ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
|
|
|
{{خاوێنکردن}}
'''گەردیلە''' ، ئەتۆمئەتۆم، (بە [[ئینگلیسی]] : Atom) بچووکترین بەشی مادەیەماکە(ماددە) کە خاسیەتیتایبەتمەندیی توخمێکی کیمیایی خۆی بپارێزێتهەبێت.
<br />
== لە بارەی گەردیلەوە ==
'''گەردیلە''' مانای ئەوەیە کە بچوکترین بەشە و بەشی تری لێنابێتەوە، بەدرێژایی مێژوو بیرۆکە یان چەمکی گەردیلە چەند تێڕوانینێکی جیاوازی بەخۆیەوە بینیووە کە گرنگترین خاڵی وەرچەرخان لێرەدا زانینی ئەوەبوو کە بە بارگەی موجەب وبارگەی سالب گەردیلە پێک دێنن، یەکەمین تێڕوانین ئەوەبوو کە گەردیلە شێوەی پرتەقاڵێکی ھەیە کە کرۆکەکەی بەشی موجەب و ناوکەکانیشی بەشی سالب پێکدێنن و وە کە گەردیلە توند و پڕە و ھیچ کەلێنیکی تێدانی یە. لەدواییدا دەرکەوت کە ئەم تێڕوانینە ھەڵەیە و گەردیلە توند و پڕ نی یە و زۆربەی قەبارەکەی کەلێنە و مەسەلەی پرتەقاڵەکەش ھیچ پەیوەندی یەکی بەڕاستی یەوە نیە.
دوای ئەوەی ڕەزەرفۆردڕازرفۆرد و دوای ئەویش بۆر ھاتن و چەند گریمانێکی سەرسوڕھێنەریان خستەڕوو کە لەو کاتەدا زۆر ئاڵۆز بوون و پێچەوانەی بیردۆزی کارۆموگناتیسی بوون کە لەوکاتەدا باوبوو، گرنگترینی ئەم گریمانانە پێچواندنی گەردیلەبوو بە کۆمەڵەی خۆر کە تیایدا خۆر ناوکی گەردیلەکە بوو وە ئەستیرەکانیش ئەو ئەلکترۆنانەبوون کە بەدەوری ناوکدا دەخولێنەوە. بۆر چەند بیردۆزێکی لەسەر پەیوەندی نێوان ووزەی ئەلکترۆن و زەبری جوڵەکەی بەدەوری خولگەکەیدا دانا و چەند یاسایەکی بۆ ئەمەش دانا، بەڵام پاشان بۆر مرد و نھێنی ئەوەی کە چۆن گەیشتۆتە ئەم ئەنجامانە بە نەزانراوی مایەوە. دوای ئەمە بیردۆزە نوێ یەکان ھاتنە کایەوە کە بەشێوەیەکی سەرەکی پشتیان بە شێوەکەی بۆر بەست و چەند ڕاستی یەک و سەلمێندراوێکی تریان بۆ زیادکرد. ئەوەی کەلێرەدا بەلامانەوە گرنگە دوا تێڕوانینە کە زاناکان بۆ شێوەی گەردیلە تێی گەیشتوون و لەمەی خوارەوەدا کورتی دەکەینەوە:
== پێکھاتەی گەردیلە ==
'''ناوک''': بارستەی [[گەردیلە]]ی تێدا کۆبۆتەوە و لە [[پرۆتۆن]]ی بارگەبە موجەبباری پوزیتیڤ و [[نیوترۆن|نۆترۆن]]ی بارگەبە یەکسانباری ونێتار بارستە(یەکسان، چوونبێلایەن) پێک دێت. بارستەی پرۆتۆن و یەکنۆترۆن پێکدێتیەکسانە.
'''[[ئێلێکترۆن|ئەلیکترۆنەکان]]''': بارگەیانباریان سالبەنەرێنییە (سالب، بە ئینگلیسی: Negative) و ١٨٣٧ جار بچوکترنبچووکترن لە [[پرۆتۆن]] و [[نیوترۆن|نوترۆن]] و بەدەوری ناوکە بارگەبار موجەبەکەداپوزیتیفەکەدا بە خێراییخێراییەکی زۆر دەخولێنەوە. بەڵام وەک تێڕوانینەکەی بۆر نییە کە چواندبووی بە خولاندنەوەخولاندنەوەی [[ھەسارە]]کان بە دەوری [[خۆر]]دا لە خولگەی جێگیر و یەکساندا، بە پێچەوانەوە خولگەکان لە بۆشایی دان و ھەندێکیان خڕن وخڕن، ھەندێکی تریان تەشیلەیی و چەند شێوەیەکی ئاڵۆزی ترنتر.
ئەم ئەلیکترۆنانە لە بۆشاییدا بەدەوری ناوکدا بە دووریمەودای گەورەزۆر لەیەکتریدوور یەوەلە یەکدی دەخولێنەوە، ئەگەر بۆ نموونە وای دابنێین کە [[نیوەتیرەی ناوکی]] [[ھایدرۆجین]] ١ سم ە ئەوا تاکە ئەلکترۆنەکەی [[گەردیلە]]کە بەدەوری ناوکدا لەدووری نزیکەی ١ کم ەوە دەخولێتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە کە بەشی زۆری گەردیلەکە بۆشایی یە. ئەوەی کە لەمە دڵنیامان دەکاتەوە ئەوەیە کە چڕی ناوکەکە زۆر لە چڕی گشتی گەردیلەکە زیاترە.
[[چڕی]] بریتیە لە بارستە لەسەر قەبارە، بۆ نموونە چڕی ئاو ١ گم/سم٣ یە، بە واتای ئەوەی کە ئەگەر خشتەکێکی پڕلە ئاو بھێنین کە درێژی ھەر لایەکی ١ سم بێت ئەوا بارستەکەی ١ گم دەبێت.
|
