ئاوەزمەندی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە [[ئابوور]]، [[کۆمەڵناسی]]، [[دەروونناسی]]، و [[زانستی سیاسی|زانستی سیاسیدا]]، بڕیاری ئاوەزمەندانە (ئاقڵانە، rational) ئەو بڕیارەیە کە بە لەبەرچاوگرتنی زانیاریی لەبەردەست، بۆ گەیشتن بە ئامانجێکی تایبەت، ''باشینە (ئۆپتیماڵ)'' بێ. ھەروەھا ئەگەر کەسێک یان ڕێخراوەیەک بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی خۆی بڕیارگەلی ئاوەزمەندانە بدا ئەوە پێی دەوترێ "ئاوەزمەند". ئاوەھایە کە کەسێک بۆ نموونە باسی بەشینەوەی ئاوەزمەندانەی سەرچاوەکان یان بەرنامەداڕژاندنێکی ئاوەزمەندانە بۆ کۆمپانیا دەکا. لە وەھا تێگەیشتەیەک لە ئاوەزمەندیدایە کە بزوێنە و ئامانجەکانی تاکەکەس بێ قسەوباس وەردەگیردرێن و ناچار بە شۆنگرتنی ئەخلاق یان ھەر شتێکی تر نین. کەوایە زۆر سادە ئاوەزمەندی واتە سەرکەوتن لە گەیشتن بە ئامانج، ئێستا ئامانج ھەر چی کە بێ.

== بیردۆزەکان ==

=== ماکس وێبەر ===

نموونەی یەکەم: کردەی مێشکی مەبەستدار یان نرخدار، کە پێشبینی هەڵسووکەوتەکانیھەڵسووکەوتەکانی مرۆڤ دەبەستێتەوە بە هەڵسووکەوتیھەڵسووکەوتی مرۆڤەکانی دی یان بوونەوەر و شتەکانی تر لە ژینگەکەی دا. ئەو پێشبینییەی تاکەکەسیش ڕێگەیەکە بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی و وێبەر هەوڵدانیھەوڵدانی تاكتاک بۆ ئامانجەکانی بە ژیرانە و رێكرێک ناو دەبات.

نموونەی دووەم: کردەی مێشکی ڕەها،ڕەھا، لێرەدا کردارەکان بەرێوەدەچن بە هۆکارەھۆکارە بنچینەیەکانی تاکەکەس و کە هەندێكھەندێک لەو هۆکارانەھۆکارانە ڕەوشتی، جوانی، ئایینی و چەندەهاچەندەھا پاڵنەری ترن.

نموونەی سێیەم: ئەمەیان هەستییەھەستییە و دیاریدەکرێت لەسەر کاریگەری، هەستھەست و سۆز لەلای کەسێكکەسێک.<ref>Eagleton, M. (ed) (2003) ''A Concise Companion to Feminist Theory'', Oxford: Blackwell Publishing.</ref> <ref>Simons, H. and Hawkins, D. (1949), "Some Conditions in Macro-Economic Stability", ''Econometrica'', 1949.</ref>

وێبەر پێشی وایە زۆر کەم و نەبینراوە کە تەنیا یەکێكیەکێک لەم جۆرانە بوونیان هەبێتھەبێت بەڵکو سروشتی و ئاساییە چەند جۆرێكجۆرێک تێکەڵ و لێکدراو بن پێکەوە. لەمەوە دەردەکەوێت کە جۆری یەکەم و دووەم گرنترینن و زۆر گفتوگۆ دەکەرێت کە جۆری سێیەم وچوارەم لق و بەشێكبەشێک بن لە جۆری یەکەم و دووەم.<ref>Etzioni, A. (1988), [https://www.gwu.edu/~ccps/etzioni/A186.pdf "Normative-Affective Factors: Toward a New Decision-Making Model"], ''Journal of Economic Psychology'', Vol. 9, pp. 125–150.</ref>

=== دەرووناسی ===

لە دەروونناسی ژیرانەدا، دەروونناسەکان و زانایان بەرگری دەکەن لە کۆمەڵێكکۆمەڵێک لایەنی جیاوازی ژیرێتی مرۆڤ. لە هەمووشیانھەمووشیان گرنگتر بۆچوونی فلیپ جۆنسن لایرد و رۆس م. ژ. بایرنە کە پێیان وایە مرۆڤەکان خۆیان لە بنەمادا ژیرن بەڵام هەڵەھەڵە بەسەریان دا ڕوودەدات لە کاتی کرداری دا ئەمەش بە واتای ئەوە دێت کە مرۆڤەکان توانا و لێهاتوویانلێھاتوویان هەیەھەیە ژیر بن بەڵام کردارەکانیان سنووردار کراوە بە چەند هۆکارێکیھۆکارێکی جیاوازەوە.<ref>Sturm, Thomas (2012). The “rationality wars” in psychology: Where they are and where they could go. ''Inquiry'', 55, 66-81.</ref>

لەگەڵ ئەوەدا، هەمیشەھەمیشە گفتوگۆ دەکرێت دەربارەی ئەوەی کە زۆربەی هەڵسەنگاندنەکانیھەڵسەنگاندنەکانی ژیرێتی کێشە و ناتەواویان تێدایە لەڕووی ناوەڕۆكناوەڕۆک و ڕێکارییەوە. ئەمەش بۆتە کێشە و ململانێ لە زانستی دەروونناسی دا کە ئایا لێكۆڵەرانلێکۆڵەران دەبێت تەنهاتەنھا یاسا نەگۆرەکانی ژیربێژی، بیردۆزی ئەگەرەکان و ئامارەکان یان بیردۆزی هەڵبژاردەیھەڵبژاردەی ژیربێژیانە بەکاربێنن. دژەکانی ئەم تێڕوانینە وەكوەک گێرد گێجێنزەر زیاتر بیرۆکەی ژیریی سنووردارکراوی پێ پەسەندترە بەتایبەتی بۆ کردەکان کە نادڵنیاییەکی بەرزی هەیەھەیە.<ref>Byrne, R.M.J. & Johnson-Laird, P.N. (2009). 'If' and the problems of conditional reasoning. ''Trends in Cognitive Sciences'', 13, 282–287</ref>

=== ڕیچارد براند ===

ڕیچارد براند هەستاھەستا بە دووبارە پێناسەکردنەوەی ژیرێتی و پێی وابوو کە یەکێكیەکێک بە ژیر دادەنرێت ئەگەر بۆچوونەکانی توانییان تێپەڕ ببن لە (‌هەسەنگاندنیھەسەنگاندنی وریای دەروونی).

هەندێكھەندێک لە فەیلەسوفەکان (دیارترینیان ئـــ . ج. گرالین) باوەڕیان وایە کە ژیرێتی دەبێت سەربەخۆیانە دروست ببێت و بەدەر بێت لە هەرھەر هەستھەست و سۆزێكیسۆزێکی تاکەکەسی یان هەرھەر جۆرە غەریزەیەكغەریزەیەک. هەرھەر رێکارێکی هەڵسەنگاندنھەڵسەنگاندن و شیکارکردن کە دەکرێت بە ژیرانە ناوببرێت دەبێت تا ڕادەیەکی زۆر بابەتی و ژیربێژیانە بێت. ئەگەر رێکارەکە ئەم داواکاریانەی تێدا نەبوو ئەوا شیکاری و هەڵسەنگاندنەکەھەڵسەنگاندنەکە بە ناژیرانە دادەنرێت لەبەر هۆکاریھۆکاری بوونی بۆچوونی نابابەتی، کاریگەرلێکراو و پێشینەیی. نموونە لەسەر ئەمە بریتییە لەوەی کە کەسێكکەسێک ئەگەر زۆر کەمیش بێت، کاریگەری کراوەتە سەر لەرێی هەستەھەستە کەسییەکانی، سۆزەکانی، غەریزەکانی یان چەند یاسا و نەریتێكینەریتێکی دیاریکراوی کلتووری.

بە دڵنیایەوە باشترین و نایابترین شێوازی ژیری سەربەخۆ و بێ کاریگەری دەرەکی مرۆڤ نییە و بەڵکو بە هەڵبژاردنھەڵبژاردن و بڕیارەکانی ئامێرە زیرەکەکان (کۆمپیتەر و زیرەکی دەستکرد) دادنەرێت.

== بیردۆزی و کرداری ==

کانت جیاوازی دەکات لە نێوان ژیربێژی بیردۆزیانە و ژیربێژی کردارییانە.

مرۆڤەکان خۆیان زگماکانە ژیربێژیانە بیرناکەنەوە بەڵام ئایا دەتوانن ژیرانە هەڵسوکەوتھەڵسوکەوت بکەن یان نا بەندە لەسەر ئەوەی کە ژیری بیردۆزی یان کرداری جێبەجێ دەکەن لەسەر بۆچوونەکانی پێیان پەسەندە و کردارەکانی ژیانی ڕۆژانەیەن کە پێی هەڵدەستنھەڵدەستن.