گرتە: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

چەمکی گرتە، وەکوو [[تەواوکاری]]، لە بابەتێکی [[ئەندازە]]یی، واتە دۆزینەوەی ھێڵی [[لێکەوت]]ی چەماوەیەک لە [[خاڵ (ئەندازە)|خاڵێکدا]] بەرھەم دێت و تا سەرەتاکانی سەدەی ١٧ زایینی، واتە بەر لەوەی بیرکاریزانییماتماتیکزانی فەڕانسەوی، [[پیێر دێ فێرما|فێرما]] ئێکستێرمۆمەکانی (بەرزترین و کەمترین خاڵ) ی ھەندێک [[فانکشن (ماتماتیک)|فانکشن]]ی تایبەتی بدۆزیتەوە، پێناسە نەکرابوو. فێرما بەو ئەنجامە گەیشت ھێڵەکانی لێکەوت لەو خاڵانە کە فانکشنەکان، بەرزترین (ماکسیمۆم) یان کەمترین (مینیمۆم) بەھایان ھەیە، دەبێت ئاسۆیی بن.

لەبەر ئەوە ئەو بیرۆکە لەلای درووستدروست بوو پەیوەندییەک بدۆزیتەوە لە نێوان بابەتی دیاریکردنی ئێکستێرمۆمەکانی نەخشەفانکشن و بابەتی لێکەوتە ئاسۆییەکان. ھەوڵەکانی فێرما بۆ شیکاریکردنی ئەو بابەتە بوو بە ھۆی بەدەستھێنانی چەمکی گرتە.

پۆتانیپۆوتانی <math>x \!</math> و <math>y \!</math> لەسەر ڕوونکردنەوەی فانکشنی <math>f \!</math> بە ھاوکێشەی <math>y = f (x) \!</math> بە یەک دەبەسترێنەوە، و ھێمای <math>y' \!</math> بۆ دیاریکردنی <math>f'(x) \!</math> بەکاردێتبەکار دێت کە بەھاکەی لە خاڵی <math>x \!</math> بە شێوەی <math>y'_x \!</math> دەنووسرێت. [[ژۆزێف لوی لاگرانژ|لاگرانژ]] ئەم ھێمایەی لە ساڵی ١٧٧٠ی زایینی بەکار ھێنا و گرتە بەرزەکانی بە شێوەی <math>f' \!</math> (گرتەی یەکەم)، <math>f'' \!</math> (گرتەی دووھەم)، <math>f''' \!</math> (گرتەی سێھەم)، <math>f^{(4)} \!</math> (گرتەی چوارەم) ... <math>f^{(n)} \!</math> (گرتەی <math>n \!</math>ەم) دیاری کرد.

ئەگەر <math>f \!</math> نەخشەیەکفانکشنێک بێت توانای داتاشراویگرتەی ھەبێت، ئەوا گرتەکەش فانکشنە لەوانەیە توانای گرتەی ھەبێت، ئەگەر گرتەی <math>f' \!</math> فانکشنێک بێت توانای گرتەی ھەبێت ئەوا بە گرتەکەی دەوترێت '''گرتەی دووھەمی''' فانکشنی <math>f \!</math> و بە ھێمای <math>f'' \!</math> ھێما دەکرێت. لەم بارەدا بە <math>f' \!</math> دەوترێت گرتەی یەکەم.

* '''ڕێسای فانکشنی نەگۆڕنەگۆر''': ئەگەر <math>f(x) \!</math> نەخشەیەکیفانکشنێکی نەگۆڕ بێت ئەوا

* '''ڕێسای سەرجەم''': بۆ ھەر نەخشەیەکفانکشنێک وەکوو <math>f(x) \!</math> و <math>g(x) \!</math> و ھەر ژمارەیەکی ڕاستەقینەی''<math>\alpha</math>'' و ''<math>\beta</math>''