ویکیپیدیا

ئیبن بەیتار: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
بەکوردیکردن، خاڵبەندی، چاککردنی ڕێنووس.
چاکسازیی ناونیشانی وێب
ھێڵی ١٩:
| کاریگەر بووە بە = [[دیسکۆریدس]]، [[گالێن]]، [[ھیپۆکرات]]، [[ئیبن سینا]]، [[ئەبووحەنیفە دینەوەری]]، [[ئیبن جەزلە]]، [[ئەبووبەکر ڕازی]]...
| کاریگەری بووە لەسەر =}}
'''زیائەددین ئەبو موحەممەد عەبدیللا بن ئەحمەد مالەقی''' ناسراو بە '''ئیبن بەیتار'''، ([[عەرەبی]]: ابن البيطار)، (٥٩٣ ک. /١١٩٧ ز. – ٦٤٦ ک. /١٢٤٨ ز.)<ref>[https://www.kaahe.org/health/ar/3751-ابن-البيطار.html ابن البيطار] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160407180542/http://kaahe.org/health/ar/3751-%D8%A7%D8%A8%D9%86ابن-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%B7%D8%A7%D8%B1البيطار.html |date= ٧ی نیسانی ٢٠١٦ }} موسوعة الملك عبد الله بن عبد العزيز العربية للمحتوى الصحي، ٢٠ فبراير ٢٠١٢. وصل لهذا المسار في ٢٢ نوفمبر ٢٠١٥</ref> زانایەکی [[ڕووەکناسی]] و [[دەرمانزانی|دەرمانسازی]]ی [[موسڵمان]]ە، بە یەکێک لە زانا گەورەکانی [[سەدەکانی ناوەڕاست]] ھەژماردەکرێت،<ref>باقر أمين الورد (١٤٠٦ هـ - [[١٩٨٦|١٩٨٦]]). مُعجم العلماء العرب (الطبعة الأولى). [[بەیرووت|بيروت]] - [[قاھیرە|القاهرة]] مكتبة النهضة العربية صفحة ٤٤</ref><ref>أحمد محمد الشنواني (١٤٢٨ هـ - [[٢٠٠٧|٢٠٠٧]]). موسوعة عباقرة الحضارة العلمية في الإسلام (الطبعة الأولى). [[مەدینە|المدينة المنورة]] - [[عەرەبستانی سعوودی|السعودية]]. مكتبة دار الزمان للنشر والتوزيع صفحة ٢٩</ref> و زانای سەردەمەکەی لە زانستی ڕووەکناسی و [[دەرمانزانی|زانستی دەرمان<ref name="جريدة الاتحاد">[http://www.alittihad.ae/details.php?id=30382&y=2009 ابن البيطار رحالة العلماء وإمام الصيادلة] جريدة الاتحاد، 19 سبتمبر 2009. وصل لهذا المسار في 22 نوفمبر 2015</ref>]][[ئیبن بەیتار#cite note-جريدة الاتحاد-4|<span class="mw-reflink-text">[4]</span>]][[ئیبن بەیتار#cite note-جريدة الاتحاد-4|<span class="mw-reflink-text">[4]</span>]][[#cite note-.D8.AC.D8.B1.D9.8A.D8.AF.D8.A9.D8.A7.D9.84.D8.A7.D8.AA.D8.AD.D8.A7.D8.AF-4|<span class="mw-reflink-text"><nowiki>[4]</nowiki></span>]]. لە [[مەلەگا]]ی [[ئەندەلوس]] لەدایکبووە، لە [[سێڤیلیا]] خوێندوویەتی لەسەر دەستی زانایانی وەک [[ئەبوو عەبباس نەباتی]] و [[عەبدوڵڵا بن ساڵح کەتامی]]. چووەتە [[مەغریب]] دوای تەمەنی بیست ساڵی، سەردانی [[مەراکش]] و [[جەزائیر]] و [[تونس]]ی کردووە وەک توێژەرێک لە زانستی ڕووەکناسی، دواتر بۆ [[ئاسیای بچووک]] و [[شام]]، لەوێش بۆ [[حیجاز]] و [[غەززە]] و [[قودس]] و [[بەیرووت]] و [[میسر]] و [[یۆنان]] تا لە کۆتایی لە [[دیمەشق]] نیشتەجێ بوو، لەوێ خەریکی توێژینەوەکانی بوو لە بواری ڕووەکناسی.
 
ئیبن بەیتار بەرھەمی زۆری ھەیە بەناوبانگترینیان ئینسایکڵۆپیدیایەکی ڕووەکی بوو، ناسراو بە (الجامع لمفردات الأدوية والأغذية)، کە تێیدا باسی زیاتر لە ١٤٠٠ دەرمانی گیایی و زیندەیی و کانزایی ٣٠٠ دانە لە داھێنانی خۆیەتی، بۆ ھەر یەکێکیان سوودی پزیشکی نیشانداوە، ئەم کتێبەی داناوە کاتێک لە میسڕ بوو، و کردی بە چوار بەش.<ref>[http://www.science-press.net/asdae/300 ابن البيطار عالم النبات والصيدلة] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151124070131/http://www.science-press.net/asdae/300 |date=٢٤ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥}} علم بريس، ٢٧ نوفمبر ٢٠١٣. وصل لهذا المسار في ٢٢ نوفمبر ٢٠١٥</ref> ھەڵبەت تێکۆشانی ئیبن بەیتار بە فیڕۆ نەچوو، بەڵکو ھاوکاری کردووە لە سەقامگیری زاراوەی پزیشکی عەرەبی و ھەروەھا بوو بە سەرچاوەیەکی گرنگی پزیشکی لە ئەورووپا و ڕۆژئاوادا.
ھێڵی ٣١:
ئیبن بەیتار بە زۆری گەشتی بۆ یۆنان و وڵاتی ڕۆم دەکرد، و ھەموو جیھانی ئیسلامی، کە لەگەڵ زانایانی ئەو وڵاتانە کۆ دەبۆوە دیراسەتی جۆرەکانی ڕووەکیان دەکرد، و تایبەتمەندیەکانیان و سوودەکانیان، بە خوێندنی کتێبەکان و پۆلێنکردنەکان بەسی نەدەکرد، لە گەشتەکانی ڕووەکی دەخوێند، ھەروەھا خۆڵ و بەردیشی دەخوێند کە تێیدا گەشە دەکات، و ئەو زەویەی کە تێیدا شین دەبێت، تا شارەزاییەکی زۆر و وردی کۆکردەوە، دوو کتێبە بەناوبانگەکەی نووسی: (المغني في الأدوية المفردة) و (الجامع لمفردات الأدوية والأغذية).<ref name="إعجاز">[http://www.eajaz.org/index.php/component/content/article/75-Issue-XVII/752-Ibn-al-Bitar-world-pharmacy-and-Sheikh-herbalists-in-Andalusia ابن البيطار عالم الصيدلة وشيخ العشابين في الأندلس] إعجاز. وصل لهذا المسار في ٢٢ نوفمبر ٢٠١٥</ref>
 
دوای ئەوەی ڕووەکناسی خوێند لە ئەندەلوس، ئیبن بەیتار ئەندەلوسی بەجێھیشت بێ گەڕانەوە لە تەمەنی بیست ساڵی بۆ گەشتێکی زانستی دوور و دریژ، لە گەشتەکەیدا تێپەڕی بە [[مەغریب]] و [[جەزائیر]] و [[توونس|تونس]] دواتر [[تەرابلوس|تەڕابلوس]] و [[بەرقە]]، پاشان ڕێگای دەریای گرتەبەر و چوو بۆ [[ئاسیای بچووک]]، و سەردانی یۆنانی کردووە و چووەتە ئەوپەڕی [[ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی|ئیمپڕاتۆریەتی بێزەنتی]]، پاشان ڕووی کردۆتە مەشریقی ئیسلامی، چووەتە [[عێڕاق]] و [[وڵاتی فارس]] و دواتر [[شام]] و [[میسڕ]]. لە ھەموو ئەو وڵاتانەی سەردانی کردوون ماوەیەک نیشتەجێ دەبوو و لە ڕووەکەکانی دەکۆڵیەوە، لە شوێنی چاندنی خۆی لێی دەکۆڵیەوە، ھەروەھا ئەو زەویەی کە تێیدا چاندراوە، ھەروەھا وێنەکێشێکی لەگەڵ خۆی دەبرد وێنەی ڕووەکەکانی بە وردی پێ دەکێشا، و لەگەڵ زانایانی ئەو وڵاتانە کۆ دەبۆوە و دەیخوێند و وتووێژیان دەکرد، و بوو بە تاکی سەردەمی خۆی و زانای گەورەی ڕووەکناسی. پاشان ئیبن بەیتار لە میسڕ نیشتەجی بوو، و پلەیەکی ڕیزداری ھەبوو لای سولتانی ئەییوبی [[کامل بن موحەممەد عادل]]، کە کردی بە سەرۆکی ڕووەکناسان، عەبدولڕەززاق نەوفل لە کتێبی (<span class="m">المسلمون والعلم الحديث</span>) وتویەتی: "زیائەددین یەکەم زانایە گرنگی داوە بە خوێندنی گژوگیا (الحشائش) کە لە کێڵگە دەڕوێت و زیان بە دانەوێڵە دەگەیەنێت، و چارەسەرەکانی بۆ ئەمە تا ئێستاش بەکاردەھێنھرێت".<ref name="جامعة الملك سعود">[http://pharmacy.ksu.edu.sa/ar/pages/departments/community/170/ابن-البيطار-الأندلسيّ-عبقريّ-الصيدلة/ ابن البيطار الأندلسيّ.. عبقريّ الصيدلة وعلم النبات] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151124103647/http://pharmacy.ksu.edu.sa/ar/pages/departments/community/170/%D8%A7%D8%A8%D9%86ابن-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%B7%D8%A7%D8%B1البيطار-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%86%D8%AF%D9%84%D8%B3%D9%8A%D9%91الأندلسيّ-%D8%B9%D8%A8%D9%82%D8%B1%D9%8A%D9%91عبقريّ-%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%8A%D8%AF%D9%84%D8%A9الصيدلة/ |date=٢٤ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥ }} كلية الصيدلة جامعة الملك سعود، ٢٦ مارس ٢٠١١. وصل لهذا المسار في ٢٢ نوفمبر ٢٠١٥</ref><ref>[http://muslims-res.com/ابن-البيطار-عقلية-علمية-نادرة-في-الصيد.html ابن البيطار – عقلية علمية نادرة في الصيدلة] الباحثون المسلمون. وصل لهذا المسار في ٢٢ نوفمبر ٢٠١٥</ref>
 
=== کاریگەری زانستی ===
ھێڵی ٧٢:
ئیبن بەیتار کتێبەکەی نووسیوە لە کۆتاییەکانی ژیانی، دوای توێژینەوەی کرداری لەسەر تاقیکردنەوە و سەیرکردن وەک بنەڕەتێک بۆ خوێندنی گژوگیا و دەرمان، ئەم کتێبە یەکێکە لە کتێبە ھەرە بەناوبانگەکانی کە عەرەب لە دەرمان و گیاناسی نووسیویەتی ھەر لە سەردەمی دیسکۆریدس تا سەدەی شازدەھەم، کە کتێبەکە بازنەیەکی زانیاری ڕاستی بوو لە ڕووەکناسی. پێناسەی زیاتر لە ١٤٠٠ گیراوەی ڕووەکی و زیندەیی و کانزایی، ٣٠٠ دانەیان درووستکراوی خۆیەتی، سوودی ھەمووانی ئاشکرا کردووە، و ڕێکخراوە بە ڕیزیەندی ئەلفوبێیی. ھەرچەندە ماددەی کتێبەکە زۆربەی بریتی بوو لە کۆکردنەوەی ئەوەی کە ئیبن بەیتار پێی گەیشتووە، بەڵام کەسایەتیەکەشی دەرکەوتووە: یەکەمیان ڕەخنەگرتن لە بەرھەمھێنەری زانستی ورد بۆ ھەڵەکانی زانایانی عەرەب، و ئەو وەرگێڕانانەی کە سەبارەت بە پزیشکی و دەرمانسازی وەرگێڕدراوەتە سەر عەرەبی، وەک ڕازی و ئیبن سینا و ئیدریسی، ئەو ڕەخنانە کە ئیبن بەیتار ئاڕاستەی ئەوانەی کردووە کە ئەوانیش گەورە زانایەکانن لە پزیشکی زۆر گرنگە چونکە زۆری زانینی ئیبن بەیتار بە دەرمان دەسەلمێنێت، ھەروەھا تواناکەی لە پۆلێنکردنیان، بە تایبەت دەرمانە گیاییەکان. و دووەمیشیان تێکۆشانی ئیبن بەیتارە بە زیادکردنی ڕووەکی نوێ لەو ڕووەکانەی کە عەرەب دۆزیویانەتەوە پێشتر جا چ لە ڕێگەی وەرگێڕان یان توێژینەوە.
 
ئیبن بەیتار لە توێژینەوەکان لەسەر شێوازێک دەڕۆیی کە لە شێوازی زانستی ئەمڕۆ دەچوو، لە پێشەکیە کورتەکەی دەستی کردووە بە نووسینی سوودەکانی و ئەو ھۆکارانەی کە ھانی داون بۆ دانانی، لە چەند دەستەواژەیەکی ورد ئامانجەکانی دیاری دەکات. ئیبن بەیتار پێداگر بوو لە تۆمارکردنی ئەوەی کە ئەو ئامانجی نوێی ھەیە لە پێشەکیەکەی، ھەروەھا جیاوازە لە کتێبەکانی پێشتر لە گیای پزیشکی.<ref name="جامعة الملك سعود">[http://pharmacy.ksu.edu.sa/ar/pages/departments/community/170/ابن-البيطار-الأندلسيّ-عبقريّ-الصيدلة/ ابن البيطار الأندلسيّ.. عبقريّ الصيدلة وعلم النبات] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151124103647/http://pharmacy.ksu.edu.sa/ar/pages/departments/community/170/%D8%A7%D8%A8%D9%86ابن-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%B7%D8%A7%D8%B1البيطار-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%86%D8%AF%D9%84%D8%B3%D9%8A%D9%91الأندلسيّ-%D8%B9%D8%A8%D9%82%D8%B1%D9%8A%D9%91عبقريّ-%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%8A%D8%AF%D9%84%D8%A9الصيدلة/ |date=٢٤ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥ }} كلية الصيدلة جامعة الملك سعود، ٢٦ مارس ٢٠١١. وصل لهذا المسار في ٢٢ نوفمبر ٢٠١٥</ref>
 
==== وەرگێڕانی کتێب ====
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/ئیبن_بەیتار»