|
'''دەنگدان''' بریتییە لە شێوازێكشێوازێک کە کۆمەڵەیەكکۆمەڵەیەک پێی هەڵدەستێتھەڵدەستێت بەمەبەستی هەڵبژاردنیھەڵبژاردنی بریارێكبریارێک یان دەربڕینی بۆچوونێكبۆچوونێک لەدوای چەندەهاچەندەھا گفتووگۆ، مشتومڕ و بانگەشەی هەڵبژاردنھەڵبژاردن. بەپێی دیموکراسی کەسەکان بە دەنگدان دادەنرێن بۆ شوێن و پله‌پلە بەرزەکان. دانیشتوانانی ناوچەیەكناوچەیەک کە نوێنەرایەتی دەکرێن لەلایەن کەسێكیکەسێکی هەلبژێردراویھەلبژێردراوی فەرمیەوە بە "دەنگدەر" ناودەبرێن و کەسە پالێوراوەکەش بە "پاڵێوراو - نوێنەر". چەندەهاچەندەھا سیستەمی جیاواز هەیەھەیە بۆ کۆکردنەوە و هەژمارکردنیھەژمارکردنی دەنگەکان.
لە دیموکراسیەت دا، حکومەت بنیات دەنرێت لەڕێی دەنگدان لە هەڵبژاردنێك دا: شێوازێك کە هاوڵاتین یەکێك هەڵدەبژێرن لەنێوان کۆمەڵێك کەس دا بەمەبەستی فەرمانڕەوایی کردن.<ref>{{Cite web|url=https://www.gov.uk/browse/citizenship/voting|title=Voting - GOV.UK|website=www.gov.uk|language=en|access-date=2018-06-09}}</ref> لە دیموکراسییەکی نوێنەری دا، هاوڵاتیان هەڵدەستن بە دەنگدان و دەست نیشان کردنی نوێنەرەکان لە حکومەت دا. لە دیموکراسی ڕاستەوخۆ دا، دەنگدان رێگایەکە کە دانیشتوان بە ڕاستەوخۆ بڕیار دەدەن و دەتوانن ڕەش نووسەکان بگۆرنە سەر یاسا. ▼
دەنگدان بریتییە لە دەربڕینێکی فەرمی بڕیار و هەڵبژاردنی کەسێك بۆ دژێتی یان پەسەند کردنی یەکێك لەمانە: پرسیار یان بابەتێكی پێشنیارکراو،کەسێك، پالێوراوێکی دیاریکراو، کۆمەڵێك کەسی پاڵێوراو یان حیزبێكی سیاسی. زۆرێك لە وڵاتان شێوازی پێشنیاری نهێنی بەکاردەهێنن بۆ نەترساندنی دەنگدەران و پاراستنی تایبەتێتی سیاسییان. ▼▲لە دیموکراسیەت دا، حکومەت بنیات دەنرێت لەڕێی دەنگدان لە هەڵبژاردنێكھەڵبژاردنێک دا: شێوازێكشێوازێک کە هاوڵاتینھاوڵاتین یەکێكیەکێک هەڵدەبژێرنھەڵدەبژێرن لەنێوان کۆمەڵێكکۆمەڵێک کەس دا بەمەبەستی فەرمانڕەوایی کردن.<ref>{{Cite web|url=https://www.gov.uk/browse/citizenship/voting|title=Voting - GOV.UK|website=www.gov.uk|language=en|access-date= 2018٢٠١٨- 06٠٦- 09٠٩}}</ref> لە دیموکراسییەکی نوێنەری دا، هاوڵاتیانھاوڵاتیان هەڵدەستنھەڵدەستن بە دەنگدان و دەست نیشان کردنی نوێنەرەکان لە حکومەت دا. لە دیموکراسی ڕاستەوخۆ دا، دەنگدان رێگایەکە کە دانیشتوان بە ڕاستەوخۆ بڕیار دەدەن و دەتوانن ڕەش نووسەکان بگۆرنە سەر یاسا.
▲دەنگدان بریتییە لە دەربڕینێکی فەرمی بڕیار و هەڵبژاردنیھەڵبژاردنی کەسێكکەسێک بۆ دژێتی یان پەسەند کردنی یەکێكیەکێک لەمانە: پرسیار یان بابەتێكیبابەتێکی پێشنیارکراو،کەسێك،پێشنیارکراو، کەسێک، پالێوراوێکی دیاریکراو، کۆمەڵێكکۆمەڵێک کەسی پاڵێوراو یان حیزبێكیحیزبێکی سیاسی. زۆرێكزۆرێک لە وڵاتان شێوازی پێشنیاری نهێنینھێنی بەکاردەهێننبەکاردەھێنن بۆ نەترساندنی دەنگدەران و پاراستنی تایبەتێتی سیاسییان.
دەنگدان بەڕێوە دەچێت لە وێستگەی (یەکەی) دەنگدان کەکردەی دەنگدان لە هەندێك وڵات خۆویستانەیە و لە هەندێك وڵاتی وەك ئوستڕاڵیا بە ناچارییە. ▼
▲دەنگدان بەڕێوە دەچێت لە وێستگەی (یەکەی) دەنگدان کەکردەی دەنگدان لە هەندێكھەندێک وڵات خۆویستانەیە و لە هەندێكھەندێک وڵاتی وەكوەک ئوستڕاڵیا بە ناچارییە.
هەرکاتێك کۆمەڵێك کەس ڕێکنەکەوتن و هاوڕا نەبوون لە بڕیاردان لەسەر بابەتێك، دەنگدان یەکێکە لە شێوازە هەرە باو و بەربڵاوەکان بۆ یەکلای کردنەوەی بڕیارێك بە شێوازێکی ئاشتییانە و بێ توندوتیژی. زۆرجار مافی دەنگدان سنووردار کراوە بۆ چەند کەسێکی دیاریکراو. ئەندامانی کۆمەڵگە، ئەندامنی یانەیەکەی دیاریکراو یان پشکداری کۆمپانییایەك دەتوانن فەرمانبەرانیان هەڵبژێرن و دەستکاری و یاسا نوێ دابرێژن بەڵام کەسانی دەرەوەی ڕێکخراوەکە مافی ئەم دەنگدانەیان نییە. ▼▲هەرکاتێكھەرکاتێک کۆمەڵێكکۆمەڵێک کەس ڕێکنەکەوتن و هاوڕاھاوڕا نەبوون لە بڕیاردان لەسەر بابەتێك،بابەتێک، دەنگدان یەکێکە لە شێوازە هەرەھەرە باو و بەربڵاوەکان بۆ یەکلای کردنەوەی بڕیارێكبڕیارێک بە شێوازێکی ئاشتییانە و بێ توندوتیژی. زۆرجار مافی دەنگدان سنووردار کراوە بۆ چەند کەسێکی دیاریکراو. ئەندامانی کۆمەڵگە، ئەندامنی یانەیەکەی دیاریکراو یان پشکداری کۆمپانییایەكکۆمپانییایەک دەتوانن فەرمانبەرانیان هەڵبژێرنھەڵبژێرن و دەستکاری و یاسا نوێ دابرێژن بەڵام کەسانی دەرەوەی ڕێکخراوەکە مافی ئەم دەنگدانەیان نییە.
دەنگدان دەکرێت ئەم شێوازانە لەخۆبگرێت: نووسراوێکی فەرمی، ژماردنێکی سادە بە دەستەکان، دەنگدانی دەنگی، سیستەمی وەڵامی ئامادەبووان یان بە نافەرمی گەیشتنە ئەو ئەنجامەی کامەیان لەبارترە لەلایان زۆرینەی خەڵکییەوە.
== ڕێگاکانی دەنگدان ==
=== ڕێگاکانی بەندن لەسەر کاغەز ===
باوترین رێگە بۆ دەنگدان شێوازی پێشنیاری کاغەزییە کە دەنگدەران هەڵدەستنھەڵدەستن بە هەڵبژاردنیھەڵبژاردنی ئەو کەسەی پێیان باشە و لەگەڵیان دا دەگونجێت. ئەمەش لە ڕێگەی لایەنگری و دەست نیشان کردنی ئەو کەسە یان حیزبە پاڵێوراوەی لە ڕیزبەندی پێشنیارەکە ناوی هاتووەھاتووە یان دەنگدەر ناوی پاڵێوراوەکە دەنووسێت ئەگەر ناوەکە نەهاتبوونەھاتبوو.
=== دەنگدانی ئامێری ===
ئەم شێوازە ئامێری دەنگدان بەکاردەهێنێتبەکاردەھێنێت کە دەکرێت دەستی یان ئەلیکترۆنی بێت. لە وڵاتی [[بەڕازیل]]، دەنگدەران ژمارەی پاڵێوراوەکە دەنووسن کە دەیانەوێت دەنگی بۆ بدەن و دواتر بە دەرکەوتنی وێنەی پالێوراوەکە لەسەر شاشەی ئامێرەکە دەنگەکەیان دووپات دەکەنەوە.<ref>[https://www.economist.com/news/international/21600162-teaching-those-who-cannot-read-how-vote-makes-cleaner-fairer-elections-making-their Illiterate voters: Making their mark] The Economist, 5 April 2014</ref>
=== دەنگدانی سەرهێڵسەرھێڵ ===
لە هەندێكھەندێک لە وڵاتان دا هاوڵاتیانھاوڵاتیان ڕێگەپێدراون لەسەر هێڵیھێڵی ئینتەرنێت دەنگبدەن. وڵاتی ئیستۆنیا یەکێكیەکێک بوو لە یەکەمین وڵاتەکان لە دەنگدانی سەرهێڵیسەرھێڵی بەکارهێنابەکارھێنا و لە دەنگدانی ناوخۆیی ساڵی ٢٠٠٥ بەکارهاتبووبەکارھاتبوو.<ref>[http://www.vvk.ee/voting-methods-in-estonia/engindex/statistics Voting methods in Estonia: Statistics about Internet Voting in Estonia] VVK</ref>
=== دەنگدان بە نامە (پۆستە) ===
چەندەهاچەندەھا وڵات ڕێگە دەدەن بە دەنگدانی نامە کە دەنگدەران پێشنیار و پاڵێوراوەکانیان بە نامەیەكنامەیەک بۆ دەڕوات و پاشان دەنگەکە بە پۆستە بۆیان دەگەرێتەوە.
=== دەنگدانی کراوە (ئاشکرا) ===
بە پێچەوانەی دەنگدانی نهێنییەوە،نھێنییەوە، دەنگدانی ئاشکرا هەیەھەیە کە لە شوێنێکی گشتی باودا ئەنجام دەدرێت و بە ژماردنی دەنگەکان بە ڕاستەوخۆی و ئاشكرائاشکرا بەڕێوە دەچێت وەكوەک وڵاتی [[سویسرا]] لە هەرێمەکانیھەرێمەکانی گلارۆس، گریسۆنس و شیڤس.
=== ڕێگەی دیکە ===
لە گامبیا، دەنگدان بەڕێوە دەچێت بە بەکارهێنانیبەکارھێنانی هەڵمات،ھەڵمات، ئەم ڕێگایە لە ساڵی ١٩٦٥ هاتەھاتە کایەوە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ نەخوێندەواری. وێستگەکانی دەنگدان دەفرێکی ئاسنی لەخۆدەگرن کە بۆیە کراوە بە ڕەنگی حیزبی پاڵێوراو و وێنەیەکی کەسی پاڵێوراوی پێوەنووسێنراوە.<ref>[https://www.telegraph.co.uk/news/2016/11/29/gambia-vote-roll-marbles/ Gambia vote a roll of the marbles] The Telegrapgh, 29 November 2016</ref><ref name="BBC"/> دەنگدەران هەڵماتێکیانھەڵماتێکیان پێ دەدرێت بۆ دانانی لە دەفری ئەو پاڵێوراوەی دەیانەوێت و کە هەڵماتەکەھەڵماتەکە دەخەنە دەفرەکەوە زەنگێكزەنگێک لێ دەدرێت وەكوەک نیشانە بۆ هەژمارکردنیھەژمارکردنی دەنگەکە. بۆ دوورکەوتنەوە لە سەرلێشێوان هەمووھەموو جۆرە هاتووچۆیەكھاتووچۆیەک بە پاسکیڵ لە نزیكنزیک وێستگەی دەنگدان قەدەغەدەکرێت لە ڕۆژی دەنگدان دا.<ref>[https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-38164870 Gambia election: Voters use marbles to choose president] BBC News, 30 November 2016</ref>
سیستەمێکی هاوشێوەھاوشێوە لە یانە و ناوەندە کۆمەڵایەتییەکان دا بەکاردەهاتبەکاردەھات بە دانانی تۆپێکی سپی وەكوەک پشتگیری کردن و تۆپێکی ڕەش وەكوەک ڕەت کردنەوەی بابەتێكبابەتێک.
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان}}
| 