|
== ھۆکارەکانی شەڕی سارد ==
ئەو دوو وڵاتە گەورەیە بریتی بوون لە یەکێتی سۆسیالیستی [[یەکێتیی سۆڤیەت|سۆڤیەت]] و [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا]]، کە زۆربەی خەڵک پێیان دەڵێن [[ڕووسیا|ڕوسیا]] و [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ئەمریکا]]. هەرھەر کام لەم دوو وڵاتەش هاوپەیمانیھاوپەیمانی تایبەت بە خۆیان هەبووھەبوو. وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات هاوپەیمانیھاوپەیمانی ڕوسیا بوون و وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاواش پشتیوانی ئەمریکا بوون. زۆرجار بەم هاوپەیمانیەتیەھاوپەیمانیەتیە دەوترێت یەکێتی ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات و ڕۆژئاواڕۆژاوا. زۆربەی وڵاتانی جیهانجیھان هەوڵیانھەوڵیان دا خۆیان بەدوور بگرن لەم دەرگیریە بەڵان بۆ هیچھیچ وڵاتێک نەلوا کە بەتەواوی خۆی لە کاریگەریەکانی بپارێزێ. جەنگی سارد هۆکاریھۆکاری زۆری هەبووھەبوو بەڵام ئەگەر وا بڕیار بێت کە تەنهاتەنھا یەکێکیان هەڵبژیرین،ھەڵبژیرین، دەتوانین بڵێن هۆکارەکەیھۆکارەکەی "«ترس"» بوو. ڕوسیا لە ئەمریکا دەترسا و ئەمریکاش لە ڕوسیا دەترسا. ڕەوشی بەڕێوەبردنی وڵاتی ڕوسیە جیاواز بوو دەگەڵ ئەمریکا و هەرھەر کام لەوان دەترسان کە ئەوی دی شێوازی ژیان لە وڵاتەکەی لەناوبەرێت. هەرھەر کام لەوان باوەڕ و فیکری
جیاوازیان هەبووھەبوو لەمەڕ پێشکەوتنەکانی داهاتویداھاتوی جیهانجیھان. ڕێبەرانی ڕوسیا کومونیست بوون؛ یانی باوەڕیان وە بوو کە پاش خەباتی چینایەتی ،چینایەتی، دونیایەکی تازە دێتە بوون کە تێیدا هەمووھەموو مرۆیەکان یەکسان دەبن، هەموانھەموان لە موڵک وماڵ هاوبەشھاوبەش دەبن و هێزھێز لە حکومەتی ناوەندی چرناکرێتەوە. لە هەمانھەمان حاڵدا لە دەستپێکی شۆڕشی یەکێتی سۆڤیەتی ساڵی 1917١٩١٧ سیستەمێکیان دروست کرد کە حکومەت چاوەدێری تەواوی هەبووھەبوو بە سەر ئیدارکردنی خەڵکەوە. ئەوان چاوەڕێی ئەوەیان دەکرد کە سیستەمی کۆمونیستی پەرەبسێنێ و هەروەهاھەروەھا کومونیستەکان ستایشی ئەو شۆڕشانەیان دەکرد کە لە وڵاتانی دیکە سەریانهەڵدەداسەریانھەڵدەدا.
ڕێبەرانی ئەمریکا خۆشیان لە کومونیستی نەدەهاتنەدەھات. هەوەڵھەوەڵ ئەوەی ئەوان پێیان وا نەبوو کە ئەم سیستەمە شتێکی بە سوود بێت لەبەرئەوەی بە بڕوای ئەوان لە سیستەمی سەرمایەداری (یان کێبڕکی کردن لە سەرمایەداری) خۆیان، خەڵکەی خۆشگوزەرانترن.
دووهەمدووھەم ئەوەی ئەوان وا بیریان دەکردەوە کە کومونیزم واتـە لەدەستدانی ئازادی؛ ئەوان وڵاتە کومونیستەکانیان وەکوو گرتووخانەی گەورە دەبینی کە پۆلیس فەرمانڕەوای بەسەر خەڵکەوە دەکات. هەروەهاھەروەھا پێیان وابوو کە یەکێتی سۆڤیەت بەم پشتیوانی وستایش کردنەی بۆ شۆڕشەکان دەیهەوێدەیھەوێ هەمووھەموو وڵاتەکان قوت بدات. ئەمریکیەکان هەوڵھەوڵ و تەقەلای زۆریان دا بۆ ئەوەی ڕێگر بن لەوەی وڵاتانی دیکە ببنە سیستەمی کۆمونیستی. هەمھەم ڕوسیە و هەمھەم ئەمریکاش زلهێزانێکزلھێزانێک بوون کە چەکی پێشکەوتوو و مەترسیداریان هەبوو؛ھەبوو؛ لەبەرئەوە هەردولایانھەردولایان ترسیان لە هێرشیھێرشی لایەکەی دیکە هەبووھەبوو.
== ئەوروپا لە ساڵی 1945 ==
لە جەنگی جیهانیجیھانی دووەم ڕوسیا و ئەمریکا بۆ تێکشاندنی [[ئەڵمانیا|ئەڵمان]] لە ئەوروپا هاوکاریھاوکاری یەکدی بوون. بەڵام بەر لە کۆتایی جەنگ ئەمریکا و ڕوسیە گومانیان لەسەر یەکتر هەبووھەبوو. ڕوسیا ئیتر نەیدەویست جارێکی دیکە ئەڵمان هێرشھێرش بکاتە سەر خاکەکەی وەکوو ساڵی 1941١٩٤١. لەبەر ئەم هۆکارەھۆکارە ڕوسیا بەر لەجەنگەکە بەشێکی لە ئەوروپای ڕوژهەڵاتیڕوژھەڵاتی خستبووە ژێر دەسەڵاتی خۆی هەروەهاھەروەھا سنورەکانی ڕۆژئاواشی بەرفراوانتر کردبوو. هەروەکوھەروەکو لە کاتی جەنگ، ڕوسیا ئەڵمانیەکانی وەلانا و وڵاتانی ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی ئەوروپای ڕزگار کرد، هەروەهاھەروەھا لە ناوچەکانی خۆی چەندین حکومەتی سوسیالیستی دروست کرد. ئەو سنورەی کە لە نێوان ئەم وڵاتانە و ئەوروپای ڕۆژئاواڕۆژاوا کێشرا پێی دەڵێن "پەردەی ئاسنین". (پەردەی ئاسنین دەستەواژەیەک بوو بۆ ئەو سنورەی کە لە ئەوروپا دروستکرابوو لە نێوان ڕۆژئاوای دیموکرات و ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی کومونیستی کە بۆ یەکەم جار ئەم دەستەواژەیە لە لایەن وینستۆن چێرچیل بە کار هاتھات. و) ڕوسیەکان بۆ ئەوەی پارێزگاری لە سنورەکانی خۆیان بکەن لە باکوری وڵات، دەیانویست هاوپەیمانیھاوپەیمانی لە گەڵ هەمووھەموو وڵاتان لە تورکیەوە بگرە تا کۆریا ببەستن بۆ ئەوەی دڵنیا بن کە یەکێتی سۆڤیەت وڵاتێکی بەهێزەبەھێزە و هیچھیچ هێزێکھێزێک نەتوانێت لەو بەرەیەوە هێرشھێرش بکاتە سەریان. گەرچی ئەم خاڵە لە دیدی ڕوسەکانەوە لۆجیکانە بوو بەڵام لە گەڵ بیری ئەوروپیەکان ناتەبا بوو، ڕوسیە دەیویست بەشێکی گەورە لە ئاسیا و ئەوروپا داگیر بکات، بەتایبەت سیستەمێکی حکومەتی سەپاندبوو بەسەر ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات کە خۆیان ویستیان لێ نەبوو. وڵاتانی ئەوروپای ڕوژهەڵاتڕوژھەڵات ترسیان لەم پێشڕەویەی ڕوسیا هەبووھەبوو و چاویان لە پشتیوانی وهاوکاریوھاوکاری ئەمریکا بوو. لەبەر ئەم هۆکارەھۆکارە سوپای ئەمریکا لە ئەوروپای ڕۆژئاواڕۆژاوا مایەوە. ئەمریکا دەوڵەمەندترین هێزیھێزی جیهانیجیھانی بوو کە دەیتوانی چەک و سوپا دەستەبەر بکات بۆ
پشتیوانی کردن لە وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاواڕۆژاوا و تەنهاتەنھا وڵات بوو کە بەهێزترینبەھێزترین چەکی ئەو سەردەمەی هەبوو(ھەبوو (چەکی ئەتۆمی). گەرچی ڕوسیا سەربازی زیاتری هەبووھەبوو بەڵام هیچھیچ کات جورئەتی ئەوەی نەبوو هێرشھێرش بکات، چونکە دەیزانی ئەمریکا بە چەکی ئەتۆمی دەیتوانی هەمووھەموو شارەکانی ڕوسیا تەخت بکات. سەرۆک کۆماری ئەو کاتەی ئەمریکا، ترومن، پێی وابوو کە کومونیزم هێزیھێزی شەیتانیە کە ئازادی تاکە کەسی سەرکوت دەکات. ئەو بەڵێنی بە خەڵکی نەتەوە یەکگرتوەکان دابوو کە لە هەمووھەموو شوێنێک پشتیوانی لە "خەڵکی ئازادی" جیهانجیھان دەکات.
لە کۆتایی جەنگ، ئەوروپا ڕووبەڕوی کێشەی سەختی کۆمەڵایەتی و ئابووری بوویەوە. لە ئەوروپا، پیشەسازی، کیڵگە و ڕێگای شەمەندەفەر وێران ببون و ملیۆنان کەس ببونە پەناهەندەیپەناھەندەی بێ حاڵ وماڵ. (جۆرج مارشاڵ) وەزیری دەروەی ئەمریکا پلانە بەناوبانگەکەی خۆی خستە ڕوو کە بە پێی ئەو پلانە دەبێ هەمووھەموو وڵاتەکان بەژدار بن لە هاوکاریەکانیھاوکاریەکانی ئەمریکا بۆ وڵاتانی دیکە تا ئەو کاتەی ڕێکبکەون لەسەر بونیادنانەوەی ئەوروپا. لەبەرئەوەی ئەم پێشنیارە بە سوودی ئینگلتەرا، فەڕانسە و زۆربەی وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاواڕۆژاوا بوو، بە خێرای هەموویانھەموویان پەسەندیان کرد. لە لایەکی دیکەوە ڕوسیا ئەم هەوڵەیھەوڵەی ئەمریکای بە داگیرکردنی ئەوروپا دەبینی و ڕێگری دەکرد لەوەی هیچھیچ وڵاتێکی کومونیستی شەریک بن لەم پێشنیارە.
== ئەڵمان ==
هۆکاریھۆکاری سەرەکی دمبەدمەی ڕوسیا و ئەمریکا لەسەر ئەڵمان بوو. ڕوسیا پێی وابوو ئەڵمان مەترسیەکی گەورەیە بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشی جیهانجیھان. لە ڕاستیدا ئەڵمانی نازی بە ڕێبەرایەتی هیتلەرھیتلەر ببوە هۆیھۆی تەشەنەی جەنگ و نابودی ئەوروپا. هێشتاھێشتا لە دڵی ڕوسەکان زامەکانی 20٢٠ ملیۆنمیلیۆن شەهیدشەھید لە هاونیشتیمانیانھاونیشتیمانیان سارێژ نەببوو. ئەڵمان و بەرلینیان کردبووە چوار بەشەوە( (ناوچەی ئینگلتەرا، ئەمریکا، فەڕانسە و ڕوسیا). لەبەرئەمە ئەڵمان دابەش کرابوو و تەواو لاواز دەهاتەدەھاتە بەر چاو بەڵام هێشتاھێشتا ڕوسیەکان هەرھەر گومانیان هەبووھەبوو.
ئەم ڕاستیەی کە ڕوسیا و ئەمریکا دژ بەیەک بوون ببوە موشکیلە بۆ هەرھەر چوار دەسەڵاتداری بەرلین. بەرلین کەوتبووە ناوەڕاستی بەشەکەی ژێر دەستی ڕوسیا و
بەتەواوی دوور خرابوەوە لە بەشەکەی ڕۆژئاوای ئەڵمانی ژێر دەستی هاوپەیمانانھاوپەیمانان. ئەوان دەیانهەویستدەیانھەویست ناوچەکانی خۆیان لە بەرلین کۆنتڕۆڵ بکەن بەڵام ڕوسیا دەیهەویستدەیھەویست کە هەمووھەموو بەرلین لە بەشێکی ناوچەی ژێر دەستیان لە خاکی ئەڵمان بێت.
== گەمارۆی بەرلین ==
لە حوزەیرانی ساڵی 1948١٩٤٨ یەکێتی سۆڤیەت بە بیانوی لەناوبردنی پشێویی دارایی، هەمووھەموو ڕێگاکانی وشکانی بۆ شاری بەرلین گەمارۆدا. هاوپەیمانانیھاوپەیمانانی ڕۆژئاواڕۆژاوا بە هۆیھۆی ناردنی خۆراک لە ڕێگەی ئاسمانیەوە ئەم گەمارۆیەیان شکاند. سوود وەرگرتن لە هێزیھێزی سەربازی بۆ شکاندنی ئەم گەمارۆیە ڕەنگە جەنگێکی گەورەی دیکەی لە ئەوروپا لێکەوتبایەوە. بەڵام ڕۆژئاوایەکان لەو فکرەدابوون کە هەرچیھەرچی زووە ئەگەر ڕێگە لەم هەڕەشەیەیھەڕەشەیەی ڕوسیا نەگرن ئاسایشی داهاتوویداھاتووی وڵاتانی ڕۆژئاواڕۆژاوا دەکەوێتە مەترسیەوە. پێشتر لە هەمانھەمان ساڵ حکومەتێکی کومونیستی لە لایەن ڕوسیاوە پشتویانی دەکرا و جڵەوی حکومەتی چێکسڵاوکی گرتبویە دەست.
ڕۆژئاوای بەرلین نزیکەی یانزە مانگ پشتی بە ڕێگەی ئاسمانی بەستبوو کە هاوکاریانھاوکاریان بۆ دەهاتەدەھاتە ناو شارەکەوە. فڕۆکەکان تەنهاتەنھا خۆراکیان دەگەیاندە شارەکە. خۆراکی خەڵکی بەرلین زۆر سادە بوو. پێکهاتبووپێکھاتبوو لە سەوزی وشک، شیری وشک، کامپوتی گۆشت و ڕێژەیەکی کەم شەکر و کەرە. سوتەمەنی جیرەبەندی کرابوو و کارەباش زۆر کەم بوو. بەهەرحاڵ،بەھەرحاڵ، گواستنەوەی خۆراک لە ڕێگای ئاسمانی سەرکەوتوو بوو و کاتێک کە یەکێتی سۆڤیەت لە ئایاری 1949١٩٤٩ دەستی لە گەمارۆ هەڵگرتھەڵگرت.
زیاتر لە 2،000،000٢، ٠٠٠، ٠٠٠ تۆن خۆراکیان بردبوویە بەرلین و هێزیھێزی ئاسمانی هاوپەیمانانھاوپەیمانان زیاتر لە 300،000٣٠٠، ٠٠٠ سەفەری ئاسمانیان بۆ بەرلین ئەنجام دابوو.
== ناتۆ یان پەیمانی ئەتڵەسی باکوور ==
ڕۆژئاواڕۆژاوا جارێک لە جەنگی سارد سەرکەوتنی بەدەست هێنابوو،ھێنابوو، بێ ئەوەی هیچھیچ شەڕێک ڕویدابێت. یەکێتی ئەوروپا لە ژێر باڵی ئەمریکا زیاتر لێکتر نزیک ببونەوە. ئەمریکیەکان ببونە ئەندام لە ڕێکخراوێکی هاوپەیمانیھاوپەیمانی وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاواڕۆژاوا (بەناوی یەیمانی ئەتڵەسی باکوور یان ناتۆ. ئیدارەی ناوەندی پەیمانی ناتۆ لە فەرانسە بوو( (ئێستا بنکەی سەرەکی لە برۆکسێلە پایتەختی بەلجیکا).
== جەنگی کۆریا ==
ئەمریکیەکان دەستڕۆییان هەبووھەبوو بە سەر ناوچەکانی زەریایی هێمنھێمن. لە ساڵی 1945١٩٤٥ ئەمریکا بە تەنهاییتەنھایی ژاپۆنی شکست خواردووی داگیر کرد. لە ساڵی 1949١٩٤٩ بە هۆیھۆی دامەزراندی حکومەتێکی گەورەی کومونیستی لە چین لە لایان مائوتسە تۆنگ، ئەمریکا ترسی هەبووھەبوو لە بەرفراوانبوونی کومونیزم لە ئاسیا. ڕوسیە، هاوپەیمانیھاوپەیمانی چین بوو و هەروەهاھەروەھا لە زەریایی هێمنھێمن هێزێکیھێزێکی باشی هەبووھەبوو و دەیویست چینیش بۆ خۆی هێزێکیھێزێکی گەورە بێت و ناوچەیەکی بەرفراوانتر بۆ خۆی دەستەبەر بکات. بەڵام ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا خۆی بە دوور گرت لەوەی بە ڕەسمی دان بە هێزیھێزی چین دابنێت و پشتیوانی لە نەتەوەگەرکان دەکرد کە شکستیان خواردبوو وە پاشەکشەیان کردبوو بۆ دورگەی تایوان (فورموز).
مشتومڕی ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات و ڕۆژئاواڕۆژاوا لە ئاسیا لەسەر کۆریا گەیشتبووە لوتکە. لە کۆتایی جەنگ، واتە لە ساڵی 1945،١٩٤٥، کۆریا کە بەشێک بوو لە ئیمپراتۆریەتی ژاپۆن دابەش کرابوو. بەشی باکوورەکەی یەکێتی سۆڤیەت و بەشی باشورەکەی ئەمریکا بەڕێوەیان دەبرد. لە حوزەیرانی ساڵی 1950١٩٥٠ دوای چەندین ساڵ مشتومڕ لە نێوان ئەم دوو بەشە کە تازە سەربەخۆیان بەدەستهێنابووبەدەستھێنابوو کۆریای باکوور کە کۆمونیست بوو هێرشیھێرشی بردە سەر کۆریای باشور و هەمووھەموو وڵاتەکەی داگیر کرد. ئەمریکا کە ترسی لێنیشتبوو بە هۆیھۆی داگیر کردنی کۆریای باشور لە لایەن کومونستیەکانەوە بۆیە داوای هاوکاریھاوکاری لە نەتەوە
یەکگرتوەکان کرد. لە ماوەیەکی کورت هێزەکانیھێزەکانی پانزە وڵات لە جەنگی دژ بە هێزەکانیھێزەکانی کۆریایی باکوور یەکێتیەکیان پێکهێناپێکھێنا. ئەمە هەوەڵینھەوەڵین جەنگی ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات و ڕۆژئاواڕۆژاوا بوو. گەرچی ڕوسیا و ئەمریکا بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ نەچووبونەوە ناو جەنگەوە بەڵام سەربازە ئەمریکیەکان بەشێکی گەورەی سوپای نەتەوە یەکرتوەکانیان پێکهێنابووپێکھێنابوو. جەنگ بە تەواوی لە زەرەری کۆریای باکور بوو و هێزەکانیھێزەکانی نەتەوەیەکگرتوەکان پیًشڕەویان کرد تا سنوری چین. چین بە شێوەی ڕاستەوخۆ نەچوو بووە ناو جەنگەوە چونکە بە مەترسی دەبینی بۆ سەر ئاسایشی خۆی. تەنهاتەنھا هێزێکیھێزێکی خۆبەخش کە پێکهاتبوونپێکھاتبوون لە 150،000١٥٠، ٠٠٠ سەرباز چوون بۆ پشتیوانی کۆریای باکوور. هێرشیھێرشی چینیەکان ئەوەندە کاریگەر بوو کە فەرماندەی ئەمریکیەکانی ناو هێزەکانیھێزەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان ترسی لێنیشت و هەڕەشەیھەڕەشەی بۆمبارانکردنی بارەگا سەربازیەکانی چینی کرد لە مەنچووری. خەریک بوو کار لەکار بترازێ و
جەنگی جیهانیجیھانی سێیەم سەرهەڵبداتسەرھەڵبدات و هەروەهاھەروەھا خەریک بوو ڕوسیە و بۆمبی ئەتۆمیشی تێبکەوێت. بەڵام ئەو فەرماندە لە
کار دوورخرایەوە و لە ساڵی 1951١٩٥١ گفتوگۆی ئاشتیانە دەستی پێکرد. لە جەنگی ساردی ئاسیا ئەمریکیەکان توانین چەندین وڵات بکەنە دۆستی خۆیان و پارێزگاری لە ناوچەکە بکەن لەوەی کە ڕوو لە کومونیستی بکەن. بەم ڕێکخراوە دەوترێت پەیمانی یەکێتی باکووری ڕۆژئاوای ئاسیا یان (سیتۆ). ئەمریکیەکان دەگەڵ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستیش هەرھەر لەم بارەیەوە هاوپەیمانیەتیانھاوپەیمانیەتیان بەست. ئامانجی سەرەکی ئەوە بوو کە لە چواردەورەی سنورەکانی باکوری ڕوسیا بنکەی سەربازی دروست بکەن و ڕێگربن لە بەرفراوانبوونی کومونیزم بۆ باشوور، هەروەهاھەروەھا ئامانجیشیان پارێزگاری کردن بوو لە زەخیرەی نەفت کە وڵاتانی ڕۆژئاواڕۆژاوا پێویستیان پێ بوو.
== هاوسەنگیھاوسەنگی ئەتۆمی ==
تا ساڵی 1953١٩٥٣ ڕوسیەکان نەک هەرھەر زانیاریان لەسەر چەکی ئەتۆمی پەیدا کردبوو بەڵکو پێشبڕکێی دروستکردنی تازەترین چەکی ئەتۆمی لە گەڵ ئەمریکا دەکرد. ئەگەر هەرکامیانھەرکامیان سوودیان لە چەکی ئەتۆمی وەرگرتبایە دەیانتوانی کۆتایی بە جەنگی کۆریا بێنن بەڵام وێرانکاری گەورەیان دەهێنایەدەھێنایە بوون. پەیوەندیەکی نوێ لە نێوان ئەم دوو زلهێزەزلھێزە پێویست بوو بۆ ئەوەی بە دوور بن لە بەکارهێنانیبەکارھێنانی چەکی ئەتۆمی. ڕوسیا و ئەمریکا پێداچوونەوەیان بۆ سیاسەتەکانی خۆیان کردەوە چونکە دەیانزانی کە دەبێ لە گەڵ یەک مەسڵەت بکەن.
ستالین، ڕێبەری یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی 1953١٩٥٣ مرد. جێنشینی ئەو خرۆشچف سیاسەتێکی میانڕەوی پەیڕەو دەکرد و دەیویست لە گەڵ ڕۆژئاواڕۆژاوا دانوستان بکات.
خرۆشچف دڵنیا بوو لەوەی کە دەست پێشخەری بۆ ئاشتەوایی نیشانی دەدات کە کام نیزام و سیستەم باشترە: سیستەمی دیموکراتی ڕۆژئاواڕۆژاوا یان سیستەمی سۆسیالیستی یەکێتی سۆڤیەت. هەرھەر دوو زلهێزەکەزلھێزەکە بڕیاریان دا لە گەڵ یەکتری پەیوەندی مرۆیی ببەستن. ڕۆژئاواش ڕووی خۆشی بۆ ئەم ڕەوشە دۆستانەی ڕوسیا نیشان دا. ئایزنهاوەر،ئایزنھاوەر، سەرۆک کۆماری ئەو کاتەی ئەمریکا پێشنیاری کرد کە بۆ بەدەست هێنانیھێنانی زانیاری لەبارەی شوێنی بنکە سەربازیەکان لە هەرھەر دوو لای پەردەی ئاسنین ڕووپێویی بکەن بۆ ئەوەی ترسی سەرڵهەدانیسەرڵھەدانی جەنگ کەمتر بێتەوە. بەڵام ڕوسیەکان ئەم پێشنیارەیان پەسەند نەکرد.
== جەنگی سارد لە ساڵەکانی 1955١٩٥٥ تا 1962 ==
بەداخەوە گەشبینی هەردوولاھەردوولا بە هۆیھۆی هەبوونیھەبوونی ڕێگریی ناکام مایەوە. هەوەڵینھەوەڵین ڕێگری بریتی بوو لە پەیمانی وارسۆ. ڕوسیا بەم پەیمانە ویستی بەرامبەر ناتۆ بوەستێتەوە.
ئێستاکە ڕوسیا هەمووھەموو وڵاتانی کومونیستی ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی ئەوروپای لە چواردەوری خۆی کۆکردبووەوە. هەڵبەتھەڵبەت تەواو ئاسایی بوو کە ئەو وڵاتانە هاوپەیمانیھاوپەیمانی لەو جۆرە دروست بکەن بەڵام کاتێک سوپای هەرھەر دوو زلهێزەکەزلھێزەکە لە دەوری پەردەی ئاسنین نزیک دەبونەوە بارودۆخەکە خراپتر بوو. کاتێک کە هێزەکانیھێزەکانی ڕۆژئاواڕۆژاوا رێگەی چەکداربوونەوەی ڕۆژئاوای ئەڵمانیان دا و کردیانە ئەندام لە ناتۆ ئەم ئاڵۆزیە زیاتر بوو.
دوای ئەوە لە ساڵی 1956١٩٥٦ چەندین شۆڕشی دژ بە ڕوسیا لە پوڵەند و هەنگاریاھەنگاریا ڕوویاندا. کاتێک زانیان شۆڕشەکەی هەنگاریاھەنگاریا خەریکە سەرکەوتوو دەبێ، خرۆشچف دەستوری بە سوپاکەی خۆی دا کە دووبارە ئارامی وئاسایش بگەرێننەوە بۆ هەنگاریاھەنگاریا. وڵاتانی ڕۆژئاواڕۆژاوا بە جۆرێک دەیانڕوانیە ئەم ڕوداوە کە ئەگەر ڕوسیا بە هێزێکیھێزێکی لەوجۆرە بیهەوێبیھەوێ وڵاتێکی بچوکی وەکوو هەنگاریاھەنگاریا شکت پێ بێنێت ئیتر هومێدێکیھومێدێکی لەوجۆرە نییە بۆ( ئاشتی و سەبرگرتن) لە نێوان ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات و ڕۆژئاواڕۆژاوا.
هۆکارێکیھۆکارێکی دیکەی گومانەکان ئەوە بوو کە لە ساڵی 1960١٩٦٠ فڕۆکەکانی سیخوڕی ئەمریکا بە ئاسمانی ڕوسیا دەسوڕانەوە. ئەمریکیەکان نکۆڵیان لەوە کرد بەڵام ڕوسەکان یەکێک لە فڕۆکەکانیان خستە خوارەوە و فڕۆکەوانەکەیان دەستبەسەر کرد.
== دیواری بەرلین ==
لە ساڵی 1949١٩٤٩ داگیر کردنی ئەڵمان کۆتایی پێــهاتپێــھات بەڵام سەربازەکانی هەردوولاھەردوولا لە ئاڵمان مانەوە. ئەو ناوچانەی لە ژێر دەستی فەڕانسە، بەریتانیا ئەمریکا بوو سەرەنجام گۆڕدرا بۆ کۆماری فیدڕاڵی ئەڵمان یان ئەڵمانی ڕۆژئاوا؛ڕۆژاوا؛ لە حاڵێکدا کە ناوچەکەی ژێر دەستی ڕوسیا ناوینرا کۆماری دیموکراتی ئاڵمان یان ئەڵمانی ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی کومونیستی. شاری بەرلین دابەش کرابووە سەر دوو بەش و کەوتبووە ناوەڕاستی ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی ئاڵمان. سنوری نێوان ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات و ڕۆژئاوای ئاڵمان بە تەواوی لە ژێر چاوەدێریدا بوو بەڵام خەڵکی دەیانتوانی بە ئازادی لە نێوان ڕژهەڵاتڕژھەڵات و ڕۆژئاوای بەرلین هاتوچۆھاتوچۆ بکەن. لە ساڵانی 1950١٩٥٠ هەزارانھەزاران نەفەر لە خەڵکی ئەڵمانی ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات هەڵاتنھەڵاتن بۆ ناوچە ئاست بەرزەکان و دواتر کۆچیان کرد بۆ ئەڵمانی ڕۆژئاواڕۆژاوا. زۆربەی ئەمانە کرێکاری کارزان بوون و پیشەوەر بوون و پیشەسازی ئەڵمان بە بێ ئەمانە بەرەو وەستان دەچوو. هەرھەر لەبەر ئەمە لە ساڵی 1961١٩٦١ ئەڵمانی ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات دیوارێکی بەرزی لە ناوەڕاستی بەرلین دروست کرد و بە سەختی چاوەدێری دەکرد. هەندێکھەندێک لە خەڵکی ئەڵمانی ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات کە دەیانهەویستدەیانھەویست بە سەردیوارەکە بپەڕنەوە بۆ بەری ڕۆژئاوای بەرلین دەکەوتنە بەر دەستڕێژی گولەی پاسەوانەکان. ئەمە بووە هۆیھۆی ئەوەی کە خەڵکی ڕۆژئاواڕۆژاوا وا بیر بکەنەوە کە سیستەمی کۆمونیستی خراپە.
== قەیرانی کوبا ==
لە ساڵی 1959١٩٥٩ سوپای چریکی شۆڕگێڕێکی لاوی کوبایی کە ناوی فیدڵ کاسترۆ بوو، حکومەتی دیکتاتۆری ستەمکاری کوبای واتە (باتیستا) لە کوبا لە ناوبرد، کە دورگەیەکە لە دەریای کارائیب.
کاسترۆ زۆر دژ بە هێزیھێزی سەربازی و ئابووری ئەمریکا بوو لەو ڕوانگەوە کە ئەمریکا دەوڵەتەکانی ئەمریکای ناوەڕاستی خستبووە ژێر سوڵتەی خۆی و هەمیشەھەمیشە پشتیوانی (باتیستای) دەکرد. کاسترۆ کومونیست بوو و حکومەتە سوسیالیستە نوێیەکەی پەیوەندی هەمیشەیھەمیشەی هەبووھەبوو لە گەڵ ڕوسیا. بۆ یەکەم جار ڕوسیا هاوپەیمانیھاوپەیمانی لە ئەمریکای لاتین پەیا کردبوو کە تەنهاتەنھا 100میل١٠٠میل لە نەتەوەیەکگرتوەکانی ئەمریکاوە دوور بوو.
ئەمریکیەکان بنکەی سەربازی گرنگیان لە کوبا هەبووھەبوو و دەیانهەویستدەیانھەویست دڵنیا بنەوە لەوەی ئەم بنکانە هیچھیچ زیانیان بەرنەکەتووە. ناچار هانایھانای بۆ ئەو کوبایانە برد کە دورخرابوونەوە بۆ ئەمریکا و لەوێ دەژیان، داوای لەوان دەکرد و پشتیوانیشی دەکردن بۆ ئەوەی هێرشھێرش بکەنە سەر کوبا وکاسترۆ لە ناو بەرن. هەڵبەتھەڵبەت ئەمریکیەکان لەم کارەیان تەواو دووچاری شکست بوونەوە بەڵام ئەم هێرشەھێرشە ئەو دڵنیایەی بە کاسترۆ دا کە ئەگەر جارێکی دیکە لەم هێرشانەھێرشانە بکرێتە سەری دەبێ داوای یارمەتی لە ڕوسیە بکات. کوبایەکان داوای هاوکاریھاوکاری سەربازیان لە ڕوسیا کرد و لە ساڵی 1962١٩٦٢ چەکی قورس وموشەکەکانی ڕوسیا گەیشتنە کوبا. ئەگەر ئەم چەکانەی ڕوسیا لە کوبا جێگیرکرابان بەڕاستی ناتۆ دەکەوتە خەتەرەوە چونکە سیستەمی پارێزگاری ئەوان لە خاکی ئەمریکا شکستی
دەهێنادەھێنا. شارەزایانی بواری سەربازی پێویستیەکانیان بە وردی بەرڕەسی کرد. ئەگەر چەکە ناوەکیەکان لە خاکی کوبا جێگیر کرابان بەشێکی زۆر لە خاکی ئەمریکا نابود دەبوو.
جۆن ئێف کەنەدی بڕیاری دا (دابڕگەیەک بۆ هەمووھەموو ئەو چەکانە دروست بکات کە دەنێردرانە کوبا) هێزەھێزە دەریایی و ئاسمانیەکانی ئەمریکا ڕێگریان دەکرد لە هەرکەشتیەکھەرکەشتیەک کە گومانی ئەوەی لێکرابا کە موشکی پێیە بۆ کوبا. هەڵبەتھەڵبەت ئەگەر ئەمریکیەکان ئەو کەشتیانەیان پشکنیبایە یان ڕێگریان کردبایە بچنە ناو کوباوە مەترسی ئەوەی هەبووھەبوو کە ڕوسیا ڕێگای توندتر بگرێتە بەر و لەوانەبوو ئەمریکا بۆمباران بکات. مەترسی ڕودانی جەنگێکی ئەتۆمی نزیک بوو. لە 24ی٢٤ی تشرینی یەکەم، هەژدەھەژدە کەشتی ڕوسی بەرەو کوبا بەڕێکەوتن ئەو شوێنەی کە پاسەوانەکانی ئەمریکا لەوێدا جێگیر
کرابوون. ئێوارەی هەمانھەمان ڕۆژ هەمووھەموو کەشتیەکان بە ڕێی خۆیاندا گەڕانەوە بۆ وڵاتەکەیان. خرۆشچف چاوپۆشی لە ڕوداوەکە کردوو و دونیا لە مەترسی ئەو جەنگە ڕزگاری بوو.
هەردوولاھەردوولا دەستیان کرد بە گفتگۆ کردن تا ئەم قەیرانە کۆتای پێ بێنن. لە کۆتایدا لە گەڵ یەک ڕێککەوتن. ڕوسیا ڕەزامەندی دەربڕی هەمووھەموو موشکەکانی بکێشێتەوە و بنکەکانی بێ چەک بکات. ئەمریکیەکانیش بڕیاریان دا گەمارۆی دەریای لەسەر کوبا لادەن و هێرشھێرش نەکەنە سەری.
کاریگەریەکانی قەیرانی کوبا زۆر گرینگ بوون. دوو زلهێز،زلھێز، واتە ڕوسیا و ئەمریکا، گەیشتنە ئەو ئەنجامە کە مشتومڕی لەو جۆرە هیچھیچ کات نابێت ڕووبداتەوە چونکە دەرئەنجامی مەترسیداری دەبێت. لە ڕاستیدا بەهۆیبەھۆی زەروری بوونی ئەم بابەتە هەردوولاھەردوولا بە دوای چارەیەک بوون بۆ گەیشتن بە پێکەوەژیانی ئاشتیانە. بۆ دروستکردنی پەیوەندی باشتر لە نێوان خۆیاندا هێڵیھێڵی تەلەفونیان لە نێوان واشینگتۆن و مۆسکۆ خستە کار.
== ڤێتنام ==
لە پاش کۆریا وڵاتێکی دیکە کە مشتومڕی نێوان چین و ئەمریکیەکانی لێکەوتەوە ڤێتنام بوو. ئەم وڵاتەش کە کەوتبووە باکووری ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی ئاسیا کرابووە دووبەش، بەشی باکووری کومونیست و باشورەکەی غەیرە کومونیستی بوو. لە ساڵانی 1960١٩٦٠ جەنگێکی خوێناوی و درێژخایەن لەو ناوە ڕویدا و ئەمریکیەکان شکستیان هێناھێنا لەوێ. بەشی گەورەی شەڕەکە شەڕی چریکی و لە دارستان و لادێکانی باشووری ڤێتنام بوو. کومونیستەکانی باکووری ڤێتنام پشتیوانی ئەم چریکانەیان دەکرد. ئەمریکیەکانیش پشتیوانیان لە باشووری ڤێتنام دەکرد و بە فڕۆکەش ئازۆقە جەنگیەکانی بۆمباران دەکرد. ئەم جەنگە چەندین ساڵی خایاند بەڵام هیچھیچ کات سنورەکانی هیندھیند و چینی نەبەزاند و هیچکاتھیچکات چین و ڕوسیاش ڕاستەوخۆ نەهاتنەنەھاتنە ناو جەنگەکەوە. ئەمریکا تەنهاتەنھا بۆمبارانی دەکرد بەڵام باکووری ڤێتنامی داگیر نەکرد لەترسی ئەوەی جەنگەکە گەورە نەبێت و نەگاتە ئەو ئاستەی چین و ڕوسیاش تەداخولی جەنگەکە بکەن.
لەگەڵ ئەوەی ئەمریکا بە هەمووھەموو جۆرە چەکێک (بێجگە لە چەکی ئەتۆمی) هێرشیھێرشی کردە سەر چریکەکان، بەڵان هێشتاھێشتا نەیتوانی شکستیان پێ بهێنێبھێنێ و یاخود ڕێگری بکات لە ناردنی هاوکاریەکانیھاوکاریەکانی باکووری ڤێتنام. سەرەنجام سەربازە ئەمریکیەکان لە پاش ڕاگەیاندنی ئاتەش بەست لە ساڵی 1972١٩٧٢ لە باکووری ڤێتنام چوونە دەرەوە. بەڵام جەنگ لە هیندھیند و چین هەرواھەروا بەردەوامی هەبووھەبوو.
== پێکەوەژیانی ئاشتیانە ==
لە پاش قەیرانی کوبا هەندێکھەندێک بابەت هاتنەھاتنە پێشەوە کە هێزەکانیھێزەکانی ڕۆژئاواڕۆژاوا خۆیان لە بەرامبەر ڕوسیا بینیەوە بەڵام لەگەڵ هەمووھەموو ئەم ئاڵۆزیانە و جەنگی ڤێتنامیش، لەپاش ساڵی 1963١٩٦٣ پەیوەندیەکان باشتر بوون. هەڵبەتھەڵبەت بۆ ئەم
بابەتە بەڵگەی زۆر هەنھەن. ڕێبەرانی ئەم وڵاتانە بە تەاوی لەوە بە ئاگا بوون کە کە کاریگەریەکانی چەکی ئەتۆمی چ دەرئەنجامێکی مەترسیداری دەبێت. ساڵانێک بوو کە چەکی ناوەکیان تاقی دەکردەوە و ئێستا دەترسان لەوەی ولاتانی دیکەش هەمانھەمان چەک دروست بکەن و لە ئەنجامدا ڕێژەی ڕادیۆئەکتیڤ لە هەواداھەوادا ڕوو لە زیادبوون دەکات.
چەند مانگێک بەسەر قەیرانی کوبا تێپەڕییبوو، بەریتانیا، ئەمریکا و ڕوسیا ڕێکەوتن لەبارەی ڕاگرتنی تاقیکردنەوە ناوکیەکانی ناو دەریا و فەزا و ئەودیو فەزاش. ئەمە
هەوەڵینھەوەڵین هەنگاوھەنگاو بوو بۆ کۆنتڕۆڵ کردنی چەکی ناوەکی. ڕوسیا ئیتر نەیدەتوانی پشت بە وەفاداری وڵاتانی هاوپەیمانەھاوپەیمانە کومونیستەکانی ببەستێت. یـوگسلاڤیا هەوەڵینھەوەڵین وڵات بوو کە لە ساڵی 1948١٩٤٨ خۆی بە دوور گرت لە ڕوسیا. ڕۆمانیا لە گەڵ هەبوونیھەبوونی کێشەی نێوان ڕوسیا و ڕۆژئاواڕۆژاوا بەڵام دەرگای بۆ دانوستان کردەوە و دەرگای بە ڕووی گەشتیارەکانی ئەو وڵاتانەدا واڵا کرد. ئەلبانیاش ڕووی لە ڕوسیا وەرگێڕا. لە چکسلاوکیا حکومەتی نوێ سانسۆریان وەلاناو ئازادیەکی زیاتریان دا بە خەڵکەکەی. ڕۆسیا دەترسا کە چکسلاوکی لە پەیمانی وارسۆ بچێتە دەرەوە. ناچار جارێکی دیکە لە ساڵی 1968١٩٦٨ لە گەڵ هاوپەیمانەکانیھاوپەیمانەکانی هێرشیھێرشی کردە سەر چکسلاوکی و وێرانیان کرد.
بەڵام خولیای ژیانی ئازاد و خۆشبەختی زیاتر بۆ خەڵکی وڵاتانی کومونیستی ئەوروپای ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات هەرھەر بەردەوامی هەبووھەبوو. لەبەرئەمە تا ساڵانی 1970١٩٧٠ یەکێتی سۆڤیەت چەندین گرێبەستی بازرگانی و پەیوەندی نزیگتری لە گەڵ وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژاوا واژۆکرد، لەوانەش ئەڵمانی ڕۆژئاوا،ڕۆژاوا، چونکە ڕوسیا هەرھەر لەسەرەتای جەنگی ساردەوە ترسی لەم وڵاتانە هەبووھەبوو.
لە ساڵی 1963١٩٦٣ چین و ڕوسیا لەسەر هاوکاریەکانیھاوکاریەکانی ڕوسیا بۆ چین مشتومڕیان بوو و هەروەهاھەروەھا کێشەیان هەبووھەبوو لە سەر سنورە دوورودرێژەکەی نێوانیان. هەروەهاھەروەھا لە بارەی
چۆینیەتی دروست بوونی کومونیستەوە دمبەدمەیان بوو. لە ئەنجامدا ئیتر چین کەمتر پشتی بە ڕوسیا دەبەست و کەم کەم ڕێبەرایەتی هەندێکھەندێک گروپی کومونیستی دەکرد کە دژ بە سیاسەتەکانی ڕوسیا بوون. چین پەیوەندی دۆستانەی لە گەڵ وڵاتانی ڕۆژئاواڕۆژاوا بەست و بە ئەندامبوونی لە نەتەوەیەکگرتووەکان لە ساڵی 1972١٩٧٢ نەک هەرھەر لە گەڵ وڵاتانی ئاسیا و ئەفریقا بەڵکو لە گەڵ ئەمریکاش خۆی گونجاند.
بە درێژای ساڵەکانی دوای جەنگی جیهانیجیھانی دووهەمدووھەم زۆرێک لە وڵاتانی ئاسیا و ئەفریقا کە موستەعمەرەی بەریتانیا، فەڕانسە و هۆڵەند(ھۆڵەند هەندێ(ھەندێ وڵاتی دیکەش) بوون سەربەخۆیی خۆیان بەدەست هێناھێنا. ڕێبەرانی ئەو وڵاتانە بۆ نموونە وەکو نەهرۆنەھرۆ لە هیندستانھیندستان و نیکرۆمە لە غانا نەیاندەویست وڵاتەکانیان لەم جەنگی ساردە بکەوێتە ژێر دەسەڵاتی زلهێزەکانیزلھێزەکانی ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات و ڕۆژئاواڕۆژاوا.
بەڵکو دەیانهەویستدەیانھەویست بێ لایەن بمێننەوە و جیهانیجیھانی سێیەم دروست بکەن. هەروەکوھەروەکو ئەم وڵاتانە سەربەخۆیان بەدەست هێناھێنا هەروەهاھەروەھا بوونە ئەندامیش لە نەتەوە یەکگرتوەکان و مافی دەنگدانیان وەرگرت و ئیتر پێویست نەبوو لایەنگری ئەمریکا یان ڕوسیا بن. کاتێک ئەم ڕێکخراوە لە ساڵی 1945١٩٤٥ بونیادنرا ڕوسیا و ئەمریکا و شوێنکەوتوانیان بەشداریان تێدا کرد. لە ساڵی 1970١٩٧٠ نەتەوە یەکگرتوەکان نزیکەی 150١٥٠ ئەندامی هەبووھەبوو و هەمووھەموو وڵاتە نوێیەکانی ئاسیا و ئەفریقا لەم ڕێکخراوە دابوون. کاتێک لە ساڵی 1972١٩٧٢ وڵاتی چینی کومونیستی هاتەھاتە ناو ئەم ڕێکخراوەوە فەڕانسە حاڵەتی دژە ئەمریکای گرتبووە خۆی، ئیتر ئەم لێکجودایەی نێوان ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات و ڕۆژئاواڕۆژاوا وەک پێشتر بەرچاو نەبوو.
زۆرێک لە ئەوروپیەکان لەسەر ئەو باوەڕ بوون کە ئەورپاش وەکوو جیهانیجیھانی سێیەم لە نێوان ڕوسیا و ئەمریکا ڕەفتار بکات و زیاتر ڕۆڵی ئابووری بگێڕێ و زۆرێک لە وڵاتانی ئەوروپا لە گەڵ یەکتر ڕێکەوتن. لە سەرەتاکانی ساڵی 1960١٩٦٠ فەڕانسە بڕیاریدا لە ناتۆ بێتە دەرەوە و لە جیاتی ئەوە شوێنی نەتەوەیەکگرتوەکان بکەوێت و بە سەربەخۆیی بڕیاربدات.
== جەنگی سارد لە مێژووی جیهانجیھان ==
جەنگی سارد سەردەمێکی تاڵ، ئاڵۆز و پڕ دەردەسەری بوو. لە کۆریا و ڤێتنام مەرگ و نابودی و بە شێوەی جەنگی ڕاستەقینە سەریهەڵداسەریھەڵدا. لە ئاڵمان و بەشەکانی دیکەی جیهانجیھان جەنگی سارد خێزان و نەتەوەکانی لێک جیادەکردەوە. هەتاھەتا لە نێوان حکومەتە زلهێزەکانیشدازلھێزەکانیشدا هەندێکھەندێک دەستە و گروپ هەبوونھەبوون کە هاوڕاھاوڕا نەبوون لە گەڵ حکومەتەکانی خۆیان و بێزار بوون لەو سیاسەتەی گرتبویانە بەر. ئایا جەنگی سارد تەنهاتەنھا لایەنی ماندووکەری هەبوو؟ھەبوو؟ بینیمان کە چۆن لە ساڵی 1945١٩٤٥ دوو زلهێزەکەزلھێزەکە ترسیان لێ نیشتبوو و لێک تۆقیبوون. ترسی ئەوان لە یەکتری ڕاستەقینە بوو و گومانەکان نەدەڕەوینەوە. هەردوولاھەردوولا دەبوایە دەرکی ئەوەیان کردبا کە لە داهاتووداھاتوو بێ ئاگان؛ و جیهانجیھان بە شێوەیەک بەرفراوان دەبێت کە لە بیری ئەوان بە دوورە. کاتێک گەیشتنە ئەو دەرئەنجامە و تێگەیشتن کە
کۆمەڵگاکانیان ئەوەندەش لە یەکتر جیاواز نین ئیدی مەیلی دەستدرێژی کردنە سەر یەکتریان نەبوو.
هەرھەر لەو کاتەوە کە ئەم دوو زلهێزەزلھێزە دەرکی ئەوەیان کردبوو کە چەکەکانیان نەک هەرھەر دژمن لە ناو دەبەن بەڵکۆ خۆیان وشارستانیەتی مرۆڤایەتیش لە ناودەبەن. بۆ خۆ پاراستن لە جەنگی جیهانیجیھانی ناچار دەستیان کردە جەنگی سارد. گەرچی جەنگی سارد جەنگێکی ناخۆش بوو بەڵام زۆر لە جەنگی گەرم باشتر بوو.
== سەرچاوەکان ==
{{بێسەرچاوە}}
جەنگی سارد: نوسینی: ئالاسدر نیكڵسن،نیکڵسن، وەرگێڕانی: ئاگری ئەفشین
[[پۆل:ململانێکانی سەدەی ٢٠ەم]]
[[پۆل:سەدەی ٢٠ەم]]
| 