ئەندەلوس: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

{{Coord|41٤١|31٣١|N|2٢|49٤٩|W|region:ES-SO_type:city_source:dewiki|display=title}}

{{مێژووىمێژووی ئەندەلوس}}

ئەندەلوس بە ناوچەی نیمچە دوورگەی ئیبریا ووتراوە لە نێوان ساڵی (٧١١ بۆ ١٤٩٢)ز کەزکە موسڵمانان حوکمیان کردووە,کردووە، ئەندەلوس جیاوازە لەو ئەندەلوسیایەی کە ئێستا ھەشت ھەرێم ئەگرێتەوە لە باشوری [[ئیسپانیا]].

سەرەتا دامەزرا وەک میرنشینێک لە ژێر سێبەری [[دەوڵەتی ئەمەوی]] لە [[شام]]. کە بە سەرکەوتوویی دەستی پێکرد لەلایەن وەلیدی کوڕی عەبدول مەلیک (٧١١-٧٥٠), پاشان [[عەبدول ڕەحمان داخل]] دەوڵەتی بەنی ئومەیەی گرتە دەست لە ئەندەلوس,ئەندەلوس، و دوای ڕوخانی دەوڵەتی بەنی ئومیە (ئەمەوی)، مەمالیکی،مەمالیکی جیاواز ئەندەلوسیان گرتە دەست,دەست، تاکو مەوحیدون و مورابیتون کردیانەوە بەیەک، پاشان جارێکی تر دابەش بووە بۆ مەمالیکە تائیفیەکان جارێکی تر و بە تەواوی توێنرایەوە بە چوونە ناوەوەی فێرناندۆی دووەم پاشای ئیسپان بۆ شانشینی غەرناتە ساڵی ١٤٩٢.

ئەسڵەکەیئەسڵەکەیدوورگەی دوورگەی ئەندەلوسە,ئەندەلوسە، کە لە وشەی وەندەلوسەوە ھاتووە,ھاتووە، ئەندەلوس فاندالە کۆنەکان بوون,کۆنەکانبوون، کە نەتەوەیەکی جێرمانی بوون لە [[جیرمانیا]]وە ([[ئەڵمانیا]] و [[پۆڵەندای]]ىی ئێستا) ڕۆیشتوون بەرەوە [[ئیبیریا]] ([[ئیسپانیا]] و [[پورتوگال]]ىی ئێستا), ھەروەھا بەشێکی زۆریان ڕۆیشتوون بەرەو باکوری ئەفریقا دوای ئەوەی کە قوتە ڕۆژئاواییەکان, ئیبیریایان گرت,گرت، قوتە ڕۆژئاواییەکان لە ناوچەی [[دەریای ڕەش]]ەوە ھاتبوون,ەوەھاتبوون، کۆمەڵە ھۆزێکی ئاری بوون.

ئەندەلوس ئەکەوێتە بەشی ڕۆژئاوای [[ئەوروپائەورووپا]], و ئەو ناوچەیە ئەگرێتەوە کە ئێستا بە ئیسپانیا وپورتوگال ناو دەبرێت, گەرووی جەبەل تاریق لە قاڕەی [[ئەفەریقا]] جیای ئەکاتەوە,ئەکاتەوە، ئەندەلوس لە مێژووی ئیسلامیدا بەو ماوەیە ئەوترێت کە لە فەتحی [[عەرەب]] بۆ ئیسپانیا دەست پێ دەکات ساڵی ٩١ک/ ٧١١ز, تاکو ڕوخانی غەرناتە ٨٩٧ک/ ١٤٩٢ز کە ماوەکەی ٨ سەدە بووە.

== مێژووەکەی ==

[[پەڕگە:Strait of Gibraltar perspective.jpg|thumb|320px|فه‌تحیف‏‏‏ە‏‏‏تحی تاریقی كوڕی زیاد بۆ ئه‌نده‌لوسئه‌ند‏‏‏ە‏‏‏لوس ساڵی 711ز٧١١ز له‌له ڕێگه‌یڕێگ‏‏‏ە‏‏‏ی گه‌رووی جه‌به‌لج‏‏‏ە‏‏‏به‌ل تاریقه‌وه‌،تاریق‏‏‏ە‏‏‏وه، مه‌غریبم‏‏‏ە‏‏‏غریب لای ڕاسته‌ڕاسته و ئیسپانیا لای چه‌پچ‏‏‏ە‏‏‏پ]]

ئەلیبین وکیڵتز دێرینترین نەتەوەن کە لە ئیبیریا (ئیسپانیا وپورتوگال) نیشتەجێ بوون,نیشتەجێبوون، (ئەلیبیەکان نەتەوەیەکن لە باشوری دوورگەی [[دەریای ناوەڕاست|دەریای ناوەڕاستەوە]] ھاتوون بەڵام کیڵتز نەتەوەیەکن کە لە باکورەو ھاتوون).

ھەروەک یۆنانی و فینیقیەکان نیشتەجێ بوون لە ھەندێ شارھەندێشار و ناوچەی ئیبیریا,ئیبیریا، [[ڕۆمان]] داگیریان کرد و گۆڕیان بۆ ولایەتێکی ڕۆشنبیری ڕۆمانی و ئاینی کاسۆلیکی, دوای ئەوەی کە بیروباوەڕی ئاریۆسی بڵاوئاریۆسیبڵاو بوو لە ناویاندا,ناویاندا، و ڕۆمان سەرکەوتن لە گۆڕینی زمانەکەیان بۆ [[لاتینی]]. و بلاوی بیروباوەڕی ئاریۆسی لە ناو خەڵکی ڕەسەنی ناوچەکە کاریگەری ھەبوو لەسەر [[ئیسلام]] بوونیان دوای فەتحی ئیسلامی لەبەر نزیکی ئەو بیروباوەڕە لە بیروباوەڕی ئیسلامیەوە.

موسڵمانان فەتحیان کرد بە سەرکردایەتی تاریقی کوڕی زیاد لە ساڵی ٩١ک/ ٧١١ز, و ئەندەلوسیان کردە بەشێک لەبەشێکلە دەوڵەتی ئیسلامی,ئیسلامی، و[[عەبدول ڕەحمان داخل]] بە دامەزرێنەری دەوڵەتی ئەندەلوس دادەنرێت لە ساڵی ٧٥٠ک, کە سەربەخۆ بوو لە [[خەلافەتی عەبباسی|دەوڵەتی عەباسی]], وئەندەلوس بە درێژبوونەوی [[دەوڵەتی ئەمەوی]] دادەنرێت کە عەباسیەکان دەستیان بەسەرا گرت لە ڕۆژھەڵاتەوە ساڵی ١٣٢ک, و لە ساڵی ٧٥٦ز [[عەبدول ڕەحمان ناسر]] شاری کۆردۆبای بنیاتنا,کۆردۆبایبنیاتنا، کە بووە پایتەختی ئەندەلوس وشارێک بوو پێشبڕکێی لەگەڵ بەغدای پایتەختی عەباسیەکان ئەکرد.

ئەندەلوس دابەش دەبوو بۆ چەند دەوڵەتێکی بچوک و ناکۆک دوای ڕوخانی [[دەوڵەتی ئەمەوی]] ساڵی ٣٩٩ک, دیارترینی ئەو دەوڵەتە بچوکانە بەنو عیباد بوولە ئەشبیلیە وبەنی ھود بوو لە سەرقستە وبەنو ئەفتەس بوو لە بەتلیۆس وبەنیبەتلیۆسوبەنی زی لنون بزز لە تەڵیتڵە,تەڵیتڵە، ومەمالیکی ئیسپانی کاسۆلیکی فراوانکاسۆلیکیفراوان بوو لەسەر حسابی ئەوان تا توانیان دەست بگرن بەسەر تەڵیتلە,تەڵیتلە، ئەمەش وای کرد کە پاشاکانی مورابیتون کە لە باکوری ئەفریقیا دوڵەتێکی بەھێزیان دانابوو بچن بۆ فریاکەوتنی برا ئاینیەکانیان لە ئەندەلوس و [[ئیسپانیا]]ی کاسۆلیکیان تێک شکاند لە داستانی زەلاقەدا.

ئیسپانیە کاسۆلیکەکان سزای ھەموو ئەوانەیان ئەدا کە ئەرسەدۆکس نەبوونایە وئەیانکوشت، کە گەیشتنە غەرناتە لە ساڵی ١٥٢٦ز, داوایان لە موسڵمانان کرد یان ببن بە [[مەسیحی]] یان وڵاتەکە بە جێ بھێڵن, لەگەڵ ئەوەی ئەو مەحاکمانە بە موسڵمانی ئەندەلوسیان کرد کە زۆربەیان بوون بە مەسیحی لەگەڵ ئەوەی بە نھێنی بە موسڵمانی مانەوە. لە ساڵی ١٦٠٩ پاشای ئیسپانیا فەرمانی کرد بە دەرکردنی ھەموو موسڵمانان لە ئیسپانیا کە ئەوانەی دەرکران [[عەرەب]] و وبەڕبەڕی نەبوون بەڵکو دانیشتووی ڕەسەنی [[ئیبریا]] بوون,بوون، و لە ماوەی دە ساڵدا زیاتر لە ٢٥٠,٠٠٠٢٥٠٬٠٠٠ موسڵمان دەرکران و دەست بە سەر ماڵەکانیاندا گیرا. کە ئەوانیش ڕوویان کردە باکوری ئەفریقیا (ھەتاکو ئێستا زۆر لەو خێزانانەی کە ئەسڵیان ئەگەڕێتەوە بۆ موسڵمانی ئەندەلوس لە باکوری ئەفریقا ئەژین بە تایبەت لە [[مەغریب]]).

[[پەڕگە:Spain Andalusia Cordoba BW 2015-10-27 13-54-14.jpg|thumb|320px|مزگه‌وتیمزگ‏‏‏ە‏‏‏وتی قورتوبه‌،قورتوبه، ئه‌نده‌لوسئ‏‏‏ە‏‏‏نده‌لوس]]

[[ئیسلام]] ٨٠٠ ساڵ لە [[ئیسپانیا]] بەردەوام بوو وەک دەوڵەتێکی [[موسڵمان]] و لەو کاتانە بە ئەندەلوس ئەناسرا,ئەناسرا، ئیسپانیەکان چەند جەنگێکیان ھەڵگیرساند و لە کۆتایی سەدەی پانزە غەرناتە ڕوخێنرا.

== شارستانی ئیسلامی ==

ئەندەلوس کاریگەریەکی گەورەی ھەبوو لەسەر [[ئەوروپائەورووپا]] و مەمالیکەکانی دەوروپشتی,دەوروپشتی، و کاتێک [[دەوڵەتی ئەمەوی]] لە ئەدەلوس بنیاتنرا,بنیاتنرا، زۆر لە لاوەکانی ئەوروپائەورووپا ڕوویان ئه‌كرده‌ئەکردە کۆردۆبا بۆ زانست. دەسەڵاتی ئیسلامی ئەندەلوس ٨٠٠ ساڵ٨٠٠ساڵ بەردەوام بوو,بوو، ھەتاکو ئێستا ناوچەی باشوری ئیسپانیا بە ناوی ئەندەلوس ئەناسرێت, و بەشێک لە ئیسپانیای نوێ پێک دەھێنێت, زۆربەی بینا مێژوویەکانی ماوەتەوە کە ئەگەڕێتەوە بۆ سەردەمیبۆسەردەمی دەوڵەتی ئیسلامی لە ئەندەلوس,ئەندەلوس، و زۆر وشەی ئیسپانی ھەیە کە سەرچاوەکەنیان ئەگەڕێنەوە بۆ زمانی عەرەبی.

[[کۆردۆبا]] لەو پەڕی پێش کەوتن وڕازاوەییدا بووە لە کاتێکدا ناوچەکانی تری ئەوروپائەورووپا ئەو پێشکەوتنانەیان بە خۆوە نەبینیبوو لەو سەردەمەدا.

==هه‌ندێك ھەندێک لە شار و هەڕیمەکانیھەڕیمەکانی ئەندەلوس ==

[[پەڕگە:Spain Andalusia Granada BW 2015-10-25 15-44-44.jpg|thumb|300px|باخچه‌یه‌كباخچ‏‏‏ەيھ‏‏‏‌ك له‌ل‏‏‏ە‏‏‏ غه‌رناته‌،غه‌رنات‏‏‏ە‏‏‏، ئه‌نده‌لوسئه‌ند‏‏‏ە‏‏‏لوس]]

=== تەڵتیلە ===

شارێکی ئیسپانیایە کەوتە ژێر دەسەڵاتیژێردەسەڵاتی ئیسلامیەوە وەک ھەموو شارەکانی تر بەڵام لاوازی ئەیگرتەوە لە ھەڵوەشانی حوکمەتە ئیسلامیەکە,ئیسلامیەکە، قوتە کاسۆلیکیەکان بە خێرایی چوونە ناویەوە وگرتیان. شارەکە ئاسەواری شارستانیەتێکیشارستانیەتیێکی گەورەی ئیسلامی تیا ماوەتەوە کە مێژوو نوسە موسڵمان ویەھودی ومەسیحیەکان سەرسام بوون پێی کاتێک سەردانیان کردووە.

=== [[کۆردۆبا]] ===

ئەمەویەکان گرنگیان دا بە بنیاتنانی کۆردۆبا وژمارەی مزگەوتەکانی ئەگەیشتە ١٦٠٠ مزگەوت١٦٠٠مزگەوت و مزگەوتی جامع بەناوبانگترین مزگەوتیەتی,مزگەوتیەتی، وئیدریسی ئەڵێت نمونەی نیە لە نێونێوشارە شارەئیسلامیەکاندا، ئیسلامیەکاندا, ١٠٠ ھەزار١٠٠ھەزار ناوەندی تیایە و ھەشتا ھەزار تەلاری تیایە,تیایە، وژمارەی باخچەکانی کۆردۆبا ئەگاتە ٩ باخچەی گەورە کە ھەر یەکێکیان بە قەبارەی شارێکی گەورەیە,شارێکیگەورەیە، و لە دەوروبەریا سێ ھەزارسێھەزار گوند ھەیە,ھەیە، وبە پێی وتەی ھەندێک لە میژوو نوسان ژمارەی دانیشتوانی کۆردۆبا بە ملیۆنێکمیلیۆنێک کەس ئەخەمڵێنن لە ڕۆژانی گەشەسەندنیا.

=== کتێبخانەکان ===

کتێب و کتێبخانە لەکتێبخانەلە ھەموو لایەکی وڵاتەکە بڵاوبوویەوە,بڵاوبوویەوە، دانان و دانەرەکان زۆر بوون,زۆربوون، ھەندێک لە فەرمانڕەواکانی ھانی زانستیان ئەدا و گرنگیان پێ ئەدا وەک دەسەڵاتی دووەم کە باس دەکرێت بەوەی کتێبی کۆکردۆتەوە و وناردویەتی بۆ [[دیمەشق]] و [[قاھیرە]] و [[حەلەب]] و [[بەغدا]] و شارەکانی تر کە گرنگیان بە کتێب داوە,کتێبداوە، بۆ کڕینی کتێب بە نرخی بەرز تاکو توانیویەتی ٤٠٠ ھەزار بەرگ بۆ کتێبخانەکەی کۆ بکاتەوە.