ھەرێمی کوردستان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
←‏ژمارەی دانیشتوان: باشترکردن، بەستەردان
بەکوردیکردن، چاککردنی ڕێنووس
ھێڵی ٥١:
|کۆدی_تەلەفوون = +٩}}
 
'''ھەرێمی کوردستان''' ھەرێمێکی [[فیدرالیزم|فیدراڵیی]]، نەتەوەیی و ئابووری ئۆتۆنۆمیە لە ناو کۆماری [[عێراق]]دا. لە رۆژھەڵاتەوەڕۆژھەڵاتەوە کوردستانی [[ئێران]]، لە باکورەوەباکوورەوە کۆماری [[تورکیا]]، لە رۆژئاواوەڕۆژئاواوە [[سوریا]] سنوورەکانی پێک دێنن. شاری [[ھەولێر]] پایتەختیێتی.
 
== زاراوەناسی ==
 
کوردستان بە واتای "نیشتمانی کوردان" دێت. چەمکی"کورد" لە وشەی لاتینی Cordueni داتاشراوە کە بە مانای دانیشتوانی پاشایەتی Corduene دێت، کە بوو بە ناوچەیەکی ئیمپراتۆری رۆمانڕۆمان لە ٦٦ پ. ز.
لە دەستوری عێراقیدا، بە "ھەرێمی کوردستان" ئاماژەی پێکراوە. حکومەتی ھەرێم بە "کوردستان - عێراق"، یان "ھەرێمی کوردستان" ناوی دەبات بەڵام دەستەواژەی "کوردستانی عێراق" بەکارناھێنێت. ناوی حکومەتەکە "حکومەتی ھەرێمی کوردستان"ە کە کورتەکەی لە زمانی ئینگلیزیدا KRG یە.
کوردەکان بە کوردستانی باشوریشباشووریش ناوی دەبەن ئەوەش بەھۆی ھەڵکەوتەی جوگرافییەکەیەوە کە بەشی باشووری کوردستانی گەورەی پێکھێناوە.
لە سەردەمی دەسەڵاتی حزبی بەعسدا لە حەفتاکان‌وحەفتاکان‌ و ھەشتاکاندا، ھەێمەکەھەرێمەکە بە "ھەرێمی ئۆتۆنۆمی کوردستان" ناودەبرا.
 
== مێژوو ==
 
بە درێژایی مێژوو ھەرێمەکە نەتەوەی جیاوازی تیا نیشتەجێ بوون یان حوکمڕانییان کردبووە وەک حورانیەکان، میتانیەکان، ئاشورییەکان، تورکەکان، میدییەکان، فارسەکان، یۆنانییەکان، رۆمانییەکان‌وڕۆمانییەکان‌ عەرەب‌وو عەرەب‌ و تادوایی. لە سەدەکانی ناوەڕاستدا لەلایەن میرنشینی نیمچە سەربەخۆوە حوکمڕانی کراوە وەک میرنشینەکانی سۆران، بابان، بادینان‌وبادینان‌ و ئەردەڵان کە بە ھەموویان بەشێکی گەورەی خێڵ‌وخێڵ‌ و تیرە کوردییەکانی ئەمڕۆ پێکدێنن. لە ناوچە جیاجیاکانی کوردستان دەژین‌ودەژین‌ و ھەموو خۆیان بە کورد ئەزانن.
 
=== ئینتیدابی بریتانی ===
 
لە یەکی کانوونی دووەمی ١٩١٨ لە کۆبوونەوەیەکدا لە سلێمانی لەگەڵ کۆڵۆنێڵ ئارنۆڵد وێڵسن، مەندوبی سیڤیلی میسۆپۆتامیا بە وەکالەت، سەرکردە کوردەکان داوای پاڵپشتیی بریتانیایان کرد بۆ دامەزراندنی کوردستانێکی یەکگرتووو سەربەخۆ لەسایەی پاراستنی بریتانیادا. لە نێوان ساڵانی ١٩١٩ و ١٩٢٢، شێخ مەحمود بەرزنجی کە سەرکردەیەکی کوردی کاریگەر بووە لە سلێمانی، حکومەتێکی کوردیی پێکھێنا‌وپێکھێنا‌ و دوو شۆڕشی دژی حوکمی بریتانیا کرد. دوو ساڵی پێ چووپێچوو تا دەسەڵاتی بریتانی توانی راپەڕینەکانیڕاپەڕینەکانی سەرکوت بکات. یەکەم شۆڕشی لە ٢٢ی مایسی ١٩١٩ دەستی پێکرد‌وپێکرد‌ و کە تێیدا ئەو کارمەندە بریتانیانەی لە سلێمانی بوون دەستگیرکران‌ودەستگیرکران‌ و شۆڕشەکە بەخێرایی بە موسڵ‌وموسڵ‌ و ھەولێردا بڵاوبوووە. بریتانیا بۆ سەرکوت کردنی راپەڕینەکەڕاپەڕینەکە بۆمبارانی ھەوایی، تۆپباران، شەڕی زەمینی‌وزەمینی و یەکجاریش گازی کیمیایی بەکارھێنا. بریتانیەکان مەحمودیان دوورخستەوە بۆ ھندستان. لە حوزەیرانی ١٩٢٠، ٦٢ سەرکردەی خێڵەکیی ناوچەکە، داوای سەربەخۆیی کوردستانیان کرد لەژێر سایەی ئینتیدابی بریتانیا. رەتکردنەوەیڕەتکردنەوەی بریتانیەکان بۆ حوکمی سەربەخۆی کوردەکان لەوەوە سەرچاوەی گرت کە سەرکەوتنی حوکمی سەربەخۆی کوردەکان لە ناوچەکەدا وا ئەکات عەرەبەکانی تر لە ھەردوو ناوچەی بەغدا‌و بەسرە داوای سەربەھۆییسەربەخۆیی بکەن‌وبکەن و بەمەش کۆنترۆڵیکۆنتڕۆڵی راسەوخیڕاستەوخۆی بریتانیەکان بەسەر میسۆپۆتامیادا لەناودەچێت. لە ساڵی ١٩٢٢، بریتانیا شێخ مەحمودیان گێڕایەوە سەر دەسەڵات، بەو ھیوایەی شێخ مەحمود کوردەکان رێکبخاتەوەوڕێکبخاتەوەو دژایەتی تورکەکان بکات کە داوای موسڵ‌وموسڵ کەرکوکیانو کەرکووکیان دەکرد. شێخ مەحمود مەملەکەتی کوردستانی راگەاند‌وراگەیاند و خۆی وەک مەلیکی کوردستان ناساند، دواتر رەزامەندیڕەزامەندی دەربڕی بە ئۆتۆنۆمییەکی سنوردارسنووردار لەچوارچێوەی دەوڵەتی عێراقی تازەپێکھێنراوداتازە پێکھێنراودا. لە ساڵی ١٩٣٠ و دوای راگەیاندنیڕاگەیاندنی وەرگیرانی عێراق لە "عوسبەتول ئومەم"، شێخ مەحمود سێیەم راپەڕینیڕاپەڕینی دەستپێکرد کە بە ھێزە زەمینی‌وزەمینی و ئاسمانییە بریتانییەکان سەرکوتکرا.
 
بە ھاتنی ١٩٢٧، ھۆزی بارزانی بوونە پشتیوانی مافەکانی کورد لە عێراق. لە ساڵی ١٩٢٩، بارزانییەکان داوای ناوچەیەکی کوردییان کرد لە باکوریباکووری عێراق. بە پاڵپشتیی ئەم داوایانە، لە ساڵی ١٩٣١ ناسراوەکانی کورد سکاڵایەکیان دایە "عوسبەتول ئومەم"‌و داوای دامەزراندنی حکومەتێکی سەربەخۆی کوردییان لێرد. لەژێر حکومەتی عێراقی‌وعێراقی و بریتانیەکان، لە ساڵی ١٩٤٥، سەرکردەی ھەرە کاریگەری ھۆزەکە، مستەفا بارزانی ناچار کرا بڕواتبڕواتە ئێران. دواتر چووە یەکێتی سۆڤێت، ئەمەش دوای رووخانیڕووخانی کۆماری مھاباد لە ساڵی ١٩٤٦.
 
=== شۆڕشەکانی بارزانی لە ساڵانی ١٩٦٠-١٩٧٥و دواھاتەکانی ===
 
دوای کودەتایەکی سەربازیی لە لایەن عەبدولکەریم قاسمەوە ساڵی ١٩٥٨، بارزانی توانی لە مەنفا بگەڕێتەوەوبگەڕێتەوە و پارتێکی سیاسیی خۆی دابمەزرێنێت کە پارتی دیموکراتی کوردستانەوکوردستانە و لە ساڵی ١٩٦٠ شێوەی فەرمیی وەرگرت. دوای ماوەیەکی کەم، قاسم خێڵی برادۆست‌وبرادۆست و زێباریی دژی بارزانی ھاندا. لە تەموزی ١٩٦١، بارزانی یەکەم شۆڕشی خۆی دژی حکومەتی عێراقی دەستپێکرد بەمەبەستی پارێزگاری لە زامنکردنی حوکمڕانیی کوردی. بەھۆی ئەو پەشێوییەی لە سوپای عێراقدا دروستبوو دوای کودەتاکەی ١٩٥٨، حکومەتەکەی قاسم نەیتوانی شۆڕشەکان سەرکوت بکات. ئەم بنبەستە چەند گروپێکی بەھێزی سوپای توڕەکرد، ئەمەش لەوانەیە یەکێک بووبێت لە ھۆکارە بەھێزەکانی پشت کودەتاکەی بەعس. عەبدولسەلام عارف لە شوباتی ١٩٦٤ ئاگربەستی راگەیاند‌وڕاگەیاند و ئەمەش بووە ھۆی دابەشبوونی کوردی شارنشینە رادیکاڵەکان لە لایەک‌ولایەک و ھێزە تەقلیدییەکانی سەر بە بارزانی لە لایەکی تر. بارزانی رازیڕازی بوو بە ئاگربەستەکەوئاگربەستەکە و رادیکاڵەکانی لە پارتەکەی دەرکرد. سەرەڕای ئەمە، حکومەتی بەغدا ویستی جارێکی تر جوڵانەوەکەی بەرزانی بەھۆی ھێزەوە ببەزێنێت. ئەم ھەڵمەتە لە ساڵی ١٩٦٦ دا سەرکەوتوو نەبوو چونکە ھێزەکانی سوپای عێراق لە نزیک رەواندوزڕەواندوز لەلایەن ھێزەکانی بارزانییەوە بەزێنران. دوای ئەمە، لە حوزەیرانی ١٩٦٦، عارف بەرنامەیەکی ئاشتی خستەڕوو کە ١٢ خاڵی لەخۆ ئەگرت، کە لەبەر لەکار لادانی عارف بە کودەتای بەعسییەکان جێبەجێ نەکرا. حکومەتی بەعس ھەڵمەتی لەناوبردنی شۆڕشەکانی کوردی دەستپێکرد کە لە ١٩٦٩ راگیراڕاگیرا. ئەمە ئەتوانرێ بەشێکی بخرێتە ئەستۆی ئەو ناکۆکییە ناوخۆییەی بەغدا لەسەر دەسەڵات‌ودەسەڵات و ئەو ئاڵۆزییانەی لەگەڵ ئێراندا ھەبوون. سەرەڕای ئەمانە، سۆڤێت فشاری لەسەر عێراق دادەنا بۆ رێککەوتنڕێککەوتن لەگەڵ بارزانی دا. بەرنامەی ئاشتی لە ئازاری ١٩٧٠ خرایە رووڕوو کە ئۆتۆنۆمییەکی فراوانتری بۆ کوردەکان لەخۆ دەگرت. پلانەکە کە رێگەیڕێگەی بە کوردەکان دەدا لە حکومەتی بەغداش نوێنەر‌و بەشداریان ھەبێت، دەبوو لە چوار ساڵدا جێبەجێ بکرێت. لەگەڵ ئەمەشدا، ھەر لەو کاتەدا حکومەتی عێراقی دەستی کرد بە جێبەجێکردنی بەرنامەی بەعەرەبکردن لە کەرکوک‌وکەرکوک و خانەقین کە بە نەوت دەوڵەمەندن. لە ساڵەکانی دواتردا، حکومەتی بەغدا بەسەر دووبەرەکییە ناوخۆییەکانیدا زاڵ بوو و لە نیسانی ١٩٧٢ رێکەوتننامەیڕێکەوتننامەی دۆستایەتی لەگەڵ یەکێتی سۆڤێت مۆر کرد، ھەروەھا کۆتایی بە تەریکگرتنی خۆی لە وڵاتانی عەرەب ھێنا. لەولاشەوە، کوردەکان ھەر پشتیان بە ھاوکاری سوپای ئێران بەستبوو و توانییان کەمێک ھێزەکانیان بەھێزبکەن.
 
=== ڕێکەوتننامەی جەزائیر ===
 
لە ساڵی ١٩٧٤ حکومەتی عێراقی ھەڵمەتێکی شەڕەنگێزی نوێی دژی کوردەکان دەستپێکرد‌ودەستپێکرد و بەرەو ناوچە سنوورییەکانی ئێران دایماڵین. عێراق بە ئێرانی ڕاگەیاند کە خواستەکانی ئێران بەدی ئەھێنێت بەمەرجێک یارمەتی کوردەکان ڕاگرێت. بە میانگیریی سەرۆکی جەزائیر، ھۆری بۆمدین، ئێران‌وئێران و عێراق گەیشتنە ڕێکەوتنێکی گشتگیر لە ئازاری ١٩٧٥ دا کە بە ڕێکەوتننامەی جەزائیر بەناوبانگە. ئەم رێکەوتننامەیەڕێکەوتننامەیە وای کرد کوردەکان بەبێ یارمەتی بمێننەوەوبمێننەوە و تاران یارمەتییەکانی بزووتنەوەی کوردی نەدات. بارزانی ئاوارەی ئێران بوو، ھەروەھا ژمارەیەکی زۆر لە لایەنگرەکانیشی. ژمارەیەکی زۆریش خۆیان بەدەستەوە دا‌و شۆڕشەکە دوای چەند ڕۆژێک کۆتایی ھات. لە ئەنجامی ئەمەدا حکومەتی عێراقی بووە خاوەنی دەسەڵاتێکی فراوانتر بەسەر ناوچەکانی باکوریباکووری عێراقدا لەچاو پانزە ساڵی پێشوویدا‌وپێشوویدا و بۆ ئەوەی ئەو کاریگەرییە بپارێزێت، دەستی بە پلانی بە عەرەبکردن کرد ئەویش بە ھێنانی خەڵکی عەرەب بۆ ناوچە نەوتییەکانی کوردستان، بەتایبەتی بۆ ناوچەکانی کەرکوک‌و دەور‌وبەری. دوای ڕێکەوتننامەکەی جەزائیر، ڕێ‌وشوێنیڕێوشوێنی سەرکوتکەرانە لەلایەن حکومەتەوە گیرانە بەر دژی کوردەکان‌وکوردەکان و بووە ھۆی سەرلەنوێ دەستپێکردنەوەی شەڕ لەنێوان سوپای عێراقی‌وعێراقی و چەکدارە کوردەکان. لە ساڵانی ١٩٧٧، ١٩٧٨‌و ١٩٧٩، ٦٠٠ دێی کوردی خاپوور کران‌وکران و نزیکەی ٢٠٠٠٠٠ کورد لە ناوچەکانی خۆیان ڕاگوێزران.
 
=== شەڕی ئێران - عێراق و ھەڵمەتی ئەنفال ===
 
لە ماوەی جەنگی ئێران - عێراق، حکومەتی عێراقی سیاسەتی دژە کوردیی گرتەگرتەبەر بەر‌وو وەک ئەمرێکی واقیعی شەڕێکی ناوخۆی لێکەوتەوە. عێراق کەوتە بەر ئیدانەکردنێکی بەرفراوان لەلایەن کۆمەڵگەی مەدەنییەوە، بەڵام ھەرگیز بەشێوەیەکی جددی سزا نەدرا بەرامبەر ئەو طێ‌وشوێنەڕێوشوێنە سەرکوتکارانەیەی گرتنیە بەر، لەوانە بەکارھێنانی چەکی کیمیاوی دژی کوردەکان کە ھەزاران کوژراوی لێ کەوتەوە.
ھەڵمەتی ئەنفالیش کۆمەڵکوژییەکی سیستماتیکیبەرنامە بۆ داڕێژراو بوو دژی کوردەکانی عێراق جێبەجێکرا. لە ٢٩ی ئازاری ١٩٨٧ تا ٢٣ی نیسانی ١٩٨٩، سوپای عێراقی بە فەرماندەیی عەلی حەسەن ئەلمەجید ھەڵمەتی کۆمەڵکوژیی دژی کوردەکانی گرتە بەرگرتەبەر کە لە چەند ڕوویەکەوە دژی مافەکانی مرۆڤ بوو، لەوانە: بەکارھێنانی بەرفراوانی چەکی کیمیاوی، خاپوور کردنی نزیکەی ٢٠٠٠ گوندی و کوشتنی نزیکەی ٥٠٠٠٠ دێنشینی کورد، ئەمە بەپێی محافزکارانەترین خەمڵاندن. قەڵادزێی گەورە شارۆچکەی کوردی (کە ٧٠٠٠٠ کەس دانیشتوانەکەیەتی) بە تەواوی خاپوور کرا لەلایەن سوپای عێراقییەوە. ھەڵمەتەکە تەعریبکردنی کەرکووکیشی لەخۆ گرتبوو، ئەویش دەرکردنی کوردەکان بوو لەو ناوچانەی بە نەوت دەوڵەمەندن‌ودەوڵەمەندن و نیشتەجێکردنی عەرەبەکانی باکوور‌وباشوور و ناوەڕاستی عێراق لە شوێنیان. سەرچاوە کوردییەکان ژمارەی قوربانییانی ئەم ھەڵمەتە بە زیاتر لە ١٨٢ ھەزار ئەخەمڵێنن.
 
=== دوای جەنگی کەنداوی فارس ===
 
ھەرێمی کوردستان لە بنەڕەتدا لە ساڵی ١٩٧٠ دا وەک ھەرێمی ئۆتۆنۆمیی کوردی دامەزرا، ئەمەش دوای ئەو ڕێکەوتنیڕێکەوتنە ئۆتۆنۆمییەی لەنێوان سەرکردەکانی حکومەتی عێراقی‌وعێراقی و سەرکردەکانی کوردە جڤاتی کوردەکانی عێراق مۆر کرا. ئەنجومەنی یاسادانان لە ھەولێر دامەزرێنرا‌ودامەزرێنرا و دەسەڵاتێکی تیۆریی ھەبوو بەسەر پارێزگا کوردنشینەکانی ھەولێر‌وھەولێر دھۆک‌وو دھۆک و سلێمانی دا. ھەرچەندە لە ڕاستیدا ئەنجومەنەکە لە ساڵی ١٩٧٠ دا دامەزرێنرا بەڵام ھەر لەژێر کۆنترۆڵیکۆنتڕۆڵی سەدام حسێنی سەرۆکی عێراقدا بوو تا ساڵی ١٩٩١ کاتێک دوای کۆتاییھاتنی جەنگی کەنداو ڕاپەڕینی جەماوەریی سازکرا دژی دەسەڵاتەکەی. بایەخدان بە ئارامی‌وئارامی و ئاسایشی ئاوارە کوردەکان ئەوکاتە ڕەنگی دایەوە کە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیاری ٦٨٨ی دەرکرد بۆ پێکھێنانی "سەیڤ ھەیڤن" بۆ کوردەکان بەوەی کە ھێزە ئاسمانییەکانی ئەمریکا‌و بریتانیا پارێزگاری ناوچە کوردییەکانی عێراق بکەن. ناوچەی دژە فڕین دھۆک‌ودھۆک و ھەولێری دەگرتەوە، بەڵام سلێمانی‌وسلێمانی و کەرکوکیکەرکووکی بەجێھێشتبوو. دوای چەند شەڕێکی خوێناوی لەنێوان ھێزە عێراقییەکان‌وعێراقییەکان و کوردەکاندا، نایەکسانی لە ھێزدا دروستبوو، و حکومەتی عێراقی سوپاکەی‌وسوپاکەی و کارمەندەکانی لە ناوچەکە کێشایەوە لە تشرینی یەکەمی ١٩٩١دا. لە ھەمان کاتدا، حکومەتی عێراق ئابڵوقەی ئابووریی خستە سەر ھەرێمەکە، بە کەمکردنەوەی نەوت‌ونەوت و خواردەمەنی. بەمەش ھەرێمەکە سەربەخۆییەکی دیفاکتۆی ڕاگەیاند‌وڕاگەیاند و لەلایەن ھەردوو حزبە گەورەکەوە، پارتی دیموکراتی کوردستان‌وکوردستا و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان ناوچەکەیان بەڕێوە دەبرد لە دەرەوەی دەسەڵاتی حکومەتەکەی بەغدا. حکومەتەکە ئاڵا‌و سروودی نەتەوەیی خۆی ھەیە.
 
ھەڵبژاردنەکانی لە تەموزی ١٩٩٢ ئەنجامێکی یەکلانەکەری ھەبوو، لەبەر ئەوەی ئەنجومەنەکە بە نزیکەیی دابەشبوو بەسەر دوو بەشی یەکسان بەسەر دوو پارتە سەرەکییەکەوسەرەکییەکە و ھاوپەیمانەکانیان. لەم ماوەیەدا، کوردەکان دوو ئابڵوقەیان چووە سەر، یەکێکیان ئەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان بەسەر عێراقدا سەپاندبووی‌وسەپاندبووی و ئەوەی تر کە سەدام حسێن بەسەر ھەرێمەکەدا سەپاندی. بەھۆی ئەم ئابڵوقانەوە، سەختییەکی ئابووری گەورە دروستبوو‌ودروستبوو و بووە ھۆی دروستبوونیدرووستبوونی پێکدادان لەنێوان ھەردوو حزبە گەورەکەدا پارتی دیموکراتی کوردستان‌وکوردستان و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان لەسەر دەستبەسەرداگرتنی جوڵەوجوڵە و سەرچاوەکانی بازرگانی. ئەمە بووە ھۆی کوشتاری ناوخۆ لەنێوان کوردەکان لەنێوان ساڵانی ١٩٩٤ تا ١٩٩٦. دوای ١٩٩٦، ١٣%ی داھاتی نەوتی حکومەتی عێراق تەرخانکرا بۆ کوردستانی عێراق‌وعێراق و ئەمە بووە ھۆی گەشەیەکی ئابووری لە ھەرێمەکەدا. میانگیریی ڕاستەوخۆی ئەمریکا ئاگربەستێکی فەرمیی لە نێوان دوو حزبەکەدا لێکەوتەوە کە بە ڕێکەوتننامەی واشنتۆن بەناوبانگەوبەناوبانگە و لە ئەیلولی ١٩٩٨ دا مۆرکرا. ھەرچەندە بۆچوونی ئەوتۆش ھەیە کە پڕۆگرامی نەوت بە خۆراک -١٩٩٧ کاریگەریی گەورەی ھەبووە لەسەر ڕاگرتنی ناکۆکییەکە. ھێزی حزبە کوردییەکان ھاوکاری ھێزی ھاوپەیمانیان کرد بۆ ڕووخاندنی حکومەتی عێراق لە پڕۆسەی ئازادی عێراقدا لە بەھاری ٢٠٠٣. ھێزی سوپایی کوردستان کە بە پێشمەرگە ناودەبرێن ڕۆڵی سەرەکییان زۆر گەورەیان بینی لە ڕووخاندنی حکومەتی پێشووی عێراق.
 
پارتی دیموکراتی کوردستان‌وکوردستان و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان یەکیانگرت‌ویەکیانگرت و لەگەڵ چەند حزبێکی بچوکتردابچووکتردا ھاوپەیمانێتی کوردییان ڕاگەیاند کە ٥٣ نوێنەری ھەیە لە پەرلەمانی بەغدا، ئەمە لە کاتێکدایە یەکگرتووی ئیسلامی کورد ٥ کورسی ھەیە. سەرکردەی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان، جەلال تاڵەبانی، بۆ سەرۆک کۆماری عێراقی نوێ ھەڵبژێردراوەوھەڵبژێردراوە و مەسعود بارزانیی سەرکردەی پارتی دیموکراتی کوردستان سەرۆکی ھەرێمی کوردستانە.
 
== سیاسەت ==
 
لە ساڵی ١٩٩٢ەوە، حکومەتی ھەرێمی کوردستان دامەزرێنراوەودامەزرێنراوە و پایتەختەکەی ھەولێرە. پەرلەمانی ھەرێم بە لایەنگرێکی زۆرەوە ھەڵبژێردرا‌و ناوی ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستانی عێراقەوعێراقە و کابینەیەکی حکومیی لە پارتی‌وپارتی و یەکێتی‌و ھاوپەیمانەکانیان (حزبی شیوعی عێراقی‌وعێراقی و حزبی سۆسیالیستی کوردستان‌وکوردستان و تاد.) پێکھێنرا. نێچیرڤان ئیدریس بارزانی لە ١٩٩٩وە١٩٩٩ وە سەرۆک وەزیری حکومەتی ھەرێمی کوردستانە.
 
دوای ڕزگاری عێراق لە ٢٠٠٣، سیاسییەکانی کورد بوونە ئەندام لە ئەنجومەنی حوکمی عێراق. لە ٣٠ی کانونی دووەمی ٢٠٠٥ سێ ھەڵبژرادن ئەنجام درا ١) بۆ ئەنجومەنی نیشتمانی ئینتیقالی ٢) بۆ ئەنجومەنی نیشتمانی کوردستانی عێراق و ٣) بۆ ئەنجومەنی پارێزگاکان. یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ سەردەمی ئینتیقالی، حکومەتی ھەرێمی کوردستانی ئۆتۆنۆم-ی سەلماند بە "سەروەریی تەواو"‌و ڕێزگرتن لە دەستووری ھەمیشەیی.
حکومەتی ھەرێمی کوردستان دەسەڵاتی دەستووری ھەیە بەسەر پارێزگاکانی ھەولێر، دھۆک‌ودھۆک سلێمانی‌وو سلێمانی و چەند ناوچەیەکی دیالەودیالە و نەینەوا نەینەوا‌وو کەرکوککەرکووک.
 
===ڕیزبەندی ڕووداوە سەرەکیەکان بە پێی ساڵەکانی ڕوودانیان<ref>{{بیرخستنەوەی وێب | ناونیشان =http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/country_profiles/2893067.stm | سەردێڕ = ڕووداوەکانی کوردستانی عێراق | ڕێکەوتی سەردان = ١٦ی ئەیلوولی ٢٠١٢ | نووسەر =BBC News | ناونیشانی نووسەر = | نووسەرەکانی‌تر = | ڕێکەوت =١٩ی نیسان | ساڵ =٢٠١١ | مانگ =نیسان | قاڵب = | بەرھەم = | بڵاوکەرەوە = BBC News | پەڕە = | زمان =ئینگلیزی | ناونیشانی ئارشیڤ = | ڕێکەوتی ئارشیڤ = | گوتەگێڕانەوە =}}</ref>=== * سـاڵی ١٩١٨ دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتیعوسمانیئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە پاش جەنگی جیھانی یەکەم، ئینگلیزەکان ئەو ناوچانەیان داگیر کرد کە دەوڵەمەند بوو بە نەوت و ناوچەی ویلایەتی موسڵی دایە دەست دەوڵەتی عوسمانی، بەمەش کورد دەسەڵاتی فراوانتر بوو لەوکاتەی کەوتە ژێر حوکمی ئینگلیز.
* سـاڵی ١٩١٩ ویلایەتی موسڵ خرایە پاڵ عێراق کە دەوڵەتێک بوو تازە دروست بوو بوو. کە ڕاستەوخۆ دوای داگیرکاریەکەی ئینگلیز ھات.
* سـاڵی ١٩٢٠پەیمانی سیڤەر، کە لەلایەن دەوڵەتی عوسمانی ڕووخاوەوە واژوو کرا، بە ڕەزامەندی (کۆمەڵەی گەلان) تێیدا ئاماژە بە دەوڵەتی کورد دەدات و بە پێی ماددەی ٦٤ی پەیماننامەکە ھەڵبژاردن دەخاتە بەردەم کوردەکان کە لەگەڵ ویلایەتی موسڵدا بمێننەوە یان پێکھێنانی دەوڵەتێکی سەربەخۆ لە داھاتوودا.
* سـاڵی ١٩٢١ مەلیک فەیسەڵی پاشا ھاتە سەر تەختی عێراق و موسڵیشی خستە سەر دەسەڵاتی خۆی لە عێراق.
* سـاڵی ١٩٢٣ کوردەکان بە سەرکردایەتی (شێخ مەحمود بەرزنجی) کودەتایەکی لە دژی دەسەڵاتی ئینگلیزەکان بەرپا کرد، بانگەشەی کوردستانی سەربەخۆی کرد لە باکووری عێراق
* سـاڵی ١٩٢٣ کەمال ئەتاتورک ڕەزامەندی بەدەست ھێنا لە پێکھێنانی دەوڵتێکیدەوڵەتێکی کۆماری لە تورکیا بە پێی پەیماننامەی لۆزان. پەرلەمانی تورکیا پابەندی بەرامبەر پەیماننامەی سیڤەریان نەنواند و پەیماننامەکەی شکاند.
* سـاڵی ١٩٢٤ کورد لە دەست ئینگلیزەکان ڕزگاری بوو.
* سـاڵی ١٩٣٢ کوردەکان لە ناوچەی بارزانەوە ڕاپەڕینێکیان بەرپا کرد دژ بە دەوڵەتی عێراقی چونکە چوونە پاڵ کۆمەڵەی گەلان. کە ئەم ھەنگاوە مافی کوردەکانی پێشێل کرد لە داوای خود موختاری کردنی خۆیان.