قەڵای دمدم: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''قەڵای دمدم '''، قەڵایەکی مێژووییە لە پارێزگای [[ئازەربایجانی ڕۆژاوا]] لە [[ئێران]] لە ڕۆژاوای [[دەریاچەی ورمێ]]. قەڵای دمدم پێشبەر لە ھاتنی [[ئیسلام]] بنیاد نراوە و دواتر لە ساڵی ١٦٠٩ بە دەستی ئەمیرخانی لەپلەپزێڕین زێڕینمیرى سەرداریناودارى برادۆست لە سەرەتاوە دروست کراوەتەوەنووژەنکراوەتەوە.<ref>http://www.iranicaonline.org/articles/dimdim</ref>

بەپێیبەگوێرەى گێڕانەوەیسەرچاوەکان زارەکی زۆرینەی کوردان بەتایبەت لە ناو ھۆزی برادۆست کەوا ئەم قەڵایە لەسەردەمی ساسانیەکانەوە لە پێش ئیسلام ھەبووە.قەڵای دمدم لە سەردەمی دەسەڵات داریەتییسەردەمى ''شا عەباسی سەفەوی شاى ئێرانیەکان،''دا بەپێیقەڵاى بڕیاریدمدم لە لایەن ''خانی لەب زێڕینزێڕینەوە بنیاتنراوەتەوە'' لە سەر لەنوێبناغەى دروستقەڵایەکى کرایەوە وکۆنى لەرووخاودا درێژەی. ئاڵۆزیلە وشەرەفنامەدا ململانێکانیباس نێوانلە ئەمیری(قلعه برادۆستداود) وکراوە شاعەباسداکە سەرەڕایئەوسا کوژرانی1595ز چەندانبەدەست کەسمیرانى لەلایەنیرادۆستەوە سوپایبووە. شا عەباسەوە دەستیئێستا بەسەردائاسەوارى گیرایەوە.قەڵاکە قەڵای دمدم بەنزیکەى مەودای ١٥ کیلۆمیتر دووردووره لە شاری ورمێ و لەسەر تەپۆڵکەیەک لە دۆڵی قاسملوو ھەڵکەوتووە. چیرۆکی خۆڕاگریی قەڵای دمدم لە نێو شێعری شاعیران، بەیت بێژ و حەیران بێژاندابەیتبێژ رەنگی داوەتەو و بۆتە ھەوێنی شێعری شاعیرە بەبەناوبانگەکان ناوبانگەکانی وەک ''ئەحمەدی خانی'' و: ''جگەر خوێنخوین'' و بە چەندین شێعریانشیعر لە،لەسەر خۆراگریی و قارەمانیەتیی خانی لەپلەپزێڕین و کوردانى دمدم زێڕینشیعرى ھۆنیوەتەوە. ھەتا ئێستا ٢ رۆمان لەلایەن ٢ رۆمان نووسی کورد ''عەرەب شەمۆ'' و ''جان دۆست'' لەبەر رووداوی قەڵای دمدم و خۆڕاگریی خانی لەپ زێرین نووسراوە و لەو ٢ رۆمانەدا بەگشتی باس لە نەھامەتی و کوشتاری خەڵکی کورد بەدەستی سوپای شا عەباس کراوە.<ref>http://arktourism.ir/1394/06/%D9%82%D9%84%D8%B9%D9%87-%D8%AF%D9%85-%D8%AF%D9%85.html</ref>

قەڵای دمدم لە پێنج بەش پێکھاتووەپێکھاتبوو:بەشی(سەرەکی و خواروو و سلوک و ناوەند و دەروازەی ڕۆژھەڵات).