قەوقاز: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''قەوقاز''' یان قەفقاز, ناوچەیەکی جوگرافی سیاسیە ئەکەوێتە سەر سنوری [[ئەوروپا]] و [[ئاسیا]], ومەڵبەندی [[شاخەکانی قەوقاز]]ەقەوقازە, کە بەرزترین لوتکەی [[ئەوروپا]]یئەوروپای لە خۆ گرتووە کە [[شاخی ئەلبروس]]ەئەلبروسە, و زۆروزۆر جار قەوقاز دابەش دەبێت بۆ قەوقازی باشور و قەوقازیوقەوقازی باکور.

بنەڕەتی وشەکە لە قەوقازەوە ھاتووە, بابپری قەوقازیەکانی باکور, قەوقاز کوڕی تۆگارما بووە, حەفیدی یافسی سێیەمی کوڕی [[نوح]] بووە. دوای ڕوخانی [[بورجی بابل]] و دابەشبوونیودابەشبوونی مرۆڤایەتی بۆ زمانی جیاواز, تۆگارما و کوڕەکانیوکوڕەکانی لە دوو شاخی دووردا نیشتەجێ بوون کە دادەنرێن بە شاخی [[ئەلبروس]] و [[ئارارات]].

بەشە خوارووەکانی [[شاخەکانی قەوقاز]] ئەکەونە [[ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست|ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستی گەورەوە]], کە ئەم ناوچانە بە ھێڵی جیاکەرەوەی نێوان [[ئاسیا]] و [[ئەوروپا]]وئەوروپا دادەنرێن, ناوچەکانی قەوقاز ھەژمار ئەکرێن لەسەر یەکێک لەو دوو [[قاڕە]] یان ھەردوکیان, شاخی [[ئەلبروس]] بەرزترین ناوچەی قەوقازە کە بەرزیەکەی ئەگاتە ٥,٦٤٢ مەتر لە ڕۆژئاوای [[سیسقەوقاز]] لە [[ڕوسیا]], ھەروەک ئەم شاخە بەرزترین خاڵە لە [[ئەوروپا]]دائەوروپادا (بۆ ئەوانەی کە قەوقاز بە ئەوروپی ئەژمێرن)

قەوقاز بەو ناوچانە دادەنرێت کە زۆرترین زمان و ڕۆشنبیری جۆراوجۆری تیایە لە سەر زەوی, قەوقاز پێکھاتووە لە وڵاتە نەتەوەییەکانی [[سۆڤێتی پێشوو]] وەک ([[جۆرجیا]], [[ئەرمینیا]] و [[ئازربایجان]]). بەڵام قەوقازی ڕوسی پێک دێت لە [[کراسنۆدار کرای]]،کرای، [[ستاڤرۆپول کرای]], [[ئەدیگیا]], [[کاراچای-چیرکیسیا]], [[کاباردینۆ- بلگاریا]], [[چیچان]], [[ئەنگۆشیا]], [[ئۆسیتیای باکور]] و [[داغستان]]وداغستان. ھەروەھا قەوقاز سێ وڵات ئەگرێتەوە کە سەربەخۆیی خۆیان ڕاگەیاند بەڵام باوەڕپێکراو نین لە لایەن دەوڵەتەکانەوە, وەک, [[ئەبخاریا]] و [[ئۆسیتایوئۆسیتای باشوری]] و [[قەرەباغ]]وقەرەباغ.

قەوقاز دادەنرێت بەو وڵاتانە کە گرنگیەکی ژینگەیی گەورەیان ھەیە, کە نزیکەی ٦٤٠٠ جۆر [[ڕووەک]] لە خۆ ئەگرێت, ولەوانەش ١٦٠٠ جۆریان شوێنی بنەڕەتیان قەوقازە, ژیانی وشکانی قەوقازی [[پڵنک]] و [[ورچ]] و [[گورگ]] و [[داڵی ئالتونی]] لە خۆ ئەگرێت, ھەروەھا نزیکەی ١٠٠٠ جۆر [[جاڵجاڵۆکە]]ی تیایە, زەویەکان دارستانی چڕوپڕ لە خۆدەگرێت لەگەڵ زەوی بەردیندا لەسەروو زەوی دەرختەکان.

بەشی باکوری قەوقاز پێی دەوترێت [[سیسقەوقاز]], و بەشیوبەشی باشوری پێی ئەوترێت [[ترانسقەوقاز]].

[[سیسقەوقاز]] زۆربەی شاخە گەورەکانی قەوقاز ئەگرێتەوە لەگەڵ باشوری ڕۆژئاوای [[ئاسیا]] و ناوچەوناوچە باکوریەکانی [[جۆرجیا]] و [[ئازربایجان]].

و [[ترانسقەوقاز]]وترانسقەوقاز لە باکوریەوە [[ڕوسیا]], و لەولە ڕۆژئاوایەوە [[دەریای ڕەش]] و [[تورکیا]], و لەولە ڕۆژھەڵاتیەوە [[دەریای قەزوین]], و لەولە باشوریەوە [[ئێران]] دەوریان داوە, ھەروەھا شاخەکانی قەوقاز و ناوچەوناوچە نزمەکانی [[ئەرمینیا]] و [[ئازربایجان]]وئازربایجان ئەگرێتەوە بێجگە لە ناوچەکانی باکوڕی و [[جۆرجیا]]وجۆرجیا ئەگرێتەوە بێجگە لە ناوچەکانی باکوڕی.

قەوقاز لە مێژوودا مەڵبەندی ململانێ [[سیاسی]] ووسەربازی [[سەربازی]]وئاینی ووڕۆشنبیری [[ئاینی]] و [[ڕۆشنبیری]] و فراوانکردنەکانوفراوانکردنەکان بووە بە درێژایی سەدەکان, سەرەتا قەوقاز بەشێک بوو لە جیھانی ئێرانی, لە سەرەتای سەدەی نۆزدەدا, [[ئیمپراتۆری ڕوسی]] ناوچەی قاجاریۆنی داگیر کرد.

مەمالیکە قەوقازیە دێرینەکان [[ئەرمینیا]] و [[ئەلبانیا]] و [[کولخیس]] و [[ئیبیریا]]یان ئەگرتەوە, ئەم مەمالیکانە دوایی خرانە سەر ئیمپراتۆریەتە ئێرانیە جۆراوجۆرەکان, لەوانە [[میدیا]], ئیمپراتۆری [[ئەخمینی]], ئیمپراتۆری [[پارسینی]] و ئیمپراتۆریوئیمپراتۆری [[ساسانیەکان]], و بەوبە تێپەڕبوونی کات [[مەجوسی]] (ئاگر پەرستی) بووە ئاینی سەرەکی لە ناوچەکە, بەڵام دواتر ناوچەکە دوو گۆڕانکاری گەورەی بە خۆیەوە بینی لە ڕووی ئاینەوە, بە ھۆی ململانێی گەورەی نێوان [[فارس]] و [[ڕۆم]], و دواتریش [[بیزەنتیەکان]] کە ناوچەکەیان چەندین جار داگیر کرد بەڵام نەیاتوانی دەستی بەسەرا بگرن بۆ ماوەیەکی زۆر.

ئاینی [[مەسیحی]]، [[مەجوسی]] سڕیەوە کاتێک [[جۆرجیا]] و [[ئەرمینیا]]وئەرمینیا بوون بە [[مەسیحی]], پاشان ناوچەکە کەوتە ژێر فەرمانڕەوایی [[عەرەب]] دوای فەتحی [[ئیسلام]] بۆ [[فارس]], [[ئەرمینیا]] ووزۆربەی زۆربەی [[جۆرجیا]] بە [[مەسیحی]] مانەوە, و پاشایوپاشای جۆرجی دیڤید ھەستا بە دەرکردنی [[موسڵمانان]] لە ناوچەکە, پاشان ناوچەکە دەستی بە سەرا گیرا لەلایەن [[سەلجوقیەکان]] و [[دەوڵەتی عوسمانی|عوسمانیەکان]] و [[مەغۆل]] وومەمالیکە مەمالیکە و خانەوخانە ناوچەیەکان و جارێکیوجارێکی تر [[فارس]] دەستی بەسەرا گرتەوە ھەتا داگیرکاری ڕوسی.

دوو جار ناوچەکە لە ژێر یەک دەسەڵاتی سیاسیا یەکی گرتووە, لە کاتی شەڕی ناوخۆی [[ڕوسیا]]دا, لە سەردەمە نوێکاندا قەوقاز مەڵبەندی شەڕی نێوان [[دەوڵەتی عوسمانی|ئیمپراتۆری عوسمانی]] و [[ئێران]] و [[ڕوسیا]]وڕوسیا بووە, تا بە تەواوی لەلایەن [[ڕوسیا]]وەڕوسیاوە داگیر کرا.

لە چلەکانی سەدەی بیست, کۆچی بە کۆمەڵی ٤٨٠,٠٠٠ [[چیچانی ئینگۆشی]] و ١٢٠,٠٠٠ [[بەلقار]] ووفەڕاشای [[فەڕاشای]] و [[تورکەوتورکە جۆرجیەکان]] , و٢٠٠,٠٠٠ لە [[کورد]] و قەوقازیەوقەوقازیە ئەڵمانیەکان بۆ [[ئاسیای ناوەڕاست]] و [[سیبریا]] ڕوویدا, بە پێی قسه‌ی [[نیکۆلاس وێرت]], ڕێژەی ئەوانەی گیانیان لە دەستدا لە نێوان ئەم ٦٠٠,٠٠٠ کۆچکردووە دا لە ساڵانی ١٩٤٣ و ١٩٤٤ گەیشتە %٢٥.

لە دوای کۆتایی [[یەکێتی سۆڤێت]], [[جۆرجیا]] ووئەرمینیا [[ئەرمینیا]] و [[ئازربایجان]]وئازربایجان سەربەخۆییان بە دەست ھێنا لە ساڵی ١٩٩١, و ناوچەکەوناوچەکە بووە مەڵبەندی ململانێ ناوخۆ جیاوازەکان لە سەرەتای کۆتایی پێھاتنی [[یەکێتی سۆڤێـت]], وەک ململانێی [[ناجۆرنی قەرەباغ]] (١٩٨٨-١٩٩٤), ململانێی [[ئۆسیتی-ئەنگۆشی]] (١٩٨٩-١٩٩١), شەڕی [[ئەبخاریا]] (١٩٩٢-١٩٩٣), [[شەڕی چیچانی یەکەم]] (١٩٩٤-١٩٩٦), [[شەڕی چیچانی دووەم]] (١٩٩٩-٢٠٠٩), وشەڕی [[ئۆسیتیای باشور]] (٢٠٠٨).