سۆمەر: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە
شائەمراز، تاگی شێواز
ھێڵی ١:
{{شێواز}}
{{خاوێنکردن}}
[[پەڕگە:Cities of Sumer (en).svg|250px|وێنۆک|چەپ|نەخشەی سۆمەر]]
'''سوومەر''' یان '''سوومێر''' ({{بە [[ئینگلیزی]]: |Sumer}}) نەتەوەیەکن کە لە بەشی باشووری [[عێراق]]ی ھاوچەرخ لە سەرەتای ھەزارەی سێیەمی پێش زاینەوە لە مەیدانی سیاسی‌سیاسی و ژیاریدا دەرکەوتن، گومان دەبرێت ئەوان لە ناوچەکەدا لە سەرەتای سەردەمی نیمچە نووسینەوە ھەبووبن، زانیارییەکان سەبارەت بە نشینگەی یەکەمی ئەو ھۆزانە و ئەو ڕێیەی کە بۆ گەیشتن بەخاکی باشوری [[عێراق]] گرتیانە بەر تا ئێستاش نادڵنیان، چەندین بیروڕا ھەن سەبارەت بەنشینگەی یەکەمی سوومەریەکان‌سوومەریەکان و کەی‌کەی و چۆن ھاتن بۆ [[عێراق]]، لەوانەیە ھۆکاری ڕاجیاوازیەکان بگەڕێتەوە بۆ ئەمانە:
 
ا-ئەو زمانە سۆمەریەی کەلەڕوانگەی دەقە بسماریە زۆرەکانەوە ناسیومانە زمانێکی عەرەبیەو تەنھا‌وجیایەوتەنھاوجیایەو ناکرێت دابەشی بکەین بۆ یەکێک لەخێزانە زمانەوانیە ناسراوەکانی جیھان، بەڵکو زمانێک بووە دیمەنی لکاندنی ھەبووە واتە ڕستە کرداریەکانی بەشێوەی لکاندنی ڕاناوەکان‌وپێناوە زمانەوانیەکانی دی دەلکاند یان تێکەڵ دەکرد بەڕەگی فەرمان بەجۆرێک ڕستە کرداریەکە وەک یەک وشەی لێکدراوبوو، سەبارەت بەناو‌وڕستەناویەکانیش ھەمان شت بوو.
 
موفرەداتی زمانی سۆمەری ئەو تایبەتمەندیەی ھەیە کەزۆرجار یەک پارچەیەو دەکرێت بۆ پێک ھێنانی وشەی نوێ بدرێن لەیەک.
Line ١١ ⟶ ١٢:
چونکە وا گومان دەبەن ئەوە ئاماژەیە بە بنەڕەتی ھۆزە سۆمەریەکان، بەڵام دەکرێت بڵێن سۆمەری پەیوەندیەکی نزیکی لەگەڵ ھیچ لەوزمانانەدا نی یەولەوانەیە سەربەخێزانی زمانەوانیەک بێت کەلقەکانی پێش داھاتنی نووسین‌وبەکارھێنانی بۆ تۆمارکردن لێک ھەڵوەشابن، لەبەر ئەوەی نووسین یەکەم جار لە وڵاتی سۆمەر دەرکەوت بۆیە زمانی سۆمەری بەجیا لەوانی دیکەی ئەو خێزانە تۆمار کراوە.
 
ب- سەبارەت بەوپەیکەرە گەورانەی ھەندێک جار یاریدەدەرن بۆ دیاری کرنی ڕیشەو بنەڕەتی سۆمەریەکان، ئەوا لێکۆڵینەوە ئەنپرۆپۆلۆجیەکان ئاماژە بەوە دەدەن پەیکەرە دۆزراوەکانی شارە سۆمەریەکان بەڵگەی یەکلاکەرەوەو ڕونیان نی یە سەبارەت بەڕەگەزی ھۆزە سۆمەریەکان ‌وئاماژەوئاماژە دەدەن بەوەی تێکەڵ بەنێکی ڕەگەزی لەدێر زەمانەوە ھەیە، سیفەتەکانی گەلانی حەوزی دەریای ناوەڕاستی تێدایە کەسەریان درێژەوسیفەتەکانی گەلانی ئەوروپای ناوەڕاست ‌وئەرمینیاوئەرمینیا کەسەریان خڕە.
 
ج-سەبارەت بەبەڵگە وەرگرتنی پەیوەست بەبەڵگەی پەیکەروھەڵکۆڵراوەکان کە سۆمەریەکان نەخشاندبوویان، ئەمەش ئاڵۆزەو ناتوانین لە لەناسینی ڕەگەزی سۆمەریەکاندا سودی لێ وەربگرین، وادەردەکەوێت ئەوەی کاربەری دەکات بەوێنەی شێوە مرۆڤەکان لەھەڵکۆڵیندا شێوەی ھونەری باو بێت بەپلەی یەکەم‌و وێنەی واقعی شێوە مرۆڤەکان‌وسیفەتە ڕاستی یەکانیان نەبێت، بۆیە چەند شێوەیەکی ھاوشێوەی ئەو شێوانەی کەسۆمەریەکان لەچەند ناوچەیەکی دوور لەووڵاتی سۆمەری دەیان نەخشاندن وەک ناوچەی ماری لەناوەڕاستەکانی فوراتدا ھەن. لەئەنجامی ناڕوونی بەڵگەی پەیوەست بەڕەگەزی سۆمەریەکان لێکۆڵەوەران ناکۆکن لەسەر دیاری کردنی نشینگەی سەرەکیەکان وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا چەندین ڕا‌وبۆچون دەرکەوتن لەسەر ئەوە کەھیچ کامیان نەگەیشتونەتە پلەی دڵنیایی‌وبێگومانی، لەوڕایانە ئەوەیە سۆمەریەکان لەناوچەی شاخاوی ڕۆژھەڵاتەوە ھاتوون بۆیە دەیانبینین پەرستگاکانیان لەسەرسەکۆی پلیکانەیی بەرزی ھاوشێوەی ناوچەی شاخاوی بنیاد ناوە، بەڵام پەرستگاکان‌وشوێنە پیرۆزە سەیرکراوەبەرزەکان لەزۆر شوێنی جیھاندا لەچین‌و ڕۆژھەڵاتەوە تادۆڵی نیل لەڕۆژئاوا ھەبوون، ناکرێت ڕاڤەی ئەوە بکەین بەڵام ئەوە ئەنجامی حەزی گشتی مرۆڤە لە پیرۆزڕاگرتنی پەرستراوەکاندا بەبەرز دروستکردنی شوێنیان لەسەروو ئاستی مرۆڤەوە، دەستەیەکی دیکە پێی وایە سۆمەریەکان لەدۆڵی سندەوە یان لەباشووری بلوجستانەوە ھاتوون، بەڵگەشیان ئەوەیە لێکچونی ژیاری نێوان ژیاری دۆڵی سند‌وژیاری سۆمەری ھەیە،ئەمھەیە، ئەم دەستەیەی زانایان پێیان وایە سۆمەریەکان بەدوو کۆچ ھاتوون یەکێکیان لەڕێگەی دەریاوە بەکەنداوی عەرەبیدا ئەوی دیکەش لەڕێگای وشکانی لەئێرانەوە، ئەوانەی دەڵێن یەکێک لەکۆچەکان لەڕێگەی کەنداوی عەرەبیەوە ھاتووە پشت دەبەستن بەچەند چیرۆک‌وئەفسانەیەکی ئیغریقی گوازراوەلەبنەڕەتیەکی سۆمەریەوە کەسۆمەریەکان‌ودەریا پێکەوە دەبەستێتەوە ھەروەھا بڵندی پایەی بەرزی دەریا کەلەبیروباوەڕی سۆمەریە یەکەمینەکاندا ھەیە ئەو پەیوەندیە پتەوەی کە سۆمەریەکان دەبەستەوەبەوڵاتی دلمون (بەحرەینی ئەمڕۆ)وە، دواجار ئەو ڕایەی زیاتر وەردەگیرێت ئەوەیە سۆمەریەکان لەدەستەی ئەو ھۆزوگەلە ناوچەییانەن کە لەدێر زەمانەوە لەعێراق نیشتەجێ بوون ‌ولەدەرەوەولەدەرەوە نەھاتوون بەڵکو لەبەرەی باکوورەوە بەرەوباشوور کشاون لەبەشی باشووری عێراقدا لەدێر زەمانی پێش مێژووەوە نیشتەجێ بوون لەگەڵ دانیشتوانە ناوچەییەکاندا تێکەڵ بوون، ئەوانەی بەناوی فوراتیە یەکەمینیەکان ناسیمانن، ناوی سۆمەریەکانیش پێک ھاتووە لەناوی ئەو وڵاتەی کەتیایدا بوون (وڵاتی سۆمەر) وەک ئەکەدی‌وبابلیەکان، ئەو پەیوەندی یە ژیاریەی لەنێوان سۆمەریەکان‌ودانیشتوانی ناوچەیی ناوچەکەدا پێشینەیان بوون پشتگیری ئەم ڕایە دەکات، ھەروەک ھەواڵ‌وجێدەستە سۆمەریەکانی وەک ئەدەب‌وچیرۆک‌و ئەفسانەوڕێوڕەسم‌وبیروباوەڕ کەمۆرکێکی ناوچەیی ناسراونا نامۆ بەکەشی وڵاتی دۆڵی ڕافدەین پشتگیری ئەو ڕایە دەکەن.
 
بنەڕەتی سۆمەریەکان‌وڕێگەی ھاتنیان بۆ باشووری عێراق ھەرچۆنێک بێت بێگومان ئەوان بەشداریەکی کارایان ھەبووە لەدروستکردن‌وگەشەدان بەژیاری عێراق لەھەزارەی سێیەمی پێش زایندا‌ومۆرکێکی تایبەتیان بۆ زیاد کردوە تائاستێک دەدرێتەوە پاڵ ئەوان‌وبەناوی ئەوانەوە نوسراوە ھەرچەندە ئەو ژیارانەی لەعێراقی کۆندا دامەزراون بەتەنھا بەرھەمی سۆمەریەکان نەبوون بەڵکو ھەموو ئەوھۆزانەی لەم بەشەی جیھاندا سەقام گیر بوون بەشدار بوون لەپێک ھێنان‌وگەشەسەندندا چ فوراتە یەکەمینیەکان بن یان ھۆزە عەرەبیە کۆنەکان یان ھۆزە سۆمەریەکان یان جگە لەوان تائاستێک ناتوانین ژیاری سۆمەری یان ئەکەدی لەڕەگەزە ژیاریەکانی دیکە جیا بکەینەوە.
Line ١٩ ⟶ ٢٠:
== باری سیاسی گشتی لە وڵاتی سۆمەرو ئەکەد ==
 
باسی ئەوەمان کرد کەسەرچاوەی سەرەکی مێژووی وڵاتی سۆمەر لەسەردەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکاندا ئەو دەقە جۆربەجۆرە بسماریانەن کەپێمان گەیشتوون بەتایبەت ھێڵکاریەکانی پاشاکان‌وئەو پشکنینە شوێنەواریانەی لەشارە جیاجیاکاندا ئەنجام دراون، ئەو سەرچاوە ئاماژە بەوە دەکەن باری سیاسی گشتی لەوڵاتی سۆمەر لەسەردەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکاندا تایبەتمەندی بونێکی زیاتری ھەیە لەیەک بنەماڵەی فەرمانڕەوا، ھەربنەماڵەیەکی ئەوبنەماڵانە دەسەڵاتێکی ھەبوو بەسەر شارێکی سەرەکی‌وشارە بچوکەکانی چوار دەوری‌وگوندەکانیدا،ئەودەوری‌وگوندەکانیدا، ئەو ناوچانەی ھەربنەماڵەیەک فەرمانڕەواییان دەکرد لای لێکۆڵەرانی ھاوچەرخ بەناوی (دەوڵەتەشار) ناسراوە، دەوڵەتەشارەکان لەسەردەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکاندا گەشەیان سەند‌ودواتر لەکۆتاییەکانی ئەوسەردەمانەدا شلۆق بوون‌ودەوڵەتی یەک تیرەویەک بەرە شوێنی گرتنەوە، ناکۆکی‌وڕکەبەری نێوان بنەماڵەکان بۆ دەست گرتن بەسەر گەورەترین بەشی زەوی کشتوکاڵی‌وسەرچاوەی ئاوودەستگرتن بەسەر ڕێگە بازرگانیەکانی ڕوو بەسەرچاوەکانی ماددە خاوەکان ھۆکاری یەکەم‌وسەرەکی بوون بۆ ئاڕاستەی سیاسی گشتی بەرەو یەکخستنی وڵات‌وڕێکخستنی لەژێر دەسەڵاتێکی کارگێڕی مەرکەزیدا.
 
بەپێی ھێڵکاری ناوی پاشا سۆمەریەکان کەچەند دەقێکی دیکە پشتگیریان دەکەن موڵکیەت دوای لافاوەکە لەشاری کیش دابەزی‌وبنەماڵەیەک فەرمانڕەوایی تێدا کرد کەزیاتر لەبیست پاشا فەرمانڕەواییان تێدا کرد‌وھێڵکاریەکان لەدیاریکردنی ماوەی دەسەڵاتیاندا زیادەڕۆییان کردووە، گرنگترین شت سەبارەت بەو بنەماڵە ئەوەیەزۆربەی ناوەکان یان دەقەکان لەزمانی فوراتیە یەکەمینیەکانەوە وەرگیراون، ئەوەش ئاماژەیە بەتێکەڵ بوونی ڕەگەزەسۆمەری‌و عەرەبیەکۆنەکان (ئەکەدیەکان) لەسەردەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکاندا، کۆتا فەرمانڕەوای کیش پاش (ئاجا) بوو کە چیرۆکی نێوان کیش‌ووەرکا لەسەردەمی گلگامێشی پاشایدا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، دواتریش باسی دەکەین، بنەماڵەی کیش لەبەشی کۆتایدا ھاوسەردەم بوون لەگەڵ بنەماڵەی یەکەمی وەرکا کەناودارترین پاشایان گلگامێش بوو، گلگامێش پاڵەوانی چیرۆکە ناسراوەکەی گلگامێشە، گلگامێش بەپێی ئەو چیرۆکە پاش ڕاوێژ وەرگرتنی ئەنجومەنی پیران ‌وئەنجومەنیوئەنجومەنی گەنجانی شارەکە لەگەڵ کیش کەوتنە جەنگ کردن،بەدوایکردن، بەدوای بنەماڵەی یەکەمی وەرکادا بنەماڵەیەکی نوێ ھات کە لەشاری (ئور) دامەزرا‌و بەبنەماڵەی یەکەمی ئور ناسرا، ھەندێک زانیاری بەڵگەنامەیی سەردەمی چەند پاشایەکمان دەستکەوتووە سەرەڕای ئەو ھێڵکاریەی پاشا سۆمەریەکان کەلەسەری ھاتووە، دامەزرێنەری ئەم بنەماڵەش ھاوسەردەم بووە لەگەڵ گلگامێشی پاشای وەرکا‌وئاجای پاشای کیش، گومان دەبرێت گۆڕستانی ناوداری کیش بگەرێتەوە بۆ ئەو ماوەیە.
 
ھێڵکاری پاشا سۆمەریەکان باس لەوە دەکات یانزە بنەماڵە دوای بنەماڵەی ئوری یەکەم تادامەزراندنی دەوڵەتی ئەکەدی فەرمانڕەواییان کردووە، بەڵام بەڵگە شوێنەواریەکان‌وھەندێک دەقی دۆزراوەی بسماری ئاماژە بەوە دەدەن ھەندێک لەبنەماڵە باسکراوەکان ھاوسەردەمی تەواوەتی یان بەشێکی ھەندێکی دیکەن، لەنێو ئەولەنێوئەو بنەماڵانەدا چەند بنەماڵەیەکی بیانی ھەبوون کەلەوڵاتی عیلام فەرمانڕەوییان کردووە,کردووە، ئەمە ئاماژەیە بۆئەوەی وڵاتی سۆمەر ھەندێک کات لەژێر قەڵەمڕەو دەسەڵاتی وڵاتی عیلامدا بووە.
 
سەرەڕای ئەوسەرەڕایئەو بنەماڵانەی کەتەنھا زانیاریەکی کەممان لەسەریان ھەیە,ھەیە، ئەویش لەڕێی پشکنینە شوێنەواریەکانەوە کەبەڵگەن بۆ بوونی بنەماڵەیەکی بەھێز لەشاری لەگش لەسەردەمی سێیەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکاندا کەلەھێڵکاری پاشا سۆمەریەکاندا لەبەر چەند ھۆیەکی نەزانراو ناویان نەھاتووە، دەوڵەتۆکەی لەگش چەند شارێکی لەخۆ دەگرت‌ودەکەوتە نێو دەشتی بەپیتەوە لەناوچەی شەترەوفورات، دەوڵەتۆکەکە لەسێ شاری دراوسێ پێک دەھات (جرس‌ونینا‌ولەگش) خۆشگوزەرانی ئابووری دەوڵەتۆکەکەی گرتبوەوە بەتایبەت لەبەشی یەکەمدا، پەیکەرەکان ھەڵدەکۆڵران‌وپاشاکانیان گرنگیان دەدا بەپڕۆژەی ئاودێری‌و بازرگانی ناوخۆ‌ودەرەکی چالاک بوو، ئەمەش لەئەنجامی ئەو سەرکەوتنە سەربازیە یەک لەدوای یەکانەی ئەو دەوڵەتۆکە دراوسێیانە بەدەستیان دەھێنان بەتایبەت دەوڵەتۆکەی (ئۆما)،ناکۆکی، ناکۆکی لەگەڵ دەوڵەتۆکەی ئۆما کەدەکەوتە باکوور بۆ چەندنەوەیەک بەردەوام بوو، گرنگترین ھۆکاریش بریتی بوولەحەزی دەستگرتن بەسەرئەوشەرەداکەنێوانی دوودەوڵەتی یەکلا دەکردەوە‌ولەسەر ناوچەدەشتەبەپیتەکانی نێوانیان بوو، یەکێک لەپاشاکانی لەگش ھەواڵی سەرکەوتنەکانی بەسەرشاری ئۆمادا لەھەڵکۆڵراوێکدا بەدیاری بۆ تۆمار کردوین ھەڵکۆڵراوەکە لەسەر پارچە بەردێک بوو کەناسراوەبە (نسور) لەکاتێکدا ئەو دەقەی کەپاشایەکی دیکەی ئەو بنەماڵە بۆی بەجێھێشتوین ئاماژە دەدات بەوردەکاری ئەو ناکۆکیەی کەلەنێوان شاری لەگش‌وشاری ئۆمادا ھەڵگیرسا‌وبۆ چەند نەوەیەک مایەوەویەکێک لە فەرمانڕەواھاوچەرخەکان کە میسیلم بوو فەرمانڕەوای دەوڵەتۆکەی کیش بوو (واگومان دەبرێت) دەستی وەردایە ناکۆکیەکەو ڕۆڵی پەیوەندی نێوانیانی بینی‌و ڕێکەوتنێکی لەنێوانیاندا بەست‌وبەڵێننامەی ڕێکەوتنەکەش لەسەر پارچە بەردێک نوسراولەسەر سنوری نێوانیاندا دانرا، بەڵام فەرمانڕەوای ئۆما بەڵێننامەکەی شکاندوو ھەڵمەتی بردە سەر لەگش ‌وشەریوشەری نێوان دوو دەوڵەت بەردەوام بوو تا ئەنتمینای فەرمانڕەوای لەگش توانی سەرکەوتنێکی کاتی بەسەر ئۆمادا بەدەست بھێنێت، گرنگی دەقی ئەنتمینا لەوەدا دەردەکەوێت کەکۆنترین بەڵێننامەی ڕێکەوتنی نێودەوڵەتیمان بۆتۆماردەکات کەتائێستا گەشتبێتە دەستمان، ئەوەش لەنێوان دەوڵەتۆکەی لەگش‌و دەوڵەتۆکەی ئۆمادا بەنێوەندی دەوڵەتۆکەی سێیەم، ئەم بەڵێننامەیە بەیەکەم ھەوڵی ناسراوی مرۆیی دادەنرێت لەڕێکخستنی پەیوەندی یە نێودەوڵەتیەکان‌وڕێکخستنی ئەو ڕێوشوێنانەی کەپەیوەندی نێوانیانی دەبرد بەڕێوە، بۆیە تائاستێکی زۆر گرنگی ھەیە لەلێکۆڵینەوەی مێژووی یاسای نێودەوڵەتی‌وسەرھەڵدان‌ودواتر گەشەسەندنیشیدا.
 
ئەو گەشەسەندنەی لەگش کەھاوکات بوو لەگەڵ سەرکەوتنە سەربازیەکانی بەسەر دەوڵەتۆکەکاندا درێژەی نەکێشا بەڵکو ھێندەی نەبرد شێواولاوازی ڕوی تێکرد، ھۆکاری ئەو لاوازیەش ئەوتەنگەشە ئابوریانە بوو کەوڵاتیان گرتەوە، لەگەڵ دەوڵەتی فەرمانڕەواکان بۆزیاد کردنی جۆروڕێژەی ئەو باجانەی بەسەر خەڵکدا دەسەپێنران بەنیازی کۆکردنەوەی سامانی پێویست بۆ خەرجی ژیانی ڕابواردن‌وزیادەڕۆییەک کەلەسەردەمی سەرکەوتنە سەربازیەکانیاندا پێی ڕاھاتبوون ‌وڕژانیوڕژانی سامان بەسەریاندا، بەوەپەرتەوازەیی ئابووری ھەموانی گرتەوەولەوڵاتدا شۆڕشێک بەرپا بووکە بنەماڵە فەرمانڕەوای لەناوبرد ‌وفەرمانڕەوایەکیوفەرمانڕەوایەکی نوێی ھێنایە مەیدان کەگومان دەبرێت لەچینی کاھینەکان بێت ئەویش فەرمانڕەوا ئورکاجینا بوو، ئەم پاشایە ناسرابوو بەچاکسازیە ئابووری‌وکۆمەڵایەتیەکان کە بەناوی خۆیەوە ناسراون ‌وئامانجیشوئامانجیش لێیان لەناوبردنی گەندەڵی سیاسی‌وئابووری‌و کۆمەڵایەتی ناو وڵات بوو، لەچاکسازیەکانیدا ئەو گەندەڵیانەی ژماردووە کەوڵایان گرتبوەوە، گرتنە بەری ئەو ڕێ‌وشوێنانەشی ھێناوە کە بۆ لەناوبردنی گەندەڵیەکان گرتنیەبەر، بەڵام ئەوماوە کورتەی کە فەرمانڕەوایی تێدا کردووە –ھەشت ساڵ- دەرفەتی چاککردنی بارەکەی پێ نەداولەوماوەدا فەرمانڕەوایەکی نوێ لەشاری ئۆما دوژمنی دێرینی لەگش دەرکەوت ‌وتوانیوتوانی دەستبگرێت بەسەر لەگشدا‌وبەیەکجارەکی‌وبەشێوەیەکی کتوپڕ نەیھێڵێت، فەرمانڕەوایی نوێی ئۆما پاشا لوکال زاکیزی بووکە توانای سەربازی‌وکارگێڕی بەھێزی ھەبوو چاوتێبڕینی بەرفراوانی ھەبوو لەیەک خستنی وڵات‌ودەوڵەتەشارەجیاجیاکان لەژێر دەسەڵات‌و قەڵەمڕەوی خۆیدا، پاش ئەوەی لۆکال زاکیزی دەوڵەتۆکەی لەگشی گرت دەستی گرت بەسەر شاری ناوداری وەرکادا دواتر بەرەو شارەکانی دیکەی وڵاتی سۆمەرو ئەکەد کشا‌ودەستی گرت بەسەر کیش‌ووەرکا‌ونڤردا‌وناوی خۆی نا پاشای وڵاتی سۆمەر‌و کیش‌و وەرکا، بەوەشەوە نەوەستا بەڵکو ھەوڵی دا بچێت بەرەو چەند ناوچەیەکی دوور وەک لەھەندێک دەقیدا بانگەشەی ئەوە دەکات لەدەریای خوارەوە تادەریای سەروو چووە، واتە لەکەنداوی عەرەبیەوە تادەریای ناوەڕاست.
 
لوکال زاکیری ماوەی بیست‌وپێنج ساڵ لەدەسەڵاتدا بەردەوام بوو ‌ولەوماوەیەداولەوماوەیەدا توانی یەکەم دەوڵەوتی یەکخراو لەوڵاتی سۆمەرو ئەکەددا بگرێتە دەست، لەکۆتاییەکانی ئەو ماوەدا کەسایەتیەکی دیکە دەرکەوت کەتوانی بەسەریدا زاڵ ببێت‌ودەسەڵاتی لەناوببات‌ودەسەڵات و ڕێبەری وڵاتی لەدەست بسێنێت‌وھەوڵ بدات بۆ دامەزراندنی ئیمپراتۆڕیەتێکی بەرفراوان، ئەویش سەرجۆنی ئەکەدی بوو کەبەڕەچەڵەک دەرێتەوە پاڵ گەلە ئەکەدیەکان‌ولقێکەلە ھۆزە عەرەبیە کۆنەکان کەلەنیمچە دوورگەی عەرەبیەوە ھاتوون، بەکۆتایی ھاتنی دەسەڵاتی لۆکاڵ زاکیزی ماوەی دەرکەوتنی بنەماڵەکان کۆتایی پێھات‌وماوەیەکی نوێ لەعێراقدا دەستپێکرد کە ماوەی فەرمانڕەوایی دەوڵەتی ئەکەدی بوولەدەوروبەری (٢٣٧١پ. ز) دا دامەزرا.
 
== پوختەی تایبەتمەندیە ژیاریەکان ==
 
سەردەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکان ماوەیەکی دورودرێژی مێژووی کۆنی عێراقی گرتەوەکە زیاتر لەچوار سەدە دەبوولەوماوەیەدا بنەما ژیاریەجیاجیاکان گەشەیان سەند‌ومۆرکێکی تایبەتیان وەرگرت‌وبنەڕەتێکی پتەوبوون کە لەسەردەمەکانی دواتردا ژیاری پرشنگدارو دەرکەوتووی عێراقیان لەسەر دامەزرا، ھەندێک لەو بنەڕەتە ژیاریانەی کەلەسەردەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکاندا دەرکەوتن لەوڵاتدا زاڵ بوون تاسەردەمەکانی دواتری مێژووی کۆنی عێراق لەگەڵ چەند گۆڕانکاری‌وزیادەیەکی ساکارداوەک چۆن بۆ بیروباوەڕەئایینیەکان‌و ڕێکخستنە کۆمەڵایەتی ‌وئابووریەکانیشوئابووریەکانیش وابوو.
 
وەک ئاماژەمان پێکرد ھەڵەیە قسە لەسەرژیاری ئەو ماوەیەبکەین ‌وبڵێینوبڵێین ژیارێکی سۆمەری تەواوە، بەڵکو بینیمان چۆن دانیشتوانی یەکەم کەبەفوراتیە یەکەمینیەکان ناومان بردن بەشداریان کرد لەپێک ھێنان‌وگەشەسەندنیدا، ھەروەک ئەو گەلە ئەکەدیانەی کەلەوڵاتدا ھەبوون پێش ئەوەی سەرجۆنی ئەکەدی ڕێبەری سیاسی وڵات بۆماوەیەکی دوورودرێژ بگرێتە دەست، بۆیە باش وایە تەنھا باسی ژیاری عێراق بکەین لەوماوەدا شارستانیەتشارستانیەتی تیایداتێیدا چەند تایبەتمەندیەکی ھەبوو لەوانە ئەمانەیان دێنین.
 
=== نیزامی دەوڵەتە شارەکان ===
 
ئەو نیزامە سیاسیە گشتی یەی وڵاتی سۆمەرو ئەکەدی گرتبویەوە لەسەردەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکاندا ‌وناسرابوووناسرابوو بەنیزامی دەوڵەتەشارەکان‌ومەبەست پێی ئەوە بوو وڵات بۆچەند بەشێ دابەش کراوەوھەربەشێکی لەدەوڵەتەشارێکی سەربەخۆ‌وجیا لەوانی دی پێکھاتووە لەڕوی سیاسی‌وکارگێڕی‌وئابووریەوەونیزام‌ونەریت‌ویاسا‌وبنەماڵەی سەربەخۆی خۆی ھەیە، ھەردەوڵەتە شارێک لەدەوری شارێکی سەرەکیداخۆی دەبینیەوە کەپایتەخت بووبۆی، لەگەڵ بڕێ شاری بچوک‌وگوند‌وزەوی کشتوکاڵی سەربەوانەدا، زۆرجار دەوڵەتەشار پشتی دەبەست بە سەرچاوەیەکی سەرەکی ئاوولەڕێی تۆڕێکی کارێزوجۆگەی دەستکردەوە ئاوی لێوەردەگرت نیزامی دەوڵەتە شارلەعێراقدا بەکۆنترین نیزامی دەوڵەتە شارەکان دادەنرێت ‌وزاڵترەوزاڵترە بەسەر نیزامی دەوڵەتە شاری یۆنانیدا، چونکە ھەواداری تاک تیایداتێیدا بۆ دەوڵەتە نەوەک بۆھۆز یان خێڵ، وەک لەباسی نیزامی دەسەڵاتی دەوڵەتەشارەسۆمەریەکاندا ئەوە ڕوون دەبێتەوە. دەگونجێت نیزامی دەوڵەتەشارەکان بگەڕێتەوە بۆ سەردەمی پێش مێژوو‌ودواتردا لەسەردەمی نیمچە نوسیندا گەشەی سەندبێت‌ولەسەردەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکاندا گەشەی سەندبێت بەڵام زانیاریمان لەسەر ماوەی پێش سەردەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکان زۆر کەمەودەقێکی بسماری لەوبارەوە نیە کەبیرێکی ڕوونمان لەسەر ڕێکخستنە سیاسیەکانی ئەوکاتە پێ ببەخشێت.
 
لەوانەیە ھەندێک ھۆکاری سەرھەڵدانی نیزامە دەوڵەتەشارلەوڵاتی سۆمەر‌وئەکەددا بگەڕێتەوە بۆ سروشتی جوگرافی وڵات، چونکە دەزانین ناوچەی شێدار خاوەنی بەپیتی بێشوماری چاک‌وزۆری ئاوە، بەڵام لەھەمان کاتدا پێویستی ھەیە بەھەوڵێکی بەھێزوزۆری مرۆیی بۆ زاڵ بوون بەسەر ئەوئاوانەدا بەتایبەت لەکاتی لافاوەکاندا ھەروەھا بەرپەرچدانەوەی مەترسیەکانی ‌وسوودوسوود لێوەرگرتنیان لەکاتی پێویستدا، ئەمە ھۆکار بوو بۆ ئەنجامدانی پڕۆژەی گەورەی ئاودێری وەک لێدانی کارێزوجۆگەودروستکردنی بەنداو تائەوەی وڵات پێکھاتەی تۆڕێکی ئەو کارێزوجۆگانەبوو کەلەخاکیدا ھەبوون، تاک‌وکۆمەڵە بچوکەکانیش نەیان دەتوانی پڕۆژەی وا جێ بەجێ بکەن بەڵکو ئەوە کۆبونەوەی ھەوڵەکان‌ویەکخستن‌وڕێکخستنیانەوکارگێڕییان سپێردراوە بەیەک دەسەڵاتی مەرکەزی بەو جۆرە یەکەمین گوندە کشتوکاڵیەکان ھەنگاو بەھەنگاو لەدەوری یەکێک لەشارە سەرەکیەکان کۆبونەوەوتیایدا یەکەمین کارگێڕی مەرکەزی گەشەی سەند‌وشێوەی دەوڵەت شارێکی لەو شێوە پێشکەوتوەیدا دەنواندکەلەسەردەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکاندا دەیبینین، سەرەڕای ئەمەش فرەیی سەرچاوە ئاویەکانی ناوچەکەو بوونی ھۆڕ‌وزەنگاوکەبەشەکانی جیا دەکردنەوە کاریگەری زۆری ھەبوو لەدامەزراندنی چەند کارگێڕیەکی مەرکەزیداکەبکرێت ھەرکامیان پشت ببەستێت بەیەکێک لەسەرچاوە ئاویەکان‌و بەشی خۆی بکات‌ولەگەڵ کارگێڕی دیکەدا پێکدانەدەن مەگەر ئەوەی یەکێکیان نیازی فراوانخوازی‌وزیادکردنی قەڵەمڕەوی ھەبێت.
 
لەگەڵ ئەمەشدا دەوڵەتە شارەکان لەململانێ‌وشەڕێکی بەردەوامی نێوانیاندا بوون بەنیازی دەستگرتن بەسەر بەشێکی زیاتری زەویی کشتوکاڵیەکان‌ودەستگرتن بەسەر ئەو ڕێگە بازرگانیانەدا کەدەچن بەرەوسەرچاوەکانی کەرەستەی خاو، چەندین ھەوڵ دران بۆ یەکخستنی وڵات‌ودانە پاڵی چەند دەوڵەتە شارێک لەژێر یەک دەسەڵاتدا تا لوکال زاکیزی توانی تائاستێک ئەوە بەدی بھێنێت‌ولەسەردەمی ئیمپراتۆریەتی ئەکەدیدا دەوڵەتی یەک پارچە بێتە دی.
Line ٤٩ ⟶ ٥٠:
زانیاری لەسەر شێوەی نیزامی دەسەڵات لەدەوڵەتەشارە سۆمەریەکاندا لەنیوەی ھەزارەی سێیەمی پێش زاییندادەرکەوت کەمە، ئەویش لەبەر کەمی دەقەبسماریەکانی بەردەست لەگەڵ ئەمەشدا دەکرێت لەدەقەکانی دواترەوەئەوە وەربگرین وێنەی گشتی شێوەی نیزامی دەسەڵات لە دەوڵەتەشارە سۆمەریەکاندا چۆن بووە.
 
ئەو بیروباوەڕ ئاینیانەی کەلەماوە یەکەمینەکاندا بەسەر وڵاتدا زاڵ بوون ئاماژە بەوە دەدەن خەڵک بڕوایان وابووەخوداوەندەکان مرۆڤیان بۆ خزمەتی ئەوان دروست کردووەوھەموو دیمەن ‌ودیاردەودیاردە سروشتیەکانیش بەپێی خواستی خوداوەندەکان ڕێ دەبڕن، بۆیە متمانەی ڕەھایان دەدا بەوەی ڕۆڵی نێوەندی دەبینی لەنێوان ئەوان‌وخوداوەندەکاندا ئەوانەش کاھینەکان بوون ئەمەیان دەکرد تاخوداوەندەکان ڕازی بکەن‌ولەتوڕەیی‌وسزای خوداوەندەکان دوور بن، لەم دیدگایەوە ئەگەری زۆر ھەیە یەکەمین ئەو فەرمانڕەوایانەی کەکارگێڕی مەرکەزی شارو گوندەکانیان گرتۆتە دەست لە چینی کاھینەکان بوبن.
 
چەمکی ئین(En) لەو فەرمانڕەوایانە نراوە، ئەوەی پشتگیری ئەم ڕایە دەکات ئەوەیە کە ئەو فەرمانڕەوایانە لەسەرەتادا لەبەشێکی تایبەتی لکاو بە پەرستگادا سەقامگیر دەبوون کەپێی دەوترا (ئاکیبار،ئۆکیبارئاکیبار، ئۆکیبار) ھەروەھا پاشاکان لەسەردەمەکانی دواتردا کاتێک بەیەکجاری دەسەڵاتیان لەدەسەڵاتی ئاینی سەربەخۆ دەبوو سیفەتی ئاینی پیرۆزی خۆیان وەک نوێنەرانی خوداوەند لەسەر زەوی‌ونێوەندانی نێوان خەڵک‌وخوداوەندەکان دەھێشتەوە.
 
بەتێپەڕبوونی کات ‌وفراوانوفراوان بوونی دەسەڵاتی دەوڵەتە شاروگرتنە خۆی زیاتر لەیەک شار ئەرک‌و بەرپرسیارێتی فەرمانڕەوا زیادی کرد‌و نەیدەتوانی لەیەک کاتدائەرکە ئاینی‌و دنیایەکانیش بەجێ بگەیەنێت، بۆیە کەوتە دوور کەوتنەوە لەکاروبارە ئاینی یەکان‌و نازناوی خۆی نا (ئینسی)(Ensi) بەئەکەدی (ئەشاکو) واتە (نوێنەری خوداوەند) یان (جوتیاری بەکرێ گرتە).
 
پاشا چووە کۆشکێکی تایبەت‌وجیا لە پەرستگا، لەگەڵ ئەوەشدا نوێنەری خوداوەندانی لەسەر زەوی دەنواند ‌وڕۆڵێکیوڕۆڵێکی گرنگی دەبینی لەکاروباری ئاینی‌وکارگێڕی بەشەکانی پەرستگادا، کاروبارە ئاینیەکانیش سپێردرابوون بەکاھینەکان.
 
لەکۆتاییەکانی سەردەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکاندا نازناوێکی دی دەرکەوت کەھەندێ فەرمانڕەوا بەکاریان دەھێنا کەدەسەڵاتی دنیاییان بەسەر زیاتر لەشارێکی گەورەدا ھەبوو ئەو نازناوەش بریتی بوو لە (لۆکال) بەسۆمەری واتە کەسی گەورەو عادەتەن بەچەمکی پاشا واتا دەکرێ، لەسەرەتادا بەکارھێنانی ئەو چەمکە سنورداربووە پاشان دوای دامەزراندنی دەوڵەتی ئەکەدی بەکارھێنانی بڵاوبویەوەونازناوی کۆنی (ئینسی) تەنھا کاتێک بەکاردەھێنرا کە بیانویستایە ئاماژە بکەن بەسیفەتی ئایینی پاشا (لوکال) ‌وپەیوەندیوپەیوەندی بەخوداوەندەکانەوە، دەسەڵاتی پاشا دەسەڵاتێکی کاتی خۆسەپێن بوو نیزامی زاڵی ناو وڵات نیزامی پاشایەتی میراتی خۆسەپێن بوو تا کۆتاییەکانی سەردەمەکانی عێراقی کۆن.
 
بەڵام فەرمانڕەوا (ئین) چۆن بوو بەپاشا‌و چۆن ئەرکەکەی گۆڕابۆ لوکال، ئەی دەسەڵاتی ھەرکامیان لەسەردەمەکانی یەکەم‌ودواتردا چۆن بوو، زانا جاکوبسون کەھەستا بەلێکۆڵینەوەی ئەفسانەی سۆمەریەکان‌وھەندێک دەقی دواتری دی‌ولەوێوە بیردۆزەیەکی خستەڕێ سەبارەت بەنیزامی دەسەڵات لەدەوڵەتە شارە سۆمەریەکاندا‌وناوی نا دیموکراتیەتی سەرەتایی، ئەم زانایە ئەوەمان بۆ ڕوون دەکاتەوە، ئەو پێی وایە ئەو شێوەیە دەسەڵاتە سەرھەڵدان‌و گەشەسەندنی نیزامی دەسەڵاتی شارەجیاجیاکانی باشووری عێراق دەنوێنێت.
 
پوختەی ڕای جاکوبسون ئەوەیە دەسەڵاتی باڵا لەکۆنترین شارە سۆمەریەکاندا لەسەردەمی نیمچە نوسیندا بەدەستی دوو ئەنجومەن بوو یەکەمیان ئەنجومەنی پیران یان بەتەمەنانی شارلەوانەیە سەرۆک خێزان‌وبنەماڵەکانی شار بگرنەوە، ئەنجومەنی دووەم ھەموو ھاووڵاتیانی شار بەژنانیشەوە لەخۆ دەگرێت، ئەو دوو ئەنجومەنە بۆ بڕیاردانی پێویست لەکاتی کتوپڕ‌وباری پێویست بەبڕیاری یەکلاکەرەوە بۆ ڕێکخستنی ژیانی شار یەکسان بوون، ھەموو ھاووڵاتیەک مافی ھەبوو لەو کۆڕانەدا قسە بکات بەڵام دەبوو ھەندێکیان ڕای تایبەتیان ھەبێت بەتەمەنەکانیان یان ئەوانەیان کەقەڵەمڕەویان فراوانە، مشتومڕی ناو کۆڕیش بەدەوام دەبوو تادەگەیشتنە بڕیارێکی کۆتایی‌ویەکدەنگ.
Line ٦٧ ⟶ ٦٨:
گۆڕانی بارودۆخی گشتی وڵات پێویستی ھەبوو بەھەڵبژاردنی یەکێک لەو کەسە بەھێزانەی کەسیفەتی سەرکردەیان ھەبوو تاکارگێڕی کاروباری شار یان دەوڵەتۆکەکە لەکاتی کتوپڕ‌وتەنگەژەدا ببات بەڕێوە، بەتایبەت لەکاتی ھێرشی کتوپڕ یان ڕودانی کارەساتی سروشتی وادا کەپێویستی بەبڕیاردانی خێرای یەکلاکەرەوەھەبێت، ئەوە بوو کەسی گەورە (لوکال) ھەڵبژێردرا.
 
لەسەرەتادا ئەرکەکەی کاتی بوو بۆ کاتی کتوپڕبوو بەڵام حەزی دەسەڵات‌وئەو ئاڕاستە گشتی یەی کە ڕێکخستنەکانی دەسەڵاتی ئەوکات لەسەری بوون بۆ یەکخستنی شارەکان‌وکارکردن بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی یەکپارچە، کەسە ھەڵبژێردراوەکانی پاڵ پیوەنا (لوکال) تا بەشێوەیەکی ھەمیشەیی پۆستەکەیان بپارێزن‌ودواتر دەسەڵاتی ئەنجومەنەکانی شار پلە بەپلە کەم بکەنەوەتا ئەوەی کەسی گەورە بوو بەپاشایەکی خاوەن دەسەڵاتی ڕەھا لەکۆتاییەکانی سەردەمی بنەماڵەکاندا،دەسەڵاتەکانیبنەماڵەکاندا، دەسەڵاتەکانی ئیدی بەندی بەرئەنجومەنەکان یان ھی دی نەبوون‌وپاشایەتی بوو بەمیراتگری، ئەو پاشایانە بۆ ئەوەی شەرعیەت بدەن بەدەسەڵاتیان بانگەشەی ئەوەیان دەکرد لەلایەن خوداوەندەکانەوە ھەڵبژێردراون‌و وەک جاران لەلایەن مرۆڤەوە ھەڵنەبژێردراون ئەمە بۆ نوێنەری کردنی خوداوەندەکان لەسەر زەوی‌وسەرپەرشتی کارگێڕی کاروباری موڵک‌وماڵی.
 
جاکوبسون بۆ پاڵپشتی چیرۆکەکەی ئاماژە دەکات بەچیرۆکی گلگامێش‌وئاجاوئەوەی لەوچیرۆکە ئاینیانەدا ھاتووە کەباسی خوداوەندەکان‌و کۆڕ‌وھەڵبژاردنیان دەکات بۆ خوداوەندە سەرەکیەکان ‌وئەووئەو مشتومڕەی کەلەو کۆڕانەدا ئەنجام دەدرێت، دەڵێت ئەو کۆڕە خوداوەندیانە دەنگدانەوەو ڕەنگدانەوەی باری سیاسی حەقیقین لەشارە سۆمەریەکاندا بەجۆرێک ئایینی کۆنی عێراق تایبەتمەندی سیفەتی چواندنی خوداوەندەکانی بەمرۆڤی ھەبوو، بۆیە خوداوەند بەوجۆرە وەسفی دەکات ئەگەرنا چۆن دەکرێت ڕاڤەی بیری نوسەرانی چیرۆکە ئایینیەکان‌وداھێنانی ئەو نیزامە بکەین کە دەیدەنەوە پاڵ خوداوەندەکان، وەک جاکوبسون ئاماژە دەکات بەڕاستی ئەوەی شوێنەواری ئەو کۆڕانە تاسەردەمەکانی دواتر ماونەتەوەولەئەنجومەنی شارەکاندا خۆی نواندووە,خۆینواندووە، بەڵام دەسەڵاتیان سنورداروکۆت بووە ‌وئەرکیانوئەرکیان تەنھا بریتی بووە لە ڕوانینە چەندکارێکی دادوەری کەدادوەر یان پاشا دەیخستە بەردەم ئەنجومەن.
 
=== ژیانی ئابووری ===
 
ھەموو بەڵگە شوێنەواریە بەردەستەکان ئاماژە دەدەن بەوەی وڵات لەسەردەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکاندا خۆشگوزەرانیەکی ڕێژەیی ئابووری ھەبووەوەک ئەو بەڵگانە ئاماژە دەدەن بەوەی کشتوکاڵ ‌وبازرگانیوبازرگانی کۆڵەکەی ژیانی ئابووری وڵات بوون، سەبارەت بەپیشەسازیش سەڕای گەشەسەندنێکی زۆری پیشەسازیەکان بەتایبەت ووردەکاریەکانیان بەڵام لەژیانی ئابووری گشتیدا ڕۆڵێکی وایان نەبووە. ئەو کشتوکاڵەی لەناوچەکەدا لەدرێژترین سەردەمەکانی نیشتەجێ بوونی مرۆڤ لەدەشتی تەڕ‌وشێدارەوە سەری ھەڵدا‌وگەشەی سەند پشتی دەبەست بەئاودانی دەستکرد لەبەر کەمی ڕێژەی بارینی باران تیایدا،تێیدا، بۆیە فەرمانڕەواکان گرنگیەکی زۆریان داوە بەدامەزراندنی پڕۆژەی ئاودێری‌وئەوەیان بەئەرکی یەکەم‌وبەرپرسیارێتی خۆیان دەزانی‌وشانازیان دەکرد بەئەنجامدانی ئەو ئەرکە بەڵکو چەندین ساڵیان تەرخان دەکرد بۆکاری تایبەت بەدامەزراندنی پڕۆژەی ئاودێری.
 
ئەو پڕۆژە زۆرانەی کەلەناوچەکەدا ئەنجام دەدران کاریگەریەکی ڕوونیان ھەبوو لەژیانی ئابووری‌و سیاسی‌وکۆمەڵایەتی ‌وتەنانەتوتەنانەت بیروباوەڕی ئایینی کۆمەڵگەدا، ھەروەک کاریگەری گەورەی ھەبوو لەگەشەسەندنی ھەندێک زانست‌وزانیاری وەک ئەندازیاری‌وژمێریاری‌وگەردوون ناسی‌وڕۆژمێر بۆ ڕێکخستنی باروکاتی ئاو‌وکاتی بەرزبونەوەوداکشانیان وەدانانی نەخشەی پێویست بۆلێدانی جۆگاودامەزراندنی بەنداووشتی دیکەش.
 
لەو ھۆکارە سەرەکیانەی بەردەوام کاریان دەکردەسەر چەندێتی بەرھەمی کشتوکاڵی نیزامی موڵکداری زەوی کشتوکاڵی بوو، لەبەر کەمی زانیاری تۆمار کراوی بەردەستمان لەسەر ئەو ماوەیە دەبینین زیاتر لە ڕوانینێک لەسەر نیزامی موڵکداری زەوی ھەیە کەلەسەردەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکاندا باو بووە، بەکورتی گرنگترین ڕا‌وبیردۆزەکان لەوبارەیەوە دەخەینە ڕوو.
 
ئەو بیردۆزەی کەتا کاتێکی نزیکیش زاڵ بوو ئەوەبوو کەژمارەیەک لەزانا ڕۆژئاواییەکان‌و لەپێش ھەمووشیانەوە (دایمل) دەیانگوت ھەموو زەویە کشتوکاڵیەکانی ناوسنووری دەوری شار یان دەوڵەتی سۆمەری لەبنەڕەتدا موڵکی پەرستگا یان پەرستگاکانی ناوشاربوون ‌وھەموووھەموو دانیشتوانی شاریش لەسەر زەویەکانی پەرستگاکان کاریان دەکرد، بەدەربڕینێکی دی
 
پەرستگا تاکەموڵکداری زەوی کشتوکاڵی ناوسنوری شار بووە موڵکیەتی تاکە کەسی یان بەکۆمەڵیش لەماوە سەرەتایەی مێژوودا بوونی نەبووە.
 
زەویەکانی پەرستگاش چەند جۆرێک بوون ھەیان بوو بۆ سوودی ڕاستەوخۆی پەرستگابوو ئەوانە زەوی تایبەتی پەرستگا بوون، وەھەیان بوو دادەنرا بۆ چەند تاکێک بەرامبەر چەند خزمەتێکی دیاریکراوکە پێشکەشیان دەکرد بەپەرستگا، بەشی سێیەمیش بەکرێ دەدرا بەتاکەکان بەرامبەر کرێیەکی بڕاوە یان برێک لەبەرھەم، ھەموو ئەو جۆرانەش بۆکڕین‌وفرۆشتن نەدەبوون، ئەوانەی ئەم ڕایەیان ھەیە دەڵێن ئەو خۆشگوزەرانیە ئابوورییە ڕێژەییەی لەوڵاتدا ھەبوودەگەڕێتەوە بۆ ئەو نیزامەی موڵکدارێتی زەویە کە پەرستگا تاکە موڵکدار‌وبەرھەم وەرگری یەکەمی ناو وڵات بوو، بەرەو ڕووی ئەو تەنگەشە ئابوورییانە دەبویەوە کە بەھۆی کەمی بەرھەمی کشتوکاڵیەوە لەبەر کەم باران یان کەمی ئاو یان زیانی لافاویان ھۆکاری بەڵای کشتوکاڵی یان ھۆکاری دیکەوە ڕویداوە، پەرستگا لەو باری تەنگەژانەدا پشتی دەبەست بەسەرچاوە زۆرەکانی دیکەی لەبواری بازرگانی‌وپیشەسازیدا، سەبارەت بەماوەکانی دواتریش کاتێک موڵکداری تاکەکەسی بڵاوبویەوە ‌وھەرتاکێکوھەرتاکێک بۆی ھەبوو پارچەیەکی بچوک یان گەورەی زەوی ھەبێت ‌وبیکاتوبیکات بە کشتوکاڵ بۆخۆی یان لەلایەن نوێنەر یان ھاوبەشیەوە ئەوکات جوتیارە ھەژارەکان بوونە قوربانی تەنگەژە کشتوکاڵیەکان‌وبەتەنھا ڕوبەڕویان دەبوونەوە، ئەمە ناچاری دەکردن تازەوی‌وموڵکەکانی دیکەیان بفرۆشن، ئەمە یەکێک بوو لەو ھۆکارانەی کەپاشای ئەو ماوەیان ھاندا تابۆنە دەسەڵاتداریە یەکدوای یەکە تایبەتەکان سەبارەت بەسەپاندنی ھەندێک قەرزوباج‌وسوودی پارچەرپارچەو لێپێچینەوەی ئابووری بسەپێنن بۆ چارەسەری بارودۆخی داڕماوی ئابووری.
 
سەبارەت بە بیردۆزەی دووەم کە ھی زانای ڕووسی (سۆڤیەتی جاران) بوو، پێی وایە پەرستگا تەنھا موڵکداری زەوی‌وزاری کشتوکاڵی شارە سۆمەریەکان نەبووە باموڵکداری سەرەکیش بێت بەڵکو بەشێکی زۆری زەویە کشتوکاڵیەکان ھی کۆمەڵێکی بچوک یان گەورەی موڵکداری بەکۆمەڵ بوون، سەبارەت بەدانیشتوانی شاریش ڕێژەی ئیشکەرانیان لەزەویەکانی بەدەر لەموڵکیەتی پەرستگا زیاتر لە٦٠% دەبوو، لەڕوانگەی موڵکیەتی گشتی زەویەکان‌ولەئەنجامی پەناخوازی بەجێگەیەنەران لەنێو کۆمەڵگاکاندا بۆ پشکی ئەوانی دی لەڕێی فرۆشتنەوە لەکۆتاییەکانی ئەو ماوەدا موڵکداری تاکە کەسی دەرکەوت‌و لەسەردەمی بابلی کۆندا بڵاو بوویەوە.
 
ئەم بیردۆزە وەڵامی زۆر پرسیار دەداتەوە کە بیردۆزەی یەکەم دەیان وروژێنێت ھەروەک ڕاڤەی چۆنیەتی دەرکەوتنی نیزامی موڵکیەتی تاکەکەسی زەوی دەکات بۆیە ئەم بیردۆزە لەئێستادا تەنانەت لەلایەن ژمارەیەکی زۆری زاناڕۆژئاواییەکانیشەوە کاری پێ دەکرێت.
Line ٩١ ⟶ ٩٢:
سەبارەت بەچاندنە کشتوکاڵیەکان ئەوا دانەوێڵە بەگرنگترینیان دێت‌ولەپێش ھەموایانەوە گەنم‌وجۆ دێت، بەدوایداگەنمەشامی بەڵام ئەوکات برنج ناسراو نەبوو وە زۆربەی باخەکان درەختی دارخورما بوون کەلەدێر زەمانەوە لەشوێنی نیشتەجێ بوونی مرۆڤ لەبەشی باشووری عێراقدا ھەبووەومرۆڤیش تائەوپەڕی سنوور سوودی لێ بردووە.
 
سەبارەت بەبازرگانی بەتایبەت بازرگانی دەرەکی لەوماوەیەدا چالاکیەکی بەرچاوی ھەبووە، بوونی زۆرێک لەکەرەستەی خاوی ھێنراو لەچەند شوێنێکی بیانیەوە وەک کانزا جیاجیاکان‌و تەختەو ھەندێک جۆری بەرد پاڵپشتی ئەو قسە دەکەن، دەقە بسماریەکان ئاماژە دەدەن بە بونی چەند پەیوەندیەکی بازرگانی نێوان سۆمەریەکان‌و ھەندێک وڵاتی بیانی وەک ناوچەی ئەرمینیا‌و ئاسیای بچووک‌ووڵاتی سوریا‌ووڵاتی ملیوخا کە بڕوا وایە وڵاتی حەبەشەیان سۆماڵ بکات ھەروەھا وڵاتی دلمون کەبەحرەین دەکات ھاوکات وڵاتی ماکان کەبڕوا وایە عومان بکات لەگەڵ کەناراوی کەنداوی عەرەبی سەرەڕای ھیندوبلوجستان‌و چەند ناوچەیەکی دیکەی دوور کە لەوێوە بۆن‌وبخوردوبەردی گران بەھایان دەھێنا. بازرگانی دەرەکی‌وپێویستی دڵنیاکردنی ڕێگەکانی پەیوەندییان یەکێک بوو لەوھۆکارە سەرەکیانەی کە بونەتە ھۆی ھەڵگیرسانی شەڕ‌وناکۆکیەکانی نێوان دەوڵەتەشارە سۆمەریەکان‌وئاڕاستە گیری گشتی بەرەو دەوڵەتی یەکپارچە بۆ زامنکردنی دەستگرتن بەسەر ڕێگەوبانەکان ‌وھێنانیوھێنانی ئەو کەرەستە خاوانەی کەوڵات پێویستی پێیانە.
 
لەو پیشەسازیانەی کەلەو شارەدا دەرکەوت‌وگەشەیان سەند ھەندێک پیشەسازی دەستی ورد بوون وەک پیشەسازی ئامێر‌و پێناوە کانزاییەکان ‌وپیشەسازیوپیشەسازی جل‌و بەرگ‌و خشڵ‌و چەکی کانزایی، پیشەسازان ھونەری نەخشاندنی ئامێرەکانزاییەکانیان گرتەبەر‌ولەسەردەمی سێیەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکاندائەو ھونەرە گەیشتە لوتکە، دیارترین نمونەش لەسەر ئەوە ئەو شوێنەوارە گرانبەھایانەن کەلەگۆڕستانی پاشایەتی لەئور دۆزرانەوە سەرەڕای ئەمەش پیشەسازان ھەڵکۆڵین‌ونەخشاندنی مۆرە لولەییەکان‌و پیشەسازی قاپ‌و قاچاخی گڵێنەوپیشەسازیەکانی دیکەدا پیشەی چنینیان ئەنجامدەدا کە عێراقی کۆن پێی ناسرابوو، زۆری ڕستنە جوانەکان دەنێردران بۆ دەرەوە ھەروەھا پیشەسازی پێستەو ئامێرە کشتوکاڵیە جۆربەجۆرەکان.
 
=== لایەنی سەربازی ===
 
سەردەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکان تایبەتمەندی فرەیی دەوڵەتۆکەی فەرمانڕەوایی لەیەک کاتدا ھەیە کەناو دەبرێت بەنیزامی دەوڵەتە شارەکان، ڕکابەری‌وململانێی نێوان ئەو دەوڵەتە شارانە زۆر توند بووە چەندین ھەواڵمان لەسەرچەند لایەنێکی ئەو ناکۆکیە پێ گەیشتووە لەوانە چیرۆکەکەی گلگامێش‌وجەنگی لەگەڵ فەرمانڕەوای کیش، چیرۆکی ئەنتمینا‌وجەنگی دوورودرێژی لەگەڵ شاری ئۆما‌وئەو پەیمانەی لەنێوان دووشاردا بەسترا بۆ سنووردانان بۆ ئەو جەنگانە، سەرەڕای ئەوەش ھەندێک شوێنەواری ھونەری‌وماددی دۆزرانەوە کەلایەنێکی گرنگی ژیانی سەربازی‌وشێوە جەنگەکان ‌وچەکەکانمانوچەکەکانمان بۆ ڕون دەکەنەوە.
 
ھەروەک شوێنەواری چەندین چەکی کانزای دۆزراونەتەوە بۆ شەڕ بەکار ھاتوون چاکترین نمونەش ئەوەیە لەگۆڕستانی پاشایەتی ئوردا دۆزرایەوە، ھەریەک لە دەوڵەتە شارەسۆمەریەکان ژمارەیەکی ئەندامی ھێزە چەکدارەکانی ھەبوو، بەڵام سوپایەکی ڕێکخراووھەمیشەیی نەبوو بەڵکو جەنگاوەران لەکاتی پێویستدا بانگ دەکران بۆ جەنگ، بەشەکانی ھێزە چەکدارەکانیش بریتی بوون لەپیادەکان ئەمە زۆرینەو ڕیزی سەرەکی زۆربەی سوپا کۆنەکان بون، ڕیزی جەنگاوەران بەگالیسکە جەنگیەکانیانەوە، نیزامی شەڕ وەک لەھەڵکۆڵراوەکانەوە دەردەکەوێت نیزامی ڕیز بووە، واتەسەربازان بەیەک ڕیز بەدوای یەکدا ڕیز دەکران‌وئەوانیش ڕمەکانیان دەگرتن‌و خۆیان دەپاراست بە قەڵغان یان کڵاوی کانزاییان دەکردە سەریان، ھەندێک لەسەربازان بەتەنھا لەگەڵ دوژمن دەجەنگان.
Line ١٠٥ ⟶ ١٠٦:
=== شاری سۆمەری ===
 
ھەردەوڵەتۆکەیەکی سۆمەری لەدەوری شارێکی گەورەی گرنگدا کەپایتەخت بوو کۆدەبویەوە،ژمارەیەککۆدەبویەوە، ژمارەیەک شاری بچوک‌وگوند سەربەوشارانە بوون، ژمارەیەکی زۆری شارەگرنگەکان لەسەردەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکاندا سەریان ھەڵدا‌وفراوان بوون‌وژمارەی دانیشتوانیان زیادی کرد‌و بوونە مەڵبەندی گرنگی ژیاری لەسەردەمەکانی دواتردا، ئەو جۆرە شارانە شورەی پتەویان لەدەور بوو دژ بەھەڵمەت‌و شاڵاوەکانی دوژمنان، لەلایەکەوە سەکۆپلیکانەیەکەی (زەقورە) دەردەکەوت کەزۆر بەرزبوو، لەپاڵیدا پەرستگای زەمینی شارەکە یان پەرستگا زۆرەکانی ھەبوون، پەرستگای سەرەکی شار لەناو جەرگەی شاردابوو، ناوجەرگەی شاریش بوارە ئایینی‌وئابووری‌و بیناسازیەکانی لەخۆ دەگرت قەبارەی پەرستگاوزەقورەکەش لەباربوون ھاودەم بەگرنگیە شارستانی‌ودەوڵەمەندیەکەی کۆشکی پاشا لەڕووی گرنگی‌وقەبارەوە لەدوای پەرستگاوە دەھات.
 
ماڵ‌وحاڵەکانی تر سادەوساکاربوون بەخشت یان بەقوڕ دروست دەکران ‌وھەندێکوھەندێک جار دەکران بەدووقات، شارەکان لەوماوەیەدا بەپێی پلانێکی پێشتر سەریان ھەڵنەدا، بەڵکو لەسەرەتاوە گوندی بچووک بوون کەمێژوویەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمەکانی پێشتر، گوندە کشتوکاڵیەکان لەنزیک سەرچاوەکانی ئاوەوە سەریانھەڵدەدا چونکە ژیانی کشتوکاڵی پێویستی بەئاوە، لەبەر ئەمە زۆربەی شارەگەورەکان دەکەوتنە کەناری ڕووبار یان نزیک ڕوبارەکانەوە. بەھۆی گۆڕانی ڕێڕەوی ڕووبارەکەوە یان زیادبوونی شۆرەکات یان ھەڵمەتی وێرانکەرەوە شارەکان چۆڵ دەکران.
 
دەکرێت بڵێین زۆربەی شارە شوێنەواریەکانی بەشی باشووری عێراق شاری دەرکەوتووی سەردەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکان دەبوون جگە لەھەندێک شاری کەم کەلەبنەڕەتدا لەسەردەمەکانی دواتردا دەرکەوتن وەک شاری ئەکەد، سەبارەت بەڕووبەری شارەکان‌وزەویەکانیان ‌وژمارەیوژمارەی دانیشتوانیان ڕاجیاوازی ھەیەوسەختە ژمارەیەکی ووردودروستمان پێبێت، دەکرێت بگونجێت لەگەڵ شارە بچوکەکانی ئێستای عێراقدا بەراوردیان بکەین.
 
== ھونەری ھەڵکۆڵین ==
 
ھونەری ھەڵکۆڵین لەسەردەمی دووەم‌وسێیەمی سەردەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکاندا بەشێوەی دیارولوولەیی دەرکەوت، سەبارەت بەسەردەمی یەکەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکان ئەو شوێنەوارە ھونەریانەی دەستمان کەوتوون لەو ماوەدا زۆر کەمن‌وتەنھا ھەندێک مۆری لوولەکین کەنەخشاندێکی ھاوشێوەی نەسیجیان ھەیە، لەکاتێکدا نەخشاندنی ئەو مۆرانە لەسەردەمی دووەم‌وسێیەمی بنەماڵەکاندا چەند دیمەنێکی ئەفسانەیی‌وئاینیی جۆراوجۆریان لەخۆدەگرت.
وەهەروەهاوەھەروەھا زۆر گرینگیان ئەدا بە بیناسازی
دیارترین نمونەی ھەڵکۆڵینی دیاری سەردەمی دووەم‌وسێیەمی سەردەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکان کەپێمان گەیشتبێت ئەو لەوحەبەردینانەن کەلەسەر دیواری پەرستگاکان دادەنران‌وچەند دیمەنێکی جۆراوجۆریان لەسەرھەڵدەکۆڵرا کەچەندلایەنێکی ژیانی ڕۆژانەودیمەنی ئاینیی‌و ئەفسانەییان دەنواند، شێوەی ھەڵکۆڵینەکەش تەجریدی بوون، لەکاتێکدا ھەندێکی دیکەیان کەئەوانەی دواتربوون شێوەی واقعییان ھەیە.
 
سەبارەت بە ھەڵکۆڵراوی پەیکەری یان لوولەیی ئەوا چەند نمونەیەکمان دەستکەوتووە کەشێوەی مرۆڤ یان ئاژەڵ دەنوێنن، شێوەکاری ئەندازیاری‌وپەیوەست نەبوون بەنواندنی واقعییان پێوە دیارە.
 
شوێنەوارە دۆزاروەکانی گۆڕستانی پاشایەتی ئوور نمونەی گرانبەھای ھونەری ھەڵکۆڵین‌و ھونەرەکانی دیکەی ئەوماوەش دەنوێنن، چەندین کتێب لەسەر ئەوگۆڕستانانەوشوێنەوارە دۆزراوەکانی نووسراون بەمەبەستی ڕاڤەی بوونیان‌وشێوەی بەخاکسپاردنی مردووان تیایداتێیدا وەھەرشتێک بکرێت بەھۆیەوە تیشک بخەینە سەر بیڕوباوەڕە ئایینەیەکان‌ونیزامی موڵکیەت لەوسەردەمانەدا، گومان دەبرێت ئەو گۆڕستانە سەرەکیەی کە شوێنەگرانبەھاکانی لەخۆ گرتووە بگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سێیەمی دەرکەوتنی بنەماڵەکان، لەگۆڕستانەکەدا جگە لەکەسە نێردراوەکان ژمارەیەک شوێنەکەوتەوچوار دەورەی پاشا‌وژمارەیەک ئاژەڵ‌وعارەبانەو برێک خشڵ دۆزراونەتەوە. ئەو گۆڕستانە ڕاڤەی ئەوە دەکات نێردراوەکە یەکێک لەفەرمانڕەوایان پاشاکان بووە ئەوانی دیکەش شوێنکەوتەوچواردەورەکانی بوون کەلەکاتی مردنیدا لەگەڵیدا نێژراون، لەنێو پارچە دۆزراوە نایابەکانی ئەو گۆڕستانەدا چەند خەنجەرێکی زێڕین‌وئاڵای ئوور‌وکڵاوەی زێڕین‌ودوو قیسارەی زێڕین کەھەریەکەیان کۆتاییەکەی سەری مانگایەکە کەبەزێری پوخت دروستکراوە، لەگەڵ چەندین خشڵ‌وپێناوی ڕازاندنەوەدا.
 
 
=== چاکسازیەکانی ئۆرکاجینا ===
Line ١٣٤ ⟶ ١٣٣:
[http://aubyc.com/mezhunasi/175-sharstaniyata-konakan/151-somariakan ماڵپەڕی ناوەندی ئەییوبی]
ناوەنی ((ئەیوبی)) ناوەندێکی ئیسلامی ئیخوانییە! ناکرێت بۆ باسێکی مێژووی شارستانیەتی دێرن، بەکاربێت.
 
== پەراوێزەکان ==
{{reflist}}