مەھاتما گاندی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary
شائەمراز، تاگی خاوێنکردن ، تاگی بێسەرچاوە
ھێڵی ١:
{{بێسەرچاوە}}
{{خاوێنکردن}}
{{کەسایەتی
| وێنە = MKGandhi.jpg
Line ٣١ ⟶ ٣٣:
| ئایین = [[ھیندۆسی]]
| ھاوسەر = [[کاستوربا گاندی]]
| منداڵەکان =[[ھاریلال گاندی|ھاریلال]]<br />[[مانیلال گاندی|مانیلال]]<br />[[ڕامداس گاندی|ڕامداس]]<br /> [[دێڤداس گاندی|دێڤداس]]
| دایک و باوک =[[پوتلیبای گاندی]] (دایک)<br />[[کەرەمشاند گاندی]] (باوک)
| خزمەکان =
| پەیوەندیەکان =
Line ٣٨ ⟶ ٤٠:
| واژوو =Gandhi signature.svg
| ماڵپەڕ =
| پەراوێزەکان =}}
 
}}
'''موھانداس کەرمچاند گاندی''' (ماوەی ژیان: ٢ی تشترینی یەکەمی ١٨٦٩ تاکوو ٣٠ی کانوونی دووەمی ١٩٤٨) لە [[٢ی تشرینی یەکەم]]ی ساڵی [[١٨٦٩]] لە (بور بەندەر) لە ناوچەی (گاجارات) ی [[ھیندستان]] لە خێزانێکی پارێزەر کە باکگراوندێکی سیاسی دوورودرێژیان ھەیە لە دایک بووە،لەبووە، لە رابردوودا باپیری و پاشانیش باوکی سەرۆک وەزیرانی ناوچەی ([[بور بەندەر]])بوون.
وەک لاوە ھاوتەمەنەکانی خۆی لەوڵاتەکەیدا زوو چۆتە بنباری ژنھێنان و لە تەمەنی ١٣ ساڵیدا ژنی ھێناوەو چوار منداڵی لەو خێزانەی ھەبووە. لەساڵی [[١٨٨٨]] بۆخوێندنی یاسا چۆتە لەندەن ولەسەرەتادا ویستویەتی وەکو ھەرگەنجێکە رۆژھەڵاتی کە چووبێتە رۆژئاواڕۆژاوا ژیانبەسەر بەرێت،بەڵامبەرێت، بەڵام ھەرزوو بەڵانسی خۆی وەرگرتۆتەوەوپەیوەست بۆتەوە بە خوێندن و ئاینەکەیەوەو بەردەوام لە ھەوڵی زیاتر خۆرۆشنبیریکردندا بووە. ئەو کەسێک بووە کە پشتی بە خوراکی گیایی بەستووەو کۆمەڵەیەکیشی لەوپێناوەدا دامەزراندبوو.
وەختێک خوێندنی یاسای تەواوکردوو لەساڵی [[١٨٩١]] گەڕایەوە ھیندستان ھەستیکرد کە لەکاری پارێزەریدا ناگاتە ئامانج ولەگەڵ ویستی ویدا یەکناکاتەوە، رێگایەک نیە بۆ سەرکەوتنسەرکەوتن، ،بۆیەبۆیە دەمێک کاری عەریزەنووسی دەکاتدەکات، ،پاشانپاشان بەگرێبەستێک بۆ ماوەی یەک ساڵ لەگەڵ کۆمپانیایەکی ھیندیروو دەکاتە (ناتال) لەباشووری ئەفریقیا بۆ کارکردن. لێرەوە بە سەرەتاکانی تێکۆشانی ناتوندوتیژی ئاشنا دەبێت.
 
'''موھانداس کەرمچاند گاندی''' (ماوەی ژیان: ٢ی تشترینی یەکەمی ١٨٦٩ تاکوو ٣٠ی کانوونی دووەمی ١٩٤٨) لە [[٢ی تشرینی یەکەم]]ی ساڵی [[١٨٦٩]] لە (بور بەندەر)لە ناوچەی (گاجارات)ی [[ھیندستان]] لە خێزانێکی پارێزەر کە باکگراوندێکی سیاسی دوورودرێژیان ھەیە لە دایک بووە،لە رابردوودا باپیری و پاشانیش باوکی سەرۆک وەزیرانی ناوچەی ([[بور بەندەر]])بوون.
وەک لاوە ھاوتەمەنەکانی خۆی لەوڵاتەکەیدا زوو چۆتە بنباری ژنھێنان و لە تەمەنی ١٣ ساڵیدا ژنی ھێناوەو چوار منداڵی لەو خێزانەی ھەبووە.لەساڵی [[١٨٨٨]] بۆخوێندنی یاسا چۆتە لەندەن ولەسەرەتادا ویستویەتی وەکو ھەرگەنجێکە رۆژھەڵاتی کە چووبێتە رۆژئاوا ژیانبەسەر بەرێت،بەڵام ھەرزوو بەڵانسی خۆی وەرگرتۆتەوەوپەیوەست بۆتەوە بە خوێندن و ئاینەکەیەوەو بەردەوام لە ھەوڵی زیاتر خۆرۆشنبیریکردندا بووە. ئەو کەسێک بووە کە پشتی بە خوراکی گیایی بەستووەو کۆمەڵەیەکیشی لەوپێناوەدا دامەزراندبوو.
وەختێک خوێندنی یاسای تەواوکردوو لەساڵی [[١٨٩١]] گەڕایەوە ھیندستان ھەستیکرد کە لەکاری پارێزەریدا ناگاتە ئامانج ولەگەڵ ویستی ویدا یەکناکاتەوە، رێگایەک نیە بۆ سەرکەوتن ،بۆیە دەمێک کاری عەریزەنووسی دەکات ،پاشان بەگرێبەستێک بۆ ماوەی یەک ساڵ لەگەڵ کۆمپانیایەکی ھیندیروو دەکاتە (ناتال)لەباشووری ئەفریقیا بۆ کارکردن. لێرەوە بە سەرەتاکانی تێکۆشانی ناتوندوتیژی ئاشنا دەبێت.
== گاندی وھاوسەرەکەی ==
ساڵی [[١٨٩٣]] گاندی وخێزانەکەی چوونە ناوچەی ناتال لە باشوری ئەفریقیا و دەستیبەکارەکانی کرد،لەوێداکرد، لەوێدا ئاشنابوو بە ململانێی و تێکۆشانی ناتوندوتیژی. ناوچەکەی ئەو شوێنێکی کرێکاری بازرگانی بوو . کرێکاران دابەشببوون بەسەر سێ بەشدا: بەشێکیان عەرەبی موسڵمان بوونبوون، ،بەشێکیبەشێکی دیکەیان ھندۆس بوون . سێیەمیشیان مەسیحی بوون،لەنێوانیشیاندابوون، لەنێوانیشیاندا پەیوەندییەکی کەم ھەبوو. ھەر لەوێدا گاندی ئاشنابوو بەسیاسەتی رەگەزپەرستی حکومەتی باشووری ئەفریقیا کە ئەوکات ھندستان وباشووری ئەفریقیا لەژێر دەسەڵاتی بەریتانییەکاندابوون. ئەو بەوە ئاشنابوو کە حکومەتی رەگەزپەرتی باشووری ئەفریقیا لەرێگەی دەرکردنی یاساو باجەوە فشاری زۆر دەخاتە سەر دانیشتووانی رەسەنی وڵاتەکەو رێگەگرتن لە ھاتنی ئاسیاییەکان. لەو ماوەیەی لەوێمایەوە ماڵەکەی کردە شوێنی دیدار لەگەڵ تێکۆشەران و ھاورێیانیداو ھەژارەکانی کردە ئامانجی کاری و خۆی فێری کاری فریاکەوتن کردو داھاتەکانی ھەموو بۆ ئەوکارانە خەرج دەکرد واتا ھاوکاریکردنی ھندی و ھەژارەکان. ئەو ھەزاران عەریزەی بۆ رەشپێستەکان نوسی دژ بە دەسەڵاتی سپی پێستەکان. ھەروەھا رێکخراوی (کۆنگرەی ھیندی) دروستکرد،بڵاوکراوەیدروستکرد، بڵاوکراوەی (رای ھیند) ی دەرکرد کە بە زمانەکانی ئینگلیزی و سێ زمانی ناوخۆیی ھندی دەریکرد و،لەگەڵو، لەگەڵ ھاوڕێکانیدا چوونە دەرەوەی شارو ناوچەیەکیان بۆخۆیان دروستکرد بە ناوی (فینیکس) لەساڵی [[١٩٠٤]]. واتە دوای ئەوەی کە بڕیاری دا بمێنێتەوە لە باشوری ئەفریقیا.
مانەوەکەی بەھۆی ئەوەوە بوو کە دەسەڵاتداران بڕیاریاندا کە دەرفەت نەدەن بە ھندییەکان بەشداری دەنگدان بکەن. بەھۆی شارەزای لەبارەی یاساکانەوە گاندی توانی داوای ھندییەکان لە دەسەڵاتداران بباتەوەو بەشداری ھەڵبژاردن بکەن. ئەو چەندین جار رووبەڕووی دەستگیرکردن بۆتەوە کە دواینیان لە ساڵی [[١٩٠٦]] بوو بە ھۆی تازەنەکردنەوەی مۆڵەتی مانەوە بە پێی یاسای نوێ کەبەیاسای ئاسیاییەکان ناسرا. بەرامبەر بەو یاسایە خۆپیشاندانی گەورەی ھندییەکان دروست بووبوو، ،چینییەکانیشچینییەکانیش چوونە ریزیان.،بەم ھۆیەوە زیندانەکان پڕاوپڕبوون لە ئاسیایی. گاندی ھندیییەکانی ھاندا کە شاندێک بنێرنە بەریتانیا بۆ گفتوگۆکردن لەبارەی داواکانیان. گاندی بۆ تێکۆشانی مەدەنی یاسایی دژ بە یاسا ئاسیاییەکە چەند مەرجێکی دانا :
* ئەگەر یاساکە جێبەجێکرا دەبێت بەشداری خۆپیشاندان بکات.
* پارە کۆکردنەوە بۆ سەفەری شاندەکە بۆ بەریتانیا.
* ژمارەی شاندەکە دیاریکراوبێت.
شاندەکە لەبەیتانیا چاویان کەوت بە وەزیری ناوچە کۆلۆنیالکراوەکان کە لەرووی شاندەکەدا بێزارە خۆی دەربڕیدەربڕی، ،بەڵامبەڵام لەژێرەوە ھانی دەسەڵاتدارانی ناوچەکەی باشوری ئەفریقیای دا کە یاساکە جیًبەجێبکات وخودموختاری پێببەخشێت. بۆیە یاساکە جێبەجێکراو گاندی و سەرکردەکانی دیکە خۆپیشاندانەکان دەستگیرگران و دواتر دەسگیرکرایەوەو،جارێکیدەسگیرکرایەوەو، جارێکی دیکە لەساڵی ١٩٠٨ زیندانی کراوو پاشان بەردرا. گاندی و یاوەرانیھەستیانکرد کەبوونەتە ئامانجی پۆلیس بۆیە بڕیاریاندا کە بەرگەی ھەڕەشەولێدان و برسێتی بگرن و پەنانەبەنە بەر توندوتیژی. دەنگوباسی ئازاردانی ھندییەکان لە باشوری ئەفریقیا گەیشتەوە ھیندستان. بۆی لەژێر فشاری خەڵکدا حالمی وڵات ناڕەزاینامەیەکی نارد بۆ باشوری ئەفریقیا لەوبارەیەوە. دۆخەکە وەکو خۆی مایەوە تا لەساڵی [[١٩١٤]] دەسەڵاتداران داوای یەکلاکردنەوەی کێشەکەیانکردو،بەشێوەیەککێشەکەیانکردو، بەشێوەیەک لە شێوەکان چارەکراو،تێکۆشانیچارەکراو، تێکۆشانی ناتوندوتیژی لەوێدا وەبەرھەمھات.
ساڵی [[١٩١٥]] گاندی گەڕایەوە ھیندستان و دەستی کردەوە بە تێکۆشان لەلایەک رووبەڕووبوونەوەی کێشە کۆمەڵایەتییەکان کە توێژی پەسندنەکراوەکان (المنبوژین) توشی ببون کە گاندی بە (منداڵەکانی خودا) ناوی بردن،لەولاشەوەبردن، لەولاشەوە دژ بە داگیرکەری بەریتانی.
 
لە ئاستی ناوخۆ: لەبەرامبر یاسای جیاوازیکردن و دانانی نوێنەری کەم بۆ پەسندنەکراوەکان لە ھەڵبژاردنەکاندا،گاندیھەڵبژاردنەکاندا، گاندی بڕیاری مانگرتن تا مردنی دا. ئەمەش لایەنەکانی ناچارکرد رێکەوتنی (بۆنا) مۆربکەن و نوێنەرایەتی پەسندنەکراوەکان زیادبکەن.
لەئاستی داگیرکەراندا: بەشێوەیەکی گشتی ھەڵوێستی مەبدەئی وتووند بووە بەرامبەر بە داگیرکاری،بەڵامداگیرکاری، بەڵام لەوتووندییەوە ھەندێک جار نەرمی نواندووە وەکو قۆناغێکی تاکتیکی. بۆنموونە لەکاتی شەڕی یەکەمی جیھانی لەتەک بەریتانییەکاندابووە دژ بەنەیارانیان،ھەربەنەیارانیان، ھەر لەسەرداوای حاکمی بەریتانیش بەشداری کۆبوونەوەی سەربازی کردووە لە (دلھی) زۆرجاریش نەیارانی بەمانە تاوانباریانکردووە. بەڵام لە ھەمان کاتدا لەساڵەکان [[١٩١٨]]-[[١٩٢٢]] بەراشکاوی زۆر سوور بووە لەسەر سەربەخۆیی ھیندستان. لەساڵی ١٩٢٢ یشدا سەرکردایەتی بزاوتێکی جەماوەری مەدەنی کرد دژ بە بەریتانییەکان،کەبەریتانییەکان، کە لە ئەنجامدا پێکدادان روویدا،ئەوەشروویدا، ئەوەش وایکر کە گاندی بزاوتەکە رابگرێترابگرێت، ،بەڵاًمبەڵاًم بەریتانییەکان بڕیاریاندا شەش ساڵ دووریبخەنەوە،بەڵامدووریبخەنەوە، بەڵام لەژێر فشاری لایەنگرانیدا ساڵی ١٩٢٤ ھێنایانەوەو ئازادیانکرد.
 
== رێپێوانی خوێ ==
 
داگیرکەری بەریتانیا رێگەی بە ھیندییەکان نەدەدا لە پیشەسازی خوێدا کاربکەن. بۆیە گاندی بیری کردەوە ئەو یاسایەی کە رێگری دەکات پێشێلی بکات و خەڵکی بۆ بجووڵێنێت،ئەوەبجووڵێنێت، ئەوە بوو رووەو دەریا رۆشت بۆ دەرھێنانی خوێ و بەھەزاران میلی بڕی لە گەڵ یاوەرانی لەو پێناوەداو،بێگومانپێناوەداو، بێگومان یەکەم چنگی خوێی لەسەر دەریا گرتەدەست،ئەمەگرتەدەست، ئەمە بەریتانییەکان زۆر پەستکرد، و بووە ھۆی ئەوەی بیخەنە زیندانەوە،لەوزیندانەوە، لەو کاتەی ئەو لەزینداندا بوو ھەزاران لەلایەنگرانی کەوتنە زیندانەوەو لێوانلێوی زیندانەکان لە تێکۆشەرانی ناتوندوتیژی بوو ’فشاری شەقامیش ھەر درێژەی ھەبوو . دواجار بە ناچاری بەریتانییەکان لەگەڵ گاندیدا لە ساڵی ١٩٣١ ( رێککەوتننامەی_دلھییان) مۆرکرد کە بەندەکانی لەبەرژەوەندی ھەردوولادابوو،بەمەشھەردوولادابوو، بەمەش رێپێوانی خوێ بە ئامانج گەیشت و کۆتایی پێھات.
 
== ساڵەکانی کۆتایی تەمەنی ==
 
ساڵی [[١٩٣٤]] گاندی دەستیکێشایەوە لە کارکردنی حزبی لەنێو ریزی (حزبی کۆنگرەی ھیندستان) و’بەتەواوی خۆی داوە بەرکارکردن لە پێناوی چاکسازی ئابووری کە گوندەکانی ھیند پێوەی دەیانناڵاندو،داوایدەیانناڵاندو، داوای لەحزبی پێشووی کرد کەبەشداری ھەڵبژاردنەکانی ساڵی [[١٩٣٧]] بکات کە یاسای نوێ تائاستێک شەفافیەتی دەستەبەر کردووە لە ھەڵبژاردنەکاندا. بەڵام سەرلەنوێ و لەساڵی [[١٩٤٠]] دەستی دایەوە خۆپیشاندانی درێژخایەن و ماوەی یەک ساڵی تەواوی خایاند. ئەودەم بەریتانییەکان بە شەڕی جیھانی دووەمەوە خەریک بوونبوون، ،بۆیەبۆیە وەفدێکیان ناردە لای بزوتنەوە سەربەخۆخوازەکانی ھیند بۆ بارودۆخ ئارامکردنەوە،بەڵامئارامکردنەوە، بەڵام رازی نەبوون. بۆیە لەساڵی [[١٩٤٢]] گاندی گوتارێکی گرنگی پێشکەشکرد کە تیایداتێیدا بە بەریتانییەکانی گوتبوو( (ھیند بەجێبھێڵن تاوەکو رێزدارن)، ،بەریتانییەکانبەریتانییەکان بەم گوتارە رازینەبوونرازینەبوون، ،بۆیەبۆیە وێڕای ئەوەی کە گاندی پشتگیری ئەوانیکردلەشەڕی جیھانیجیھانی، ،بەڵامبەڵام خۆی ولایەنگرانی کەوتنە زیندانەوە،تازیندانەوە، تا لەساڵی [[١٩٤٤]] ئازادکرا.
لەساڵەکانی [[١٩٤٤]] و [[١٩٤٥]] وەختێک کە ھیند بەرەوسەربەخۆیی دەڕۆشت مەیلی جوداخوازی لەنێوموسڵمانەکانی ئەوێداسەریھەڵدا بەسەرۆکایەتی([[موحەممەد عەلی]]) ئەمەش بووە ھۆی شەڕێکی خوێناوی لەنێوان موسڵمان و ھیندۆسەکان،گاندیھیندۆسەکان، گاندی ھەوڵیدا یەکێتی نیشتمانی بپارێزیًت،بەڵامبپارێزیًت، بەڵام بێسوودبوو، بێسوودبوو،تاکارگەیشتەتاکارگەیشتە جیابوونەوەو ئەوەش شەڕی ھیندوو پاکستانی لێدروست بوو بەھۆی کشمیرەوە.
لەنێوخۆی ھیندیشدا کەمینە موسڵمانەکان بوونە ئامانجی تووندڕەوە ھیندۆسییەکان،گاندیھیندۆسییەکان، گاندی بەردەوام داوایدەکرد کەرێزیان لێبگیرێت و ئازار نەدرێن. ئەو ھەڵوێستەی گاندی تووندڕەوە ھیندۆسەکانی تووڕەکرد،بۆیەتووڕەکرد، بۆیە بڕیاریاندا بیکوژن،ئەوەبووبیکوژن، ئەوەبوو لە بەرواریڕێکەوتی [[٣٠ی شوبات]]ی [[١٩٤٨]] لەتەمەنی ٧٨ ساڵیدا بەدەستی تووندڕەوێکی ھیندۆسی کوژرا. شایەنی باسە پێشووتر پێنج جار رووبەڕوی ھەوڵی کوشتن ببۆوە.
 
== سەرچاوەی ئیلھامەکانی گاندی لە ناتوندوتیژیدا ==
 
وێڕای ئەزموونی فێربوونی لە ژیانی رۆژانەوە لە باشووری ئەفریقیاو وڵاتەکەی خۆی کەشوێنی ناکۆکی بوون،لەھەمانکاتیشدابوون، لەھەمانکاتیشدا گاندی وەکو کەسێکی رۆشنبیر لەژێر کایگەری چەندین بیروبۆچوون ونوسەرو کتێبدابووە. لەوانە (سروودی تۆباوی) کە داستانێکی شیعری ھیندۆسییە لە سەدەی سێزدەی پێش زاین نوسراوە و بە فەرھەنگی رۆحی خۆی داناوەو بۆی گەڕاوەتەوە. ھەروەھا کتێبە( (ئامۆژگاری چیا) ی ئینجیل و کتێبی ( تا دوا پێاو) ی فییلەسووفی ئینگلیزیجۆن راسکین) کە باس لە باشەی ھەموو جۆرەکانی کاری دەستەجەمعی دەکات،لەولاشەوەدەکات، لەولاشەوە کتێبی (ھەڵگەڕانەوەی مەدەنی) ی شاعیری ئەمریکی دیڤد تۆرۆ. لەتەک ھەموو ئەوانەشدا لەژێر کاریگەری گەورە ئەدیبر روسی (تۆلستۆی) دا بووە.
باوەڕە سۆفیگەرییەکانی خۆشی لە کەمخواردن وسادەپۆشین و بێدەنگی (بەتایبەتی ھەموو دووشەمووانێک بێدەنگە نواندوو لە ھەفتەدا)، ،ئارامگرتنئارامگرتن وپەلەنەکردن لەھەڵسوکەوت و بڕیارداندا،ئەوبڕیارداندا، ئەو یڕوایەی لادروستکردبوو کەدەبێت مرۆڤ پێش ئەوەی ھەوڵی گۆڕینی خەڵکبداتخەڵکبدات، ،دەبێتدەبێت خۆی بگۆڕێت.
 
== گاندی و ناتوندوتیژی ==
 
گاندی بە دامەزرێنەری جۆرێک تێکۆشان دادەنرێت کە لە سیاسەتناسیدا پێی دەگوترێت ([[بەرەنگاربوونەوەی ئاشتیانە]]) یاخود فەلسەفەی ناتوندوتیژی (ساتیاراھا). کە لەسەر چەندین بنەمای ئاینی و سیاسی و ئابووری دامەزراوە و لەکورتیدا ناوەڕۆکەکەی بریتییە لە ئازایەتی وراستی و ناتوندوتیژی،کەناتوندوتیژی، کە ئامانجی نوشوستگەیاندنە بە دوژمن لەرێگەی ھوشیاری تەواو بەرامبەر بە کێشەکەو دروستکردنی ھێزی ناتوندوتیژی لەبەرامبەریدا.
ناتوندوتیژی بەلای گاندییەوە بە قۆناغدا گوزەر دەکات لەلایەک گەورەکردنی گرفتەکەگرفتەکە، ،لەولاشەوەلەولاشەوە ھاندنی خەڵک لەدژیدا،چلەدژیدا، چ بەئامانجی لەناوبردنی یان گچکەکردنەوەی یاخود ھەرنا گەورەتر نەبێت گرفتەکە. بەڵام لای گاندی دوائامانج لەناتوندوتیژیدا کۆتایی پێنایەتپێنایەت، ،بەڵکوبەڵکو پێی وایە ئەگەر زەروورەت خواستی بەناچاری پەنادەبرێتە بەر توندوتیژی.
 
[[پۆل:دەرچووانی کۆلێجی زانکۆییی لەندەن]]