ڕەگەزپەرستی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
maineditsummary #IABot (v1.5.3) |
This article was translated by I Believe in Science & Ideas beyond borders & Beit al Hikma 2.0 |
||
ھێڵی ١:
[[پەڕگە:"Colored" drinking fountain from mid-20th century with african-american drinking.jpg|وێنۆک|شوێنی ئاوخۆری تایبەت بە ڕەشپێستەکان لە [[ئەمریکا]] کە بە ھۆی ڕەگەزپەرەستی لە سپیپێستەکان جیا کراببوەوە]]
'''ڕەگەزپەرستی''' بریتییە لە بیرۆکەی خۆبەزل زانی بەسەر ڕەگەز و نەژادێکی تردا کە زۆرجار دەبێتە هۆی جیاکاری و ڕای پێشینەیی بەرامبەر بە خەڵکی بەهۆی ڕەگەز و نەژادێتیان. دەستەواژەی "ڕەگەزپەرستی" ناتوانرێت بەتەنها پێناسەیەك شی بکرێتەوە.<ref name="Garner09">{{cite book | url=https://us.sagepub.com/en-us/nam/racisms/book245769 | title=Racisms: An Introduction | publisher=Sage | author=Garner, Steve | year=2009}}</ref>
بیرۆکەی ڕەگەزپەرستی لەوەو سەرچاوە دەگرێت کە پێی وایە دەتوانرێت مرۆڤەکان دابەش و پۆلێن بکرێن بەسەر چەند کۆمەڵەیەك دا بەهۆی جیاوازی لە هەڵسوکەوتە کۆمەڵایەتی، توانا خۆڕسکی و بیرۆکەی ڕیزبەندی کردنیان بەپێی پلە و پایەکانیان.<ref name="newman">{{cite book | last = Newman | first = D.M. | title = Sociology: exploring the architecture of everyday life | publisher = Sage | location = Los Angeles | year = 2012 | edition = 9th | isbn = 978-1-4129-8729-5 | page = 405 | quote = racism: Belief that humans are subdivided into distinct groups that are different in their social behavior and innate capacities and that can be ranked as superior or inferior.}}</ref> نموونە مێژووییەکانی ڕەگەزپەرستی ئاراستەکراو و رێکخراو، وەك: هۆلۆکۆست، رێژمی ڕەگەزپەرستانەی باشوری ئەفریقا، کۆیلایەتی، جیاکاری کردن لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی [[ئەمریکا]] و کۆیلایەتی لە ئەمریکای لاتین. ڕەگەزپەرستی بەهەمان شێوە بەشێك و بنچینەیەك بوو لە شێوازی کۆمەڵگەیی بۆ چەندەها وڵات و ئیمپراتۆری داگیرکەر.
بەپێی پەيماننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان لەسەر جیاکاری ڕەگەزی، هیچ جیاوازییەك نییە لە نێوان دەستەواژەی "جیاکاری ڕەگەزی" و "جیاکاری نەژادی". پەیماننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان زیاتر ڕوونی دەکاتەوە کە خۆ بە زیاتر زانیین/خۆبەزل زانیین کە بەند بێت بە جیاوازی ڕەگەزیی لەڕووی زانستەییەوە هەڵەیە، جێی ڕەخنەییە، نادادپەروەرانەیە لەڕووی کۆمەڵایەتییەوە و ترسناکە. هەروەها ڕاگەیەنراوە کە هیچ هۆکار و پاساوێک نییە بۆ جیاکاری ڕەگەزی نە لە بیردۆزدا و نە لە کرداردا.<ref>{{cite web|url=http://www.ohchr.org/EN/ProfessionalInterest/Pages/CERD.aspx|title=International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination|publisher=[[Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights]]|accessdate=December 23, 2011}}</ref>
==نموونەکان==
یەکێك لە بەربڵاوترین و سەرەتاترین کردە ڕەگەزپەرستییەکان بازرگانی کۆیلە بوو کە دەکرا بەرامبەر بە دانیشتوانە ئەفریقییە ڕەش پێستەکان. وە نموونەی نوێی ڕەگەزپەرستی، وەك:
* جیاکاری ڕەگەزیی دژی ئەفریقییە ڕەش پێستەکان (یاساکانی جیاکردنە لە باشوری ئەفریقا).
* جوڵانەوە ڕەگەزپەرستییەکان دژی یابانییەکان لە ئەمریکا لە ماوەی جەنگی جیهانی دووەم دا.
* جوڵانەوەی دژە سامییەکان کە دژی جولەکەکان بەرپا ببوو لە ئەوروپا بە گشتی و ئەڵمانیای نازی بەتایبەتی.
* ڕەگەزپەرستی لە ئیمپراتۆری عوسمانی (تورکیای ئەمرۆدا) دژی تیرە مەسیحیەکان، کۆمەڵکوژییەکانی (ئەرمەنییەکان، کوردەکان، ئاشوورییەکان و یۆنانییەکان) <ref name="Garner09"/><ref name="Canadian Encyclo">{{cite web |url=http://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/racism/ |title=Racism |website=The Canadian Encyclopedia |accessdate=21 February 2016 |year=2013}}</ref><ref>{{cite web|title=Framework decision on combating racism and xenophobia|url=http://europa.eu/legislation_summaries/justice_freedom_security/combating_discrimination/l33178_en.htm|website=Council Framework Decision 2008/913/JHA of 28 November 2008|publisher=European Union|accessdate=3 February 2011}}</ref><ref>{{cite web|title=International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination |url=http://www2.ohchr.org/english/law/cerd.htm |website=UN Treaty Series |publisher=United Nations |accessdate=3 February 2011 |archiveurl=https://www.webcitation.org/61DocT4xh?url=http://www2.ohchr.org/english/law/cerd.htm |archivedate=26 August 2011 |deadurl=yes |df= }}</ref> و تا ڕادەیەك بەرامبەر بە عەرەبیش لە کۆتاییەکانی سەدەی بیستەمەوە.
* ڕەگەزپەرستی دژی دانیشتوانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ئەمریکا دوای ڕووداوەکانی ١١ ئەیلول.
==هۆکارەکانی ڕەگەزپەرستی لەڕووی زانستی پەرەسەندنەوە==
بە درێژای قۆناغەکانی مێژووی پەرەسەندنی مرۆڤ کاتێك مرۆڤ کۆکەرەوە و ڕاوکەری خۆراك بووە، دەرکەوتنی ڕاوکەرێكی دی لە هەمان ناوچەدا بۆتە هۆی مەترسی بۆ ڕێژەی خۆراك و کەمبوونەوەی ژمارەی ئاژەڵەکان و ڕووەکەکان کە دەکردا بەدەست بهێنرێت وەك سەرچاوەی ژیان. ئەگەر کەسە نوێکان خزم و هاودۆست بوونایە ئەوا دەکرا سەرچاوەکان دابەشبکرانایە یان هیچ نەبوایە دەکرا سود وەربگرن لە بۆماوە هاوبەشەکانیان بەهۆی نزیکیانەوە بەڵام هەر مرۆڤێکی دی کە خەسڵەت و هەڵسوکەتێکی جیاوازی هەبێت ئەگەری زۆری هەبوو ببێتە پێشبڕکێکار بۆ بەدەست هێنانی سەرچاوە و خۆراك.<ref>{{cite journal |title=Does Race Exist? |journal=Scientific American |date=December 2003 |first=Michael |last=Bamshad |author2=Steve E. Olson|quote=If races are defined as genetically discrete groups, no. But researchers can use some genetic information to group individuals into clusters with medical relevance. |doi=10.1038/scientificamerican1203-78 |pmid=14631734 |volume=289 |issue=6 |pages=78–85|bibcode=2003SciAm.289f..78B }}</ref>
بەهەمان شێوە غەریزەکان (هەستی سروشتی) وا لە مرۆڤ دەکەن وریا بن لە بەریەك کەوتن و پەیوەندی کردن لەگەڵ کەسە بێگانە و نەناسراوەکان دا چونکە باوەڕی مرۆڤ وایە کە دەبێتە هۆی پاراستن لە نەخۆشییەکان و ئەمە دیاردەیەکی باو بووە بە شێوەیەکی بەرچاو لە بنەچە و باوباپیرانی مرۆڤ دا.<ref name="Smedley05">{{cite journal |url=http://psycnet.apa.org/journals/amp/60/1/16/ |title=Race as biology is fiction, racism as a social problem is real: Anthropological and historical perspectives on the social construction of race |author1=Smedley, Audrey |author2=Brian D. Smedley |lastauthoramp=yes |journal=American Psychologist |year=2005 |volume=60 |issue=1 |pages=16–26 |doi=10.1037/0003-066x.60.1.16 |pmid=15641918|citeseerx=10.1.1.694.7956 }}</ref>
==یاسای نێودەوڵەتی==
نەتەوە یەکگرتووەکان پێناسەی جیاکاری ڕەگەزی بەکاردەهێنێت کە لە (پەیماننامەی نێودەوڵەتی بۆ لابردنی هەموو شێوازێکی جیاکاری ڕەگەزی) ئاماژەی پێکراوە و لە بەندی ١ساڵی ١٩٦٦ جێبەجێ کراوە.
لە ساڵی ٢٠٠١ دا، یەکێتی ئەوروپا بە فەرمی ڕەگەزپەرستی قەدەغەکرد لەگەڵ چەندەها شێوازی جیاوازی جیاکاری کۆمەڵایەتی و لە (ڕاگەیەندراوی مافە بنچینەیەکانی یەکێتی ئەوروپا) ئاماژەی پێکراوە و تۆمارکراوە. هەرچەندە کاریگەری و کارپێکردنە یاساییەکەی تەنها لە دامەزراوەکانی یەکێتی ئەوروپا ئیشی پێدەکرێت و سنوردارە بەو ناوچانەوە. بەندی ٢١ ڕاگەیەندراوەکە، هەموو جۆرە جیاکارییەك قەدەغە دەکات کە بەند بێت لەسەر (ڕەگەز، ڕەنگی پێست، نەژاد، نەتەوە، بنەچەی کۆمەڵایەتی، خەسڵەتی بۆماوەیی، زمان، باوەڕ، ئایین، لایەنگری سیاسی، ئەندامێتی لە کەمینەیەکی نەتەوەیی، خاوەندارێتی و موڵکدارێتی، خاوەن پێداویستی تایبەت، تەمەن) یان هەر بیرۆکە و بنەمایەکی تر کە ئەنجامەکەی جیاکاری لێ بکەوێتەوە.
==بەرەنگاری ڕەگەزپەرستی ==
بەرەنگاری ڕەگەزپەرستی بەو باوەڕ، کردار، جوڵانەوە و سیاسەتانە دادەنرێن کە گەشەیان پێدەکرێت و دەچسپێندرێن بەمەبەستی بەرەنگاربوونە و لابردنی ڕەگەرپەرستی. بەشێوەیەکی گشتی، هانی کۆمەڵگەیەکی یەکسان دەدات کە خەڵکی جیاکاریان بەرامبەر ناکرێت لەسەر ڕەگەز و نەژادەکانیان. نموونەی ئەمە جوڵانەوەی مافە مەدەنی و جوڵانەوەی دژە جیاکارییەکانن. شێوازەکانی بەرەنگاری ڕەگەزپەرستی ئەمانەن (جوڵانەوەی ئاشتیخوازانە، یاسای گووتاری کینە، کرداری ئەرێنی، قەدەغەکردنی گووتاری ڕەگەزپەرستانە و سیاسەتی درێژخایەنی حکومەت بۆ دامرکاندنەوەی ڕەگەزپەرستی).
== سەرچاوەکان ==
| |||