڕێگە لە خاچپەرستەکان بگرن تا شاری تر بگرن, بەڵام نەیانتوانی ھیچ کام لە چوار میرنشینەکەیان بڕوخێنن.

سەردەمی بەھێزی دەوڵەتی سەلجوقی کۆتایی پێھات بە مردنی مەلیکشا ساڵی ٤٨٥ک کە سێیەم سوڵتانی سەلجوقی بوو, لەگەڵ ئەوەی دەوڵەتەکەیان سەدەیەک دوای ئەوە مایەوە بەڵام بە لاوازی, خێرا ھەڵوەشا وبووەو بووە چەند دەوڵەتێکی بچوک, کە ئەمەش بووە ھۆی لاوازبوونی دەوڵەت, لەگەڵ ئەو ناکۆکیەی کەوتە نێوانیان بە مەبەستی فراوانکردنی دەسەڵاتیان, ئەمەش زیاتر دەوڵەتی لاواز کرد ولەو لە بەرگری غەزوی دەرەوەی دووری خستنەوە, ناکۆکی ناوخۆ لە دوای مردنی مەلیکشا دەستی پێکرد, کە دوو کوڕی بە جێ ھێشت ئەوانیش برکیارق ومحەمەدیو محەمەدی برای بچوکی بوو, کە یەکەمیان تەمەنی ١٣ ساڵ ودووەمیانو دووەمیان ٤ ساڵ بوو, دایکی محەمەد ڕایسپارد بۆ خەلیفەی عەباسی کە دان بنێت بە کوڕەکەی ئەو ولەو لە ساڵی ٤٨٥ک دانرا بە سوڵتان, ومیرێکو میرێک دانرا بۆ بەڕێوەبردنی کاروباری دەوڵەت لە جێگەی سوڵتانە بچوکەکە, لە کاتێکا برکیارقی برا گەورەکە برکیارقیگەورەی خستە بەندیخانە, بەڵام بە ھۆی پشتگیری نیزام مەلیک بۆ برکیارق پێش مردنی لە ھەمان ساڵدا, برکیارق لایەنگرێکی زۆری ھەبوو کە لە بەندی ڕزگاریان کرد وکردیانەو کردیانە حاکمی [[ئەسفەھان]], پاشان ھەریەکە لە برکیارق ودایکیو دایکی محەمەد سوپایان کۆکردەوە ساڵی ٤٨٦ک بە یەکیاندا وبرکیارقو برکیارق سەرکەوت وخەلیفەیو خەلیفەی [[دەوڵەتی عەبباسی|عەباسی]] دانی نا بەوەی کە سوڵتانی سەلجوقی بێت لە ساڵی ٤٨٧ک.

لەگەڵ ئەوەی حوکم لە کۆتایدا دامەزرا بۆ برکیارق, دەوڵەتی سەلجوقی بەرەو ھەڵوەشان ڕۆیشت لەم سەردەمەدا, لە ساڵی ٤٧٠ک سەلجوقی ڕۆم لە [[ئەنادۆڵ]] سەربەخۆیی خۆیان ڕاگەیاند, ودواترو دواتر ساڵی ٤٨٧ک سەلجوقی [[شام]] سەربەخۆییان ڕاگەیاند, وپاشانو پاشان سەلجوقی [[عێراق]] ساڵی ٥١١ک سەربەخۆییان ڕاگەیاند, لەگەڵ ئەوەی کۆنتڕۆڵی گشتی دەوڵەتی سەلجوقی وبەشەو بەشە گەورەکەی مایەوە لە ژێر دەستی سوڵتانەکانی [[خۆراسان]] کە بەردەوام بوو تا سالی ٥٢٢ک, سوڵتانی سەلجوقی سنگر کە حوکمی کرد لە ساڵی ٥١١ تا ٥٥٢ سەرکەوتوو بوو لە گەڕانەوەی شکۆی دەوڵەتەکە ویەکخستنیو یەکخستنی وڵاتەکەی, بەڵام ئەمە ڕێگر نەبوو لە داڕمان ولاوازو لاواز بوونی دەوڵەتەکە بەخێرایی دوای وەفات کردنی, لە ڕۆژانی کۆتایی سنگردا خەلیفەی عەباسی داوای یارمەتی لە خواڕەزم کرد بۆ لەناوبردنی سەلجوقیەکان وبەڵێنیو بەڵێنی دا کە ھەموو زەویەکانیان باتێت ئەگەر لە ناویان بەرێت, خواڕزمیەکان خۆراسان وڕۆژھەڵاتیانو ڕۆژھەڵاتیان گرت کە ئەمەش کۆتایی دەسەڵاتی سەلجوقی بوو لە خۆراسان وکرمانو وعێراقکرمان و عێراق, بەڵام ماوەیەکی زۆر دوای ئەوە سەلجوقی شام ڕوخان, بەڵام سەلجوقی ڕۆم بەردەوام بوون تا سەدەی ھەشتی کۆچی پاشان [[مەغۆل]] لەناوی بردن, بەم شێوەیە سەردەمی دەوڵەتی سەلجوقی کۆتایی پێھات, کە یەکێک لە بەھێزترین دەوڵەتەکانی ڕۆژھەڵاتە لە مێژوودا.

سوپای سەلجوقی بە شێوەیەکی گشتی ڕێکخرا لەلایەن (دیوانی سوپا), کە ناوی سەرباز وموچەو موچە و وھەمووھەموو کارویاریان تۆمار ئەکرا, گرنگیان ئەدا بە دابینکردنی خۆراک بۆ سەربازەکان بۆ پاراستنی جێگیری سوپا, وسوپایو سوپای سەلجوقی لە نەژادی جیاواز پێک ھاتبوو, کە [[تورک]] و [[کورد]] و [[عەرەب]] و [[فارس]] ودیالمەو وئەرمەنیدیالمە و ئەرمەنی لە خۆ ئەگرت, وھێزەکانیانو ھێزەکانیان پێک ھاتبوون لە ھێزی پیادە وئەسپو ئەسپ سوار وتیرھاوێژو تیرھاوێژ, وچەکیو چەکی ئاساییان بەکار ئەھینا وەک شمشێر وڕمو وکەوانڕم و کەوان, وتیرو تیر وکەوان گرنگترین چەکیان بوو, وناسراوبوونو ناسراوبوون بە تیر ھاویشتن بە تایبەت بە ئەسپ سواریەوە, وھەروەکو ھەروەک ئامێرە بەھیزەکانی گەمارۆدانیان بە کار ئەھێنا, وەک مەنجەنیق.

گرنگیەکی زۆریان ئەدا بە زانست وزانایان بە تایبەت لە سەردەمی گەشەسەندنیاندا (لە سەردەمی ئەلب ئەرسەلان ومەلیکشاو مەلیکشا), ھەروەک گرنگیان دا بە کردنەوەی فێرگە یاساییەکان وھەروەکو ھەروەک کتێبخانەکانیان کردەوە وپڕیانو پڕیان کرد لە کتێب لە ھەموو بوارێک. بە شێوەیەک کە ئیبن جەوزی وتویەتی, (بازاڕی زانست لەو سەردەمە دامەزراو بووە و زاناکانی ئەو سەردەمە جێگەیەکی بەرزیان گرتووە).

*دولة السلاجقة وبروز مشروع اسلامي, نوسينى/ د. محمد علي محمد الصلابي