ئەندەلوس: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

*[[فەتحی ئەمەوی (ئیسلامی) بۆ ئەندەلوس]]

* [[خەلافەتی ئەمەوی لە ئەندەلوس]]

* [[محەمەدی کوڕی ئەبو عامر]]

<small>1039–1085</small> [[مەلیکە تائیفیەکان]]

سەرەتا دامەزرا وەک میرنشینێک لە ژێر سێبەری [[دەوڵەتی ئەمەوی]] لە [[شام]]. کە بە سەرکەوتوویی دەستی پێکرد لەلایەن [[وەلیدی کوڕی عەبدول مەلیک]] (٧١١-٧٥٠), پاشان [[عەبدول ڕەحمان داخل]] [[دەوڵەتی ئەمەوی|دەوڵەتی بەنی ئومیەی]] گرتە دەست لە ئەندەلوس, و دوای ڕوخانی [[دەوڵەتی ئەمەوی|دەوڵەتی بەنی ئومیە]] (ئەمەوی)، مەمالیکی جیاواز ئەندەلوسیان گرتە دەست, تاکو [[مەوحیدون]] و [[مورابیتون]] کردیانەوە بەیەک، پاشان جارێکی تر دابەش بووە بۆ مەمالیکە تائیفیەکان جارێکی تر و بە تەواوی توێنرایەوە بە چوونە ناوەوەی [[فێرناندۆی دووەم]] پاشای ئیسپان بۆ شانشینی [[غەرناتە]] ساڵی ١٤٩٢.

ئەسڵەکەی [[دوورگەی ئەندەلوس]]ە, کە لە وشەی وەندەلوسەوە ھاتووە, ئەندەلوس [[فاندال|فاندالە]] کۆنەکان بوون, کە نەتەوەیەکی [[جێرمانی]] بوون لە [[جیرمانیا]]وە ([[ئەڵمانیا]] و [[پۆڵەندا|پۆڵەندای]] ئێستا) ڕۆیشتوون بەرەوە [[ئیبیریا]] ([[ئیسپانیا]] و [[پورتوگال|پورتوگالی]] ئێستا), ھەروەھا بەشێکی زۆریان ڕۆیشتوون بەرەو [[باکوری ئەفریقا]] دوای ئەوەی کە [[قوتە ڕۆژئاواییەکان]] [[ئیبیریا]]یان گرت, [[قوتە ڕۆژئاواییەکان]] لە ناوچەی [[دەریای ڕەش]]ەوە ھاتبوون, کۆمەڵە ھۆزێکی [[ئاری]] بوون.

ئەندەلوس ئەکەوێتە بەشی ڕۆژئاوای [[ئەوروپا]], و ئەو ناوچەیە ئەگرێتەوە کە ئێستا بە [[ئیسپانیا]] و [[پورتوگال]] ناو دەبرێت, گەرووی [[جەبەل تاریق]] لە قاڕەی [[ئەفریقا]] جیای ئەکاتەوە, ئەندەلوس لە [[مێژووی ئیسلامی|مێژووی ئیسلامیدا]] بەو ماوەیە ئەوترێت کە لە فەتحی [[عەرەب]] بۆ [[ئیسپانیا]] دەست پێ دەکات ساڵی ٩١ک/ ٧١١ز, تاکو ڕوخانی [[غەرناتە]] ٨٩٧ک/ ١٤٩٢ز کە ماوەکەی ٨ سەدە بووە.

[[ئەلیبین]] و [[کیڵتز]] دێرینترین نەتەوەن کە لە [[ئیبیریا]] ([[ئیسپانیا]] و [[پورتوگال]]) نیشتەجێ بوون, ([[ئەلیبیەکان]] نەتەوەیەکن لە باشوری دوورگەی [[دەریای ناوەڕاست|دەریای ناوەڕاستەوە]] ھاتوون بەڵام [[کیڵتز]] نەتەوەیەکن کە لە باکورەو ھاتوون).

ھەروەک [[یۆنانی]] و [[فینیقیەکان]] نیشتەجێ بوون لە ھەندێ شار و ناوچەی [[ئیبیریا]], [[ڕۆمان]] داگیریان کرد و گۆڕیان بۆ ولایەتێکی ڕۆشنبیری ڕۆمانی و ئاینی [[کاسۆلیکی]], دوای ئەوەی کە بیروباوەڕی [[ئاریۆسی]] بڵاو بوو لە ناویاندا, و [[ڕۆمان]] سەرکەوتن لە گۆڕینی زمانەکەیان بۆ [[لاتینی]]. و بلاوی بیروباوەڕی [[ئاریۆسی]] لە ناو خەڵکی ڕەسەنی ناوچەکە کاریگەری ھەبوو لەسەر [[ئیسلام]] بوونیان دوای فەتحی ئیسلامی لەبەر نزیکی ئەو بیروباوەڕە لە بیروباوەڕی [[ئیسلام|ئیسلامیەوە]].

[[موسڵمانان]] فەتحیان کرد بە سەرکردایەتی [[تاریقی کوڕی زیاد]] لە ساڵی ٩١ک/ ٧١١ز, و ئەندەلوسیان کردە بەشێک لە [[دەوڵەتی ئیسلامی]], و [[عەبدول ڕەحمان داخل]] بە دامەزرێنەری دەوڵەتی ئەندەلوس دادەنرێت لە ساڵی ٧٥٠ک, کە سەربەخۆ بوو لە [[دەوڵەتی عەباسی]], وئەندەلوس بە درێژبوونەوی [[دەوڵەتی ئەمەوی]] دادەنرێت کە [[دەوڵەتی عەباسی|عەباسیەکان]] دەستیان بەسەرا گرت لە ڕۆژھەڵاتەوە ساڵی ١٣٢ک, و لە ساڵی ٧٥٦ز [[عەبدول ڕەحمان ناسر]] شاری [[قورتوبە]]ی بنیاتنا, کە بووە پایتەختی ئەندەلوس وشارێک بوو پێشبڕکێی لەگەڵ [[بەغدا]]ی پایتەختی [[دەوڵەتی عەباسی|عەباسیەکان]] ئەکرد.

ئیسپانیە کاسۆلیکەکان سزای ھەموو ئەوانەیان ئەدا کە [[ئەرسەدۆکس]] نەبوونایە و ئەیانکوشت، کە گەیشتنە [[غەرناتە]] لە ساڵی ١٥٢٦ز, داوایان لە [[موسڵمانان]] کرد یان ببن بە [[مەسیحی]] یان وڵاتەکە بە جێ بھێڵن, لەگەڵ ئەوەی ئەو مەحاکمانە بە موسڵمانی ئەندەلوسیان کرد کە زۆربەیان بوون بە [[مەسیحی]] لەگەڵ ئەوەی بە نھێنی بە موسڵمانی مانەوە. لە ساڵی ١٦٠٩ پاشای [[ئیسپانیا]] فەرمانی کرد بە دەرکردنی ھەموو [[موسڵمانان]] لە [[ئیسپانیا]] کە ئەوانەی دەرکران [[عەرەب]] و وبەڕبەڕی نەبوون بەڵکو دانیشتووی ڕەسەنی [[ئیبریا]] بوون, و لە ماوەی دە ساڵدا زیاتر لە ٢٥٠,٠٠٠ [[موسڵمان]] دەرکران و دەست بە سەر ماڵەکانیاندا گیرا. کە ئەوانیش ڕوویان کردە [[باکوری ئەفریقا]] (ھەتاکو ئێستا زۆر لەو خێزانانەی کە ئەسڵیان ئەگەڕێتەوە بۆ موسڵمانی ئەندەلوس لە [[باکوری ئەفریقا]] ئەژین بە تایبەت لە [[مەغریب]]).

ئەندەلوس کاریگەریەکی گەورەی ھەبوو لەسەر [[ئەوروپا]] و مەمالیکەکانی دەوروپشتی, و کاتێک [[دەوڵەتی ئەمەوی]] لە ئەدەلوس بنیاتنرا, زۆر لە لاوەکانی [[ئەوروپا]] ڕوویان ئه‌كرده‌ [[قورتوبە]] بۆ زانست. دەسەڵاتی ئیسلامی ئەندەلوس ٨٠٠ ساڵ بەردەوام بوو, ھەتاکو ئێستا ناوچەی باشوری [[ئیسپانیا]] بە ناوی ئەندەلوس ئەناسرێت, و بەشێک لە ئیسپانیای نوێ پێک دەھێنێت, زۆربەی بینا مێژوویەکانی ماوەتەوە کە ئەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دەوڵەتی ئیسلامی لە ئەندەلوس, و زۆر وشەی ئیسپانی ھەیە کە سەرچاوەکەنیان ئەگەڕێنەوە بۆ [[زمانی عەرەبی]].

[[ئەمەویەکان]] گرنگیان دا بە بنیاتنانی [[قورتوبە]] و ژمارەی مزگەوتەکانی ئەگەیشتە ١٦٠٠ مزگەوت و مزگەوتی جامع بەناوبانگترین مزگەوتیەتی, و [[ئیدریسی]] ئەڵێت نمونەی نیە لە نێو شارە ئیسلامیەکاندا, ١٠٠ ھەزار ناوەندی تیایە و ھەشتا ھەزار تەلاری تیایە, وژمارەی باخچەکانی [[قورتوبە]] ئەگاتە ٩ باخچەی گەورە کە ھەر یەکێکیان بە قەبارەی شارێکی گەورەیە, و لە دەوروبەریا سێ ھەزار [[گوند]] ھەیە, و بە پێی وتەی ھەندێک لە میژوو نوسان ژمارەی دانیشتوانی [[قورتوبە]] بە ملیۆنێک کەس ئەخەمڵێنن لە ڕۆژانی گەشەسەندنیا.

خەڵک داھێنانانیان کرد لە خواردن و جل و بەرگدا, بۆ ھەموو کۆبوونەوە و دانیشتنێک ھەڵسوکەوتی تایبەتی ھەبوو، و بۆ ھەر وەرزێک خواردن و جلی خۆی ھەبوو و بۆ ھەر ئاھەنگێک گۆرانی و ئاوازی خۆی ھەبوو, کە زۆر زانا ھەڵکەوتن داوای دژایەتی کردنی بەفیڕۆدانیان ئەکرد, ھەروەک خەلیفە خۆی لەگەڵ ھەموو ئەو خۆشیانەی لە بەر دەستیا بوو, کە بە ترس و پاڕانەوە لە بەردەم خوا ئەوەستا کە باران ببارێنێت و [[موسڵمانان]] توشی ناڕەحەتی نەبن و خوا ڕەحمەتی خۆییان لێ نەگریتەوە بە ھۆی ئەوەوە, لە کاتێکا کە رۆژێک کەمتەرخەمی نەکرد لە خزمەتی [[موسڵمانان]] و [[ڕ|ئیسلامدا]].