ئەلبەرت ئاینشتاین: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''ئەلبێرت ئاینشتاین''' ;(لەدایکبوون [[١٤ی ئازار]]ی [[١٨٧٩]] - کۆچی دوایی [[١٨ی نیسان]]ی [[١٩٥٥]])<ref>http://www.britannica.com/EBchecked/topic/181349/Albert-Einstein ئینسایکلۆپیدیای بریتانیکا</ref> زانایەکی [[ئەڵمانی]] بوو کە توانی پەرەبیردۆزی بداتڕێژەیی بەتایبەت بیردۆزەو ڕێژەییەبیردۆزی تایبەتیڕێژەیی وگشتی گشتییەکاندابڕێژێ، کە یەکێکە لە دوو پایەکانی فیزیایفیزیکی مۆدێرن.<ref>Zahar, Élie (2001), ''Poincaré's Philosophy. From Conventionalism to Phenomenology'', Carus Publishing Company, [http://books.google.com/?id=jJl2JAqvoSAC&pg=PA41 Chapter 2, p.41], ISBN 0-8126-9435-X.</ref><ref>{{cite doi|10.1098/rsbm.1955.0005}}</ref> ئەم زانایە زیاتر ناسراوە بەھۆی یاسای [[یەکسانی بارستە-وزە|یەکسانیی بارستە-وزە]] ({{Nowrap|1=''E'' = ''mc''²}}) کە ناسراوە بە "بەناوبانگترین ھاوکێشەی جیھان"<ref>David Bodanis, ''E&nbsp;=&nbsp;mc^2q: A Biography of the World's Most Famous Equation'' (New York: Walker, 2000).</ref> وە ھەروەھا توانی [[خەڵاتی نۆبڵ]] بۆ [[فیزیا]] لە ساڵی [[١٩٢١]] بەدەستای بھێنێت بۆ پەرەپێدان و باسکردنی [[دیاردەی کاریگەری کارۆڕووناکی]] (بە ئینگلیسی: Photoelectic effect) و بە گشتی دادەنرێتگشتی، بە کاریگەترینکاریگەرترین فیزیازانیفیزیکزانی سەدەی بیستەم دادەنرێت.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/181349/Albert-Einstein ئینسایکڵۆپیدیای بریتانیکا، ئەلبێرت ئاینشتاین]</ref> ئاینشتاین خەڵکی [[ئەڵمانیا]] بوو بەڵام لەبەر دۆخی تایبەتی [[ئەڵمانیا]] لەو سەردەمە کۆچی بۆ [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا]] کۆچی کرد و تا کۆتایی ژیانی لەوێ مایەوە. ئەنیشتاینئەینشتاین بە باوکی فیزیای نوێ دادەنرێت.<ref>Zahar, Élie (2001), ''Poincaré's Philosophy. From Conventionalism to Phenomenology'', Carus Publishing Company, [http://books.google.com/?id=jJl2JAqvoSAC&pg=PA41 Chapter 2, p.41], ISBN 0-8126-9435-X.</ref> بیردۆزی لە زۆر بوارەکانی [[بیرکاری]] و [[فیزیا]] و [[گەردوونناسی]] و ھەروەھا زۆر بیروبۆچوونی کۆکردۆتەوە لە ھەریەکەھەر یەکە لە [[کات]] و شوێن و [[ڕووناکی]] و ھێزی کێشکردن.

لە سەرەتای دەستپێکردنی ژیانی زانستیدا، ئاینشتاین پێی وابوو کە میکانیکی [[ئیسحاق نیوتن|نیوتنی]] ئیتر نەیدەتوانی یاساکانی [[میکانیکی کلاسیکی]] و یاساکانی [[کادی ئەلەکترۆمەگنەتیسی]] ڕێکبخات. کە ئەمەش بووە ھۆی سەرھەڵدانیسەرھەڵدان و پەرەپێدانی بیردۆزەکەی بەناوی بیردۆزی [[ڕێژەیی تایبەت]]. دواتر ھەستی بەوە کرد کە ناوەرۆکی [[بیردۆزی ڕێژەیی]] دەتوانرێت پەرەی پێ بدرێت بۆ یاساکانی کادی ڕاکێشان (gravitational fields). پاشان لەگەڵ بڵاوکردنەوەی دوایین بیردۆزی دەربارەی [[ھێزی ڕاکێشان]] لە ساڵی ١٩١٦، پەڕەیەکیشی دەربارەی [[ڕێژەیی گشتی|بیردۆزی ڕێژەیی گشتی]] بڵاوکردەوە.<ref>[//en.wikipedia.org/wiki/Albert_Einstein ویکیپیدیای ئینگلیزی]</ref>

[[پەڕگە:Photoelectric effect.svg|thumb|left|275px|[[دیاردەی کاریگەری کارۆڕووناکی]] (کاریگەریی فۆتۆئێلکتریک). ئەم وێنەیە ئەوە نیشان دەدات کە کاتێک ئەلیکترۆن لەسەر ڕووی مادەی دەدرێتەوە کە لە فۆتۆنی لێدراوەوە دەستمان کەوتووە.]]

| ''Doesئایا theسستیی Inertiaتەنێکی ofفیزیکی aپەیوەندیی Bodyهەیە Dependبەوە Uponوزەیەوە Itsکە Energy Content?''تێیدایە؟ || [[یەکسانی بارستە-وزە]] || ٢٧ی ئەیلوول || ٢١ی تشرینی دووەم ||یەکسانی بارستە و وزە، {{Nowrap|1=''E'' = ''mc''^٢}} (ھەروەھا بە بۆ دەرکەوتنی، توانای [[ھێزی ڕاکێشان]] بۆ لارکردنەوەی [[ڕووناکی]]), ھەبوونی وزەی وەستاو، و بنچینەکانی وزەی ناوەکی.

ئاینشتاین لە [[بەرلین]] نیشتەجێبوونیشتەجێ کەبوو. میوانەکانی لە سەرانسەری جیھانجیھانەوە دەھاتن بۆ لای و گوێیان لە قسەکانی دەگرت، تا ساڵی [[١٩٢٩]] کاتێک تەمەنی گەیشتە پەنجا ساڵ بڕیاری ونبوونیدا و کەس نەیزانی لە کوێ دەژیت، لە [[١٨ی نیسان]]ی ساڵی [[١٩٥٥]] لە شاری پرینستۆن لە ویلایەتی [[نیوجێرسی]] لە [[ئەمریکا]] ئاینشتاین کۆچی دوایی کرد. زۆر لە زانکۆکان پێشبڕکێیان بوو تا مێشکی ئەم پیاوە بەدەست بھێنن تا نھێنیەکانی ئەم زانایە بزانن.

ئەلبێرت ئاینشتاین پلەی گەورەترین زانای لە جیھاندا بەدەستی ھێنا، پاشان [[ئیسحاق نیوتن]] لە دوای ئەو دێت، و ئەم پلەیەی لە گۆڤاری جیھانی پێبەخشرا کە سەد زانا لە بەناوبانگترین زاناکانی ئەم بوارە بەشداریانبەشدارییان تێدا کرد. زانا '''برایت جرین''' لە زانکۆی کۆلۆمبیای ئەمریکی دەڵێت: "تیۆرەکانی ئاینشتاین بە تایبەتی [[بیردۆزی ڕێژەیی]] ھەموو بیروڕایەکانی سەبارەت،سەبارەت بە بۆشایی ئاسمان و [[کات]] گۆڕی، کە لە جیاتی ئەم دووانە جیھانێکی سەیر و جوڵاوی پێشکەش کرد کە بۆشایی و [[کات]] تێیدا دەجوڵێنەوەدەجوڵێنەوە، ھەرچەندەھەرچەند بیروڕاکانی زۆر قورسن بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئاینشتاین ھەر بە بەناوبانگترین زانا دادەنرێت و ھەر ئەم قورسییە بوو بە ھۆکاری ناوبانگیەکەی تا ئەمڕۆشی تێدابێتلەگەڵدا بێت. چونکە بۆ [[زانست]] ژیا و خەباتی لە پێناو جێبەجێ کردنی تاقیکردنەوەکان و بیروڕاکانی دەکرد، ھەر بۆیە شوێنی خۆی لە [[مێژوو]]دا دیاری کرد.