شەڕی سارد: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب Serchia پەڕەی شەڕی سارد گواستەوە بۆ جەنگی سارد کە پێشتر ڕەوانەکەر بوو
No edit summary
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری
ھێڵی ٦:
 
== ھۆکارەکانی شەڕی سارد ==
ئەو دوو وڵاتە گەورەیە بریتی بوون لە یەکێتی سۆسیالیستی [[یەکێتیی سۆڤیەت|سۆڤیەت]] و [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا]]، کە زۆربەی خەڵک پێیان دەڵێن [[ڕووسیا|ڕوسیا]] و [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ئەمریکا]]. هەر کام لەم دوو وڵاتەش هاوپەیمانی تایبەت بە خۆیان هەبوو. وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات هاوپەیمانی ڕوسیا بوون و وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاواش پشتیوانی ئەمریکا بوون. زۆرجار بەم هاوپەیمانیەتیە دەوترێت یەکێتی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا. زۆربەی وڵاتانی جیهان هەوڵیان دا خۆیان بەدوور بگرن لەم دەرگیریە بەڵان بۆ هیچ وڵاتێک نەلوا کە بەتەواوی خۆی لە کاریگەریەکانی بپارێزێ. جەنگی سارد هۆکاری زۆری هەبوو بەڵام ئەگەر وا بڕیار بێت کە تەنها یەکێکیان هەڵبژیرین، دەتوانین بڵێن هۆکارەکەی "ترس" بوو. ڕوسیا لە ئەمریکا دەترسا و ئەمریکاش لە ڕوسیا دەترسا.  ڕەوشی بەڕێوەبردنی وڵاتی ڕوسیە جیاواز بوو دەگەڵ ئەمریکا و هەر کام لەوان دەترسان کە ئەوی دی شێوازی ژیان لە وڵاتەکەی لەناوبەرێت. هەر کام لەوان باوەڕ و فیکری     
تیۆرو بیر بۆ چوونەکان سەبارەت بە ھۆکارەھاندەرەکانی شەڕی سارد و بنەڕەتی ئەم شەڕە ھەمەجۆرن، ئەو بیر و بۆ چوونانەش دەیگێڕنەوە بۆ دوژمنایەتی کردنی یەکتری و دوو دڵی و نەبوونی متمانە بە یەکتری و بوونی ترسی لایەنەکان بەرامبەر بە یەکتری. سەرۆکی یەکێتی سۆڤیەت و سەرۆکی ئەمەریکا ھەستیان بە بوونی مەترسیەکی گەورە دەکرد بەرامبەر یە یەکتر، ھەروەھا دەستپێشخەرییەکی دوژمنکارانە لەلایەن ھەریەکە لە وڵاتانەوە بکرایە زۆر بە توندی بەر پەرچی دەدرایەوە لەلایەن لایەنی بەرامبەرەوە، لەبەر ئەوە ناتوانرێت بە سادەیی سەیری شەڕی سارد بکرێت.
 
جیاوازیان هەبوو لەمەڕ پێشکەوتنەکانی داهاتوی جیهان. ڕێبەرانی ڕوسیا کومونیست بوون؛ یانی باوەڕیان وە بوو کە پاش خەباتی چینایەتی ، دونیایەکی تازە دێتە بوون کە تێیدا هەموو مرۆیەکان یەکسان دەبن، هەموان لە موڵک وماڵ هاوبەش دەبن و هێز لە حکومەتی ناوەندی چرناکرێتەوە.  لە هەمان حاڵدا لە دەستپێکی شۆڕشی یەکێتی سۆڤیەتی ساڵی 1917 سیستەمێکیان دروست کرد کە حکومەت چاوەدێری تەواوی هەبوو بە سەر ئیدارکردنی خەڵکەوە. ئەوان چاوەڕێی ئەوەیان دەکرد کە سیستەمی کۆمونیستی پەرەبسێنێ و هەروەها کومونیستەکان ستایشی ئەو شۆڕشانەیان دەکرد کە لە وڵاتانی دیکە سەریانهەڵدەدا.                               
== سەرچاوەکان ==
{{بێسەرچاوە}}
 
ڕێبەرانی ئەمریکا خۆشیان لە کومونیستی نەدەهات. هەوەڵ ئەوەی ئەوان پێیان وا نەبوو کە ئەم سیستەمە شتێکی بە سوود بێت لەبەرئەوەی بە بڕوای ئەوان لە سیستەمی سەرمایەداری(یان کێبڕکی کردن لە سەرمایەداری) خۆیان، خەڵکەی خۆشگوزەرانترن.           
 
دووهەم ئەوەی ئەوان وا بیریان دەکردەوە کە کومونیزم واتـە لەدەستدانی ئازادی؛ ئەوان وڵاتە کومونیستەکانیان وەکوو گرتووخانەی گەورە دەبینی کە پۆلیس فەرمانڕەوای بەسەر خەڵکەوە دەکات. هەروەها پێیان وابوو کە یەکێتی سۆڤیەت بەم پشتیوانی وستایش کردنەی بۆ شۆڕشەکان دەیهەوێ هەموو وڵاتەکان قوت بدات. ئەمریکیەکان هەوڵ و تەقەلای زۆریان دا بۆ ئەوەی ڕێگر بن لەوەی وڵاتانی دیکە ببنە سیستەمی کۆمونیستی. هەم ڕوسیە و هەم ئەمریکاش زلهێزانێک بوون کە چەکی پێشکەوتوو و مەترسیداریان هەبوو؛ لەبەرئەوە هەردولایان ترسیان لە هێرشی لایەکەی دیکە هەبوو.                               
 
== ئەوروپا لە ساڵی 1945 ==
لە جەنگی جیهانی دووەم ڕوسیا و ئەمریکا بۆ تێکشاندنی [[ئەڵمانیا|ئەڵمان]] لە ئەوروپا هاوکاری یەکدی بوون. بەڵام بەر لە کۆتایی جەنگ ئەمریکا و ڕوسیە گومانیان لەسەر یەکتر هەبوو. ڕوسیا ئیتر نەیدەویست جارێکی دیکە ئەڵمان هێرش بکاتە سەر خاکەکەی وەکوو ساڵی 1941. لەبەر ئەم هۆکارە ڕوسیا بەر لەجەنگەکە بەشێکی لە ئەوروپای ڕوژهەڵاتی خستبووە ژێر دەسەڵاتی خۆی هەروەها سنورەکانی ڕۆژئاواشی بەرفراوانتر کردبوو. هەروەکو لە کاتی جەنگ، ڕوسیا ئەڵمانیەکانی وەلانا و وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپای ڕزگار کرد، هەروەها لە ناوچەکانی خۆی چەندین حکومەتی سوسیالیستی دروست کرد. ئەو سنورەی کە لە نێوان ئەم وڵاتانە و ئەوروپای ڕۆژئاوا کێشرا پێی دەڵێن "پەردەی ئاسنین". (پەردەی ئاسنین دەستەواژەیەک بوو بۆ ئەو سنورەی کە لە ئەوروپا دروستکرابوو لە نێوان ڕۆژئاوای دیموکرات و ڕۆژهەڵاتی کومونیستی کە بۆ یەکەم جار ئەم دەستەواژەیە لە لایەن وینستۆن چێرچیل بە کار هات. و) ڕوسیەکان بۆ ئەوەی پارێزگاری لە سنورەکانی خۆیان بکەن لە باکوری وڵات، دەیانویست هاوپەیمانی لە گەڵ هەموو وڵاتان لە تورکیەوە بگرە تا کۆریا ببەستن بۆ ئەوەی دڵنیا بن کە یەکێتی سۆڤیەت وڵاتێکی بەهێزە و هیچ هێزێک نەتوانێت لەو بەرەیەوە هێرش بکاتە سەریان. گەرچی ئەم خاڵە لە دیدی ڕوسەکانەوە لۆجیکانە بوو بەڵام لە گەڵ بیری ئەوروپیەکان ناتەبا بوو، ڕوسیە دەیویست بەشێکی گەورە لە ئاسیا و ئەوروپا داگیر بکات، بەتایبەت سیستەمێکی حکومەتی سەپاندبوو بەسەر ڕۆژهەڵاتی وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات کە خۆیان ویستیان لێ نەبوو.  وڵاتانی ئەوروپای ڕوژهەڵات ترسیان لەم پێشڕەویەی ڕوسیا هەبوو و چاویان لە پشتیوانی وهاوکاری ئەمریکا بوو. لەبەر ئەم هۆکارە سوپای ئەمریکا لە ئەوروپای ڕۆژئاوا مایەوە. ئەمریکا دەوڵەمەندترین هێزی جیهانی بوو کە دەیتوانی چەک و سوپا دەستەبەر بکات بۆ
 
پشتیوانی کردن لە وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاوا و تەنها وڵات بوو کە بەهێزترین چەکی ئەو سەردەمەی هەبوو( چەکی ئەتۆمی). گەرچی ڕوسیا سەربازی زیاتری هەبوو بەڵام هیچ کات جورئەتی ئەوەی نەبوو هێرش بکات، چونکە دەیزانی ئەمریکا بە چەکی ئەتۆمی دەیتوانی هەموو شارەکانی ڕوسیا تەخت بکات. سەرۆک کۆماری ئەو کاتەی ئەمریکا، ترومن، پێی وابوو کە کومونیزم هێزی شەیتانیە کە ئازادی تاکە کەسی سەرکوت دەکات. ئەو بەڵێنی بە خەڵکی نەتەوە یەکگرتوەکان دابوو کە لە هەموو شوێنێک پشتیوانی لە "خەڵکی ئازادی" جیهان دەکات.                     
 
لە کۆتایی جەنگ، ئەوروپا ڕووبەڕوی کێشەی سەختی کۆمەڵایەتی و ئابووری بوویەوە. لە ئەوروپا، پیشەسازی، کیڵگە و ڕێگای شەمەندەفەر وێران ببون و ملیۆنان کەس ببونە پەناهەندەی بێ حاڵ وماڵ. (جۆرج مارشاڵ) وەزیری دەروەی ئەمریکا پلانە بەناوبانگەکەی خۆی خستە ڕوو کە بە پێی ئەو پلانە دەبێ هەموو وڵاتەکان بەژدار بن لە هاوکاریەکانی ئەمریکا بۆ وڵاتانی دیکە تا ئەو کاتەی ڕێکبکەون لەسەر بونیادنانەوەی ئەوروپا. لەبەرئەوەی ئەم پێشنیارە بە سوودی ئینگلتەرا، فەڕانسە و زۆربەی وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاوا بوو، بە خێرای هەموویان پەسەندیان کرد. لە لایەکی دیکەوە ڕوسیا ئەم هەوڵەی ئەمریکای بە داگیرکردنی ئەوروپا دەبینی و ڕێگری دەکرد لەوەی هیچ وڵاتێکی کومونیستی شەریک بن لەم پێشنیارە.           
 
== ئەڵمان                ==
هۆکاری سەرەکی دمبەدمەی ڕوسیا و ئەمریکا لەسەر ئەڵمان بوو. ڕوسیا پێی وابوو ئەڵمان مەترسیەکی گەورەیە بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشی جیهان. لە ڕاستیدا ئەڵمانی نازی بە ڕێبەرایەتی هیتلەر ببوە هۆی تەشەنەی جەنگ و نابودی ئەوروپا. هێشتا لە دڵی ڕوسەکان زامەکانی 20 ملیۆن شەهید لە هاونیشتیمانیان سارێژ نەببوو. ئەڵمان و بەرلینیان کردبووە چوار بەشەوە( ناوچەی ئینگلتەرا، ئەمریکا، فەڕانسە و ڕوسیا). لەبەرئەمە ئەڵمان دابەش کرابوو و تەواو لاواز دەهاتە بەر چاو بەڵام هێشتا ڕوسیەکان هەر گومانیان هەبوو.                                                           
 
ئەم ڕاستیەی کە ڕوسیا و ئەمریکا دژ بەیەک بوون ببوە موشکیلە بۆ هەر چوار دەسەڵاتداری بەرلین. بەرلین کەوتبووە ناوەڕاستی بەشەکەی ژێر دەستی ڕوسیا و     
 
بەتەواوی دوور خرابوەوە لە بەشەکەی ڕۆژئاوای ئەڵمانی ژێر دەستی هاوپەیمانان. ئەوان دەیانهەویست ناوچەکانی خۆیان لە بەرلین کۆنتڕۆڵ بکەن بەڵام ڕوسیا دەیهەویست کە هەموو بەرلین لە بەشێکی ناوچەی ژێر دەستیان لە خاکی ئەڵمان بێت.                                         
 
== گەمارۆی بەرلین                ==
لە حوزەیرانی ساڵی 1948 یەکێتی سۆڤیەت بە بیانوی لەناوبردنی پشێویی دارایی، هەموو ڕێگاکانی وشکانی بۆ شاری بەرلین گەمارۆدا. هاوپەیمانانی ڕۆژئاوا بە هۆی ناردنی خۆراک لە ڕێگەی ئاسمانیەوە ئەم گەمارۆیەیان شکاند. سوود وەرگرتن لە هێزی سەربازی بۆ شکاندنی ئەم گەمارۆیە ڕەنگە جەنگێکی گەورەی دیکەی لە ئەوروپا لێکەوتبایەوە. بەڵام ڕۆژئاوایەکان لەو فکرەدابوون کە هەرچی زووە ئەگەر ڕێگە لەم هەڕەشەیەی ڕوسیا نەگرن ئاسایشی داهاتووی وڵاتانی ڕۆژئاوا دەکەوێتە مەترسیەوە. پێشتر لە هەمان ساڵ حکومەتێکی کومونیستی لە لایەن ڕوسیاوە پشتویانی دەکرا و جڵەوی حکومەتی چێکسڵاوکی گرتبویە دەست.                                                 
 
ڕۆژئاوای بەرلین نزیکەی یانزە مانگ پشتی بە ڕێگەی ئاسمانی بەستبوو کە هاوکاریان بۆ دەهاتە ناو شارەکەوە. فڕۆکەکان تەنها خۆراکیان دەگەیاندە شارەکە. خۆراکی خەڵکی بەرلین زۆر سادە بوو. پێکهاتبوو لە سەوزی وشک، شیری وشک، کامپوتی گۆشت و ڕێژەیەکی کەم شەکر و کەرە. سوتەمەنی جیرەبەندی کرابوو و کارەباش زۆر کەم بوو. بەهەرحاڵ، گواستنەوەی خۆراک لە ڕێگای ئاسمانی سەرکەوتوو بوو و کاتێک کە یەکێتی سۆڤیەت  لە ئایاری 1949 دەستی لە گەمارۆ هەڵگرت.                       
 
زیاتر لە 2،000،000 تۆن خۆراکیان بردبوویە بەرلین و هێزی ئاسمانی هاوپەیمانان زیاتر لە 300،000 سەفەری ئاسمانیان بۆ بەرلین ئەنجام دابوو.                 
 
== ناتۆ یان پەیمانی ئەتڵەسی باکوور    ==
ڕۆژئاوا جارێک لە جەنگی سارد سەرکەوتنی بەدەست هێنابوو، بێ ئەوەی هیچ شەڕێک ڕویدابێت. یەکێتی ئەوروپا لە ژێر باڵی ئەمریکا زیاتر لێکتر نزیک ببونەوە. ئەمریکیەکان ببونە ئەندام لە ڕێکخراوێکی هاوپەیمانی وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاوا (بەناوی یەیمانی ئەتڵەسی باکوور یان ناتۆ. ئیدارەی ناوەندی پەیمانی ناتۆ لە فەرانسە بوو( ئێستا بنکەی سەرەکی لە برۆکسێلە پایتەختی بەلجیکا).
 
== جەنگی کۆریا                   ==
ئەمریکیەکان دەستڕۆییان هەبوو بە سەر ناوچەکانی زەریایی هێمن. لە ساڵی 1945 ئەمریکا بە تەنهایی ژاپۆنی شکست خواردووی داگیر کرد. لە ساڵی 1949 بە هۆی دامەزراندی حکومەتێکی گەورەی کومونیستی لە چین لە لایان مائوتسە تۆنگ، ئەمریکا ترسی هەبوو لە بەرفراوانبوونی کومونیزم لە ئاسیا. ڕوسیە، هاوپەیمانی چین بوو و هەروەها لە زەریایی هێمن هێزێکی باشی هەبوو و دەیویست چینیش بۆ خۆی هێزێکی گەورە بێت  و ناوچەیەکی بەرفراوانتر بۆ خۆی دەستەبەر بکات. بەڵام ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا خۆی بە دوور گرت لەوەی بە ڕەسمی دان بە هێزی چین دابنێت و پشتیوانی لە نەتەوەگەرکان دەکرد کە شکستیان خواردبوو وە پاشەکشەیان کردبوو بۆ دورگەی تایوان(فورموز).         
 
مشتومڕی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا لە ئاسیا لەسەر کۆریا گەیشتبووە لوتکە. لە کۆتایی جەنگ، واتە لە ساڵی 1945، کۆریا کە بەشێک بوو لە ئیمپراتۆریەتی ژاپۆن دابەش کرابوو. بەشی باکوورەکەی یەکێتی سۆڤیەت و بەشی باشورەکەی ئەمریکا بەڕێوەیان دەبرد. لە حوزەیرانی ساڵی 1950 دوای چەندین ساڵ مشتومڕ لە نێوان ئەم دوو بەشە کە تازە سەربەخۆیان بەدەستهێنابوو کۆریای باکوور کە کۆمونیست بوو هێرشی بردە سەر کۆریای باشور و هەموو وڵاتەکەی داگیر کرد. ئەمریکا کە ترسی لێنیشتبوو بە هۆی داگیر کردنی کۆریای باشور لە لایەن کومونستیەکانەوە بۆیە داوای هاوکاری لە نەتەوە
 
یەکگرتوەکان کرد. لە ماوەیەکی کورت هێزەکانی پانزە وڵات لە جەنگی دژ بە هێزەکانی کۆریایی باکوور یەکێتیەکیان پێکهێنا. ئەمە هەوەڵین جەنگی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا بوو. گەرچی ڕوسیا و ئەمریکا بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ نەچووبونەوە ناو جەنگەوە بەڵام سەربازە ئەمریکیەکان بەشێکی گەورەی سوپای نەتەوە یەکرتوەکانیان پێکهێنابوو. جەنگ بە تەواوی لە زەرەری کۆریای باکور بوو و هێزەکانی نەتەوەیەکگرتوەکان پیًشڕەویان کرد تا سنوری چین. چین بە شێوەی ڕاستەوخۆ نەچوو بووە ناو جەنگەوە چونکە بە مەترسی دەبینی بۆ سەر ئاسایشی خۆی. تەنها هێزێکی خۆبەخش کە پێکهاتبوون لە 150،000 سەرباز چوون بۆ پشتیوانی کۆریای باکوور. هێرشی چینیەکان ئەوەندە کاریگەر بوو کە فەرماندەی ئەمریکیەکانی ناو هێزەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان ترسی لێنیشت و هەڕەشەی بۆمبارانکردنی بارەگا سەربازیەکانی چینی کرد لە مەنچووری. خەریک بوو کار لەکار بترازێ و
 
جەنگی جیهانی سێیەم سەرهەڵبدات و هەروەها خەریک بوو ڕوسیە و بۆمبی ئەتۆمیشی تێبکەوێت. بەڵام ئەو فەرماندە لە
 
کار دوورخرایەوە و لە ساڵی 1951 گفتوگۆی ئاشتیانە دەستی پێکرد. لە جەنگی ساردی ئاسیا ئەمریکیەکان توانین چەندین وڵات بکەنە دۆستی خۆیان و پارێزگاری لە ناوچەکە بکەن لەوەی کە ڕوو لە کومونیستی بکەن.  بەم ڕێکخراوە دەوترێت پەیمانی یەکێتی باکووری ڕۆژئاوای ئاسیا یان (سیتۆ).  ئەمریکیەکان دەگەڵ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش هەر لەم بارەیەوە هاوپەیمانیەتیان بەست. ئامانجی سەرەکی ئەوە بوو کە لە چواردەورەی سنورەکانی باکوری ڕوسیا بنکەی سەربازی دروست بکەن و ڕێگربن لە بەرفراوانبوونی کومونیزم بۆ باشوور، هەروەها ئامانجیشیان پارێزگاری کردن بوو لە زەخیرەی نەفت کە وڵاتانی ڕۆژئاوا پێویستیان پێ بوو.                           
 
== هاوسەنگی ئەتۆمی ==
تا ساڵی 1953 ڕوسیەکان نەک هەر زانیاریان لەسەر چەکی ئەتۆمی پەیدا کردبوو بەڵکو پێشبڕکێی دروستکردنی تازەترین چەکی ئەتۆمی لە گەڵ ئەمریکا دەکرد. ئەگەر هەرکامیان سوودیان لە چەکی ئەتۆمی وەرگرتبایە دەیانتوانی کۆتایی بە جەنگی کۆریا بێنن بەڵام وێرانکاری گەورەیان دەهێنایە بوون. پەیوەندیەکی نوێ لە نێوان ئەم دوو زلهێزە پێویست بوو بۆ ئەوەی بە دوور بن لە بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی. ڕوسیا و ئەمریکا پێداچوونەوەیان بۆ سیاسەتەکانی خۆیان کردەوە چونکە دەیانزانی کە دەبێ لە گەڵ یەک مەسڵەت بکەن.         
 
ستالین، ڕێبەری یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی 1953 مرد. جێنشینی ئەو خرۆشچف سیاسەتێکی میانڕەوی پەیڕەو دەکرد و دەیویست لە گەڵ ڕۆژئاوا دانوستان بکات.         
 
خرۆشچف دڵنیا بوو لەوەی کە دەست پێشخەری بۆ ئاشتەوایی نیشانی دەدات کە کام نیزام و سیستەم باشترە: سیستەمی دیموکراتی ڕۆژئاوا یان سیستەمی سۆسیالیستی یەکێتی سۆڤیەت. هەر دوو زلهێزەکە بڕیاریان دا لە گەڵ یەکتری پەیوەندی مرۆیی ببەستن. ڕۆژئاواش ڕووی خۆشی بۆ ئەم ڕەوشە دۆستانەی ڕوسیا نیشان دا. ئایزنهاوەر، سەرۆک کۆماری ئەو کاتەی ئەمریکا پێشنیاری کرد کە بۆ بەدەست هێنانی زانیاری لەبارەی شوێنی بنکە سەربازیەکان لە هەر دوو لای پەردەی ئاسنین ڕووپێویی بکەن بۆ ئەوەی ترسی سەرڵهەدانی جەنگ کەمتر بێتەوە. بەڵام ڕوسیەکان ئەم پێشنیارەیان پەسەند نەکرد.           
 
== جەنگی سارد لە ساڵەکانی 1955 تا 1962 ==
بەداخەوە گەشبینی هەردوولا بە هۆی هەبوونی ڕێگریی ناکام مایەوە. هەوەڵین ڕێگری بریتی بوو لە پەیمانی وارسۆ. ڕوسیا بەم پەیمانە ویستی بەرامبەر ناتۆ بوەستێتەوە.
 
ئێستاکە ڕوسیا هەموو وڵاتانی کومونیستی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپای لە چواردەوری خۆی کۆکردبووەوە. هەڵبەت تەواو ئاسایی بوو کە ئەو وڵاتانە هاوپەیمانی لەو جۆرە دروست بکەن بەڵام کاتێک سوپای هەر دوو زلهێزەکە لە دەوری پەردەی ئاسنین نزیک دەبونەوە بارودۆخەکە خراپتر بوو. کاتێک کە هێزەکانی ڕۆژئاوا رێگەی چەکداربوونەوەی ڕۆژئاوای ئەڵمانیان دا و کردیانە ئەندام لە ناتۆ ئەم ئاڵۆزیە زیاتر بوو.                                                     
 
دوای ئەوە لە ساڵی 1956 چەندین شۆڕشی دژ بە ڕوسیا لە پوڵەند و هەنگاریا ڕوویاندا. کاتێک زانیان شۆڕشەکەی هەنگاریا خەریکە سەرکەوتوو دەبێ، خرۆشچف دەستوری بە سوپاکەی خۆی دا کە دووبارە ئارامی وئاسایش بگەرێننەوە بۆ هەنگاریا. وڵاتانی ڕۆژئاوا بە جۆرێک دەیانڕوانیە ئەم ڕوداوە کە ئەگەر ڕوسیا بە هێزێکی لەوجۆرە بیهەوێ وڵاتێکی بچوکی وەکوو هەنگاریا شکت پێ بێنێت ئیتر هومێدێکی لەوجۆرە نییە بۆ( ئاشتی و سەبرگرتن) لە نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا.                   
 
هۆکارێکی دیکەی گومانەکان ئەوە بوو کە لە ساڵی 1960 فڕۆکەکانی سیخوڕی ئەمریکا بە ئاسمانی ڕوسیا دەسوڕانەوە. ئەمریکیەکان نکۆڵیان لەوە کرد بەڵام ڕوسەکان یەکێک لە فڕۆکەکانیان خستە خوارەوە و فڕۆکەوانەکەیان دەستبەسەر کرد.                         
 
== دیواری بەرلین ==
لە ساڵی 1949 داگیر کردنی ئەڵمان کۆتایی پێــهات بەڵام سەربازەکانی هەردوولا لە ئاڵمان مانەوە. ئەو ناوچانەی لە ژێر دەستی فەڕانسە، بەریتانیا  ئەمریکا بوو سەرەنجام گۆڕدرا بۆ کۆماری فیدڕاڵی ئەڵمان یان ئەڵمانی ڕۆژئاوا؛ لە حاڵێکدا کە ناوچەکەی ژێر دەستی ڕوسیا ناوینرا کۆماری دیموکراتی ئاڵمان یان ئەڵمانی ڕۆژهەڵاتی کومونیستی.  شاری بەرلین دابەش کرابووە سەر دوو بەش و کەوتبووە ناوەڕاستی ڕۆژهەڵاتی ئاڵمان. سنوری نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای ئاڵمان بە تەواوی لە ژێر چاوەدێریدا بوو بەڵام خەڵکی دەیانتوانی بە ئازادی لە نێوان ڕژهەڵات و ڕۆژئاوای بەرلین هاتوچۆ بکەن.  لە ساڵانی 1950 هەزاران نەفەر لە خەڵکی ئەڵمانی ڕۆژهەڵات هەڵاتن بۆ ناوچە ئاست بەرزەکان و دواتر کۆچیان کرد بۆ ئەڵمانی ڕۆژئاوا. زۆربەی ئەمانە کرێکاری کارزان بوون و پیشەوەر بوون و پیشەسازی ئەڵمان بە بێ ئەمانە بەرەو وەستان دەچوو. هەر لەبەر ئەمە لە ساڵی 1961 ئەڵمانی ڕۆژهەڵات دیوارێکی بەرزی لە ناوەڕاستی بەرلین دروست کرد و بە سەختی چاوەدێری دەکرد. هەندێک لە خەڵکی ئەڵمانی ڕۆژهەڵات کە دەیانهەویست بە سەردیوارەکە بپەڕنەوە بۆ بەری ڕۆژئاوای بەرلین دەکەوتنە بەر دەستڕێژی گولەی پاسەوانەکان. ئەمە بووە هۆی ئەوەی کە خەڵکی ڕۆژئاوا وا بیر بکەنەوە کە سیستەمی کۆمونیستی خراپە.
 
== قەیرانی کوبا ==
لە ساڵی 1959 سوپای چریکی شۆڕگێڕێکی لاوی کوبایی کە ناوی فیدڵ کاسترۆ بوو، حکومەتی دیکتاتۆری ستەمکاری کوبای واتە (باتیستا) لە کوبا لە ناوبرد، کە دورگەیەکە لە دەریای کارائیب.                               
 
کاسترۆ زۆر دژ بە هێزی سەربازی و ئابووری ئەمریکا بوو لەو ڕوانگەوە کە ئەمریکا دەوڵەتەکانی ئەمریکای ناوەڕاستی خستبووە ژێر سوڵتەی خۆی و هەمیشە پشتیوانی (باتیستای) دەکرد. کاسترۆ کومونیست بوو و حکومەتە سوسیالیستە نوێیەکەی پەیوەندی هەمیشەی هەبوو لە گەڵ ڕوسیا. بۆ یەکەم جار ڕوسیا هاوپەیمانی لە ئەمریکای لاتین پەیا کردبوو کە تەنها 100میل لە نەتەوەیەکگرتوەکانی ئەمریکاوە دوور بوو.                                           
 
ئەمریکیەکان بنکەی سەربازی گرنگیان لە کوبا هەبوو و دەیانهەویست دڵنیا بنەوە لەوەی ئەم بنکانە هیچ زیانیان بەرنەکەتووە. ناچار هانای بۆ ئەو کوبایانە برد کە دورخرابوونەوە بۆ ئەمریکا و لەوێ دەژیان، داوای لەوان دەکرد و پشتیوانیشی دەکردن بۆ ئەوەی هێرش بکەنە سەر کوبا وکاسترۆ لە ناو بەرن. هەڵبەت ئەمریکیەکان لەم کارەیان تەواو دووچاری شکست بوونەوە بەڵام ئەم هێرشە ئەو دڵنیایەی بە کاسترۆ دا کە ئەگەر جارێکی دیکە لەم هێرشانە بکرێتە سەری دەبێ داوای یارمەتی لە ڕوسیە بکات. کوبایەکان داوای هاوکاری سەربازیان لە ڕوسیا کرد و لە ساڵی 1962 چەکی قورس وموشەکەکانی ڕوسیا گەیشتنە کوبا. ئەگەر ئەم چەکانەی ڕوسیا لە کوبا جێگیرکرابان بەڕاستی ناتۆ دەکەوتە خەتەرەوە چونکە سیستەمی پارێزگاری ئەوان لە خاکی ئەمریکا شکستی
 
دەهێنا. شارەزایانی بواری سەربازی پێویستیەکانیان بە وردی بەرڕەسی کرد. ئەگەر چەکە ناوەکیەکان لە خاکی کوبا جێگیر کرابان بەشێکی زۆر لە خاکی ئەمریکا نابود دەبوو.                                                         
 
جۆن ئێف کەنەدی بڕیاری دا (دابڕگەیەک بۆ هەموو ئەو چەکانە دروست بکات کە دەنێردرانە کوبا) هێزە دەریایی و ئاسمانیەکانی ئەمریکا ڕێگریان دەکرد لە هەرکەشتیەک کە گومانی ئەوەی لێکرابا کە موشکی پێیە بۆ کوبا. هەڵبەت ئەگەر ئەمریکیەکان ئەو کەشتیانەیان پشکنیبایە یان ڕێگریان کردبایە بچنە ناو کوباوە مەترسی ئەوەی هەبوو کە ڕوسیا ڕێگای توندتر بگرێتە بەر و لەوانەبوو ئەمریکا بۆمباران بکات. مەترسی ڕودانی جەنگێکی ئەتۆمی نزیک بوو. لە 24ی تشرینی یەکەم، هەژدە کەشتی ڕوسی بەرەو کوبا بەڕێکەوتن ئەو شوێنەی کە پاسەوانەکانی ئەمریکا لەوێدا جێگیر                                       
 
کرابوون. ئێوارەی هەمان ڕۆژ هەموو کەشتیەکان بە ڕێی خۆیاندا گەڕانەوە بۆ وڵاتەکەیان. خرۆشچف چاوپۆشی لە ڕوداوەکە کردوو و دونیا لە مەترسی ئەو جەنگە ڕزگاری بوو.                                                           
 
هەردوولا دەستیان کرد بە گفتگۆ کردن تا ئەم قەیرانە کۆتای پێ بێنن. لە کۆتایدا لە گەڵ یەک ڕێککەوتن. ڕوسیا ڕەزامەندی دەربڕی هەموو موشکەکانی بکێشێتەوە و بنکەکانی بێ چەک بکات. ئەمریکیەکانیش بڕیاریان دا گەمارۆی دەریای لەسەر کوبا لادەن و هێرش نەکەنە سەری.                                                       
 
کاریگەریەکانی قەیرانی کوبا زۆر گرینگ بوون. دوو زلهێز، واتە ڕوسیا و ئەمریکا، گەیشتنە ئەو ئەنجامە کە مشتومڕی لەو جۆرە هیچ کات نابێت ڕووبداتەوە چونکە دەرئەنجامی مەترسیداری دەبێت. لە ڕاستیدا بەهۆی زەروری بوونی ئەم بابەتە هەردوولا بە دوای چارەیەک بوون بۆ گەیشتن بە پێکەوەژیانی ئاشتیانە. بۆ دروستکردنی پەیوەندی باشتر لە نێوان خۆیاندا هێڵی تەلەفونیان لە نێوان واشینگتۆن و مۆسکۆ خستە کار.                                           
 
== ڤێتنام ==
لە پاش کۆریا وڵاتێکی دیکە کە مشتومڕی نێوان چین و ئەمریکیەکانی لێکەوتەوە ڤێتنام بوو. ئەم وڵاتەش کە کەوتبووە باکووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا کرابووە دووبەش، بەشی باکووری کومونیست و باشورەکەی غەیرە کومونیستی بوو. لە ساڵانی 1960 جەنگێکی خوێناوی و درێژخایەن لەو ناوە ڕویدا و ئەمریکیەکان شکستیان هێنا لەوێ. بەشی گەورەی شەڕەکە شەڕی چریکی و لە دارستان و لادێکانی باشووری ڤێتنام بوو. کومونیستەکانی باکووری ڤێتنام پشتیوانی ئەم چریکانەیان دەکرد. ئەمریکیەکانیش پشتیوانیان لە باشووری ڤێتنام دەکرد و بە فڕۆکەش ئازۆقە جەنگیەکانی بۆمباران دەکرد. ئەم جەنگە چەندین ساڵی خایاند بەڵام هیچ کات سنورەکانی هیند و چینی نەبەزاند و هیچکات چین و ڕوسیاش ڕاستەوخۆ نەهاتنە ناو جەنگەکەوە.  ئەمریکا تەنها بۆمبارانی دەکرد بەڵام باکووری ڤێتنامی داگیر نەکرد لەترسی ئەوەی جەنگەکە گەورە نەبێت و  نەگاتە ئەو ئاستەی چین و ڕوسیاش تەداخولی جەنگەکە بکەن.                                 
 
لەگەڵ ئەوەی ئەمریکا بە هەموو جۆرە چەکێک(بێجگە لە چەکی ئەتۆمی) هێرشی کردە سەر چریکەکان، بەڵان هێشتا نەیتوانی شکستیان پێ بهێنێ و یاخود ڕێگری بکات لە ناردنی هاوکاریەکانی باکووری ڤێتنام. سەرەنجام سەربازە ئەمریکیەکان لە پاش ڕاگەیاندنی ئاتەش بەست لە ساڵی 1972 لە باکووری ڤێتنام چوونە دەرەوە. بەڵام جەنگ لە هیند و چین هەروا بەردەوامی هەبوو.           
 
== پێکەوەژیانی ئاشتیانە            ==
لە پاش قەیرانی کوبا هەندێک بابەت هاتنە پێشەوە کە هێزەکانی ڕۆژئاوا خۆیان لە بەرامبەر ڕوسیا بینیەوە بەڵام لەگەڵ هەموو ئەم ئاڵۆزیانە و جەنگی ڤێتنامیش، لەپاش ساڵی 1963 پەیوەندیەکان باشتر بوون. هەڵبەت بۆ ئەم
 
بابەتە بەڵگەی زۆر هەن. ڕێبەرانی ئەم وڵاتانە بە تەاوی لەوە بە ئاگا بوون کە کە کاریگەریەکانی چەکی ئەتۆمی چ دەرئەنجامێکی مەترسیداری دەبێت. ساڵانێک بوو کە چەکی ناوەکیان تاقی دەکردەوە و ئێستا دەترسان لەوەی ولاتانی دیکەش هەمان چەک دروست بکەن و لە ئەنجامدا ڕێژەی ڕادیۆئەکتیڤ لە هەوادا ڕوو لە زیادبوون دەکات.
 
چەند مانگێک بەسەر قەیرانی کوبا تێپەڕییبوو، بەریتانیا، ئەمریکا و ڕوسیا ڕێکەوتن لەبارەی ڕاگرتنی تاقیکردنەوە ناوکیەکانی ناو دەریا و فەزا و ئەودیو فەزاش. ئەمە
 
هەوەڵین هەنگاو بوو بۆ کۆنتڕۆڵ کردنی چەکی ناوەکی. ڕوسیا ئیتر نەیدەتوانی پشت بە وەفاداری وڵاتانی هاوپەیمانە کومونیستەکانی ببەستێت. یـوگسلاڤیا هەوەڵین وڵات بوو کە لە ساڵی 1948 خۆی بە دوور گرت لە ڕوسیا. ڕۆمانیا لە گەڵ هەبوونی کێشەی نێوان ڕوسیا و ڕۆژئاوا بەڵام دەرگای بۆ دانوستان کردەوە و دەرگای بە ڕووی گەشتیارەکانی ئەو وڵاتانەدا واڵا کرد. ئەلبانیاش ڕووی لە ڕوسیا وەرگێڕا. لە چکسلاوکیا حکومەتی نوێ سانسۆریان وەلاناو ئازادیەکی زیاتریان دا بە خەڵکەکەی. ڕۆسیا دەترسا کە چکسلاوکی لە پەیمانی وارسۆ بچێتە دەرەوە. ناچار جارێکی دیکە لە ساڵی 1968 لە گەڵ هاوپەیمانەکانی هێرشی کردە سەر چکسلاوکی و وێرانیان کرد.                                                           
 
بەڵام خولیای ژیانی ئازاد و خۆشبەختی زیاتر بۆ خەڵکی وڵاتانی کومونیستی ئەوروپای ڕۆژهەڵات هەر بەردەوامی هەبوو. لەبەرئەمە تا ساڵانی 1970 یەکێتی سۆڤیەت چەندین گرێبەستی بازرگانی و پەیوەندی نزیگتری لە گەڵ وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژاوا واژۆکرد، لەوانەش ئەڵمانی ڕۆژئاوا، چونکە ڕوسیا هەر لەسەرەتای جەنگی ساردەوە ترسی لەم وڵاتانە هەبوو.                                     
 
لە ساڵی 1963 چین و ڕوسیا لەسەر هاوکاریەکانی ڕوسیا بۆ چین مشتومڕیان بوو و هەروەها کێشەیان هەبوو لە سەر سنورە دوورودرێژەکەی نێوانیان. هەروەها لە بارەی       
 
چۆینیەتی دروست بوونی کومونیستەوە دمبەدمەیان بوو. لە ئەنجامدا ئیتر چین کەمتر پشتی بە ڕوسیا دەبەست و کەم کەم ڕێبەرایەتی هەندێک گروپی کومونیستی  دەکرد کە دژ بە سیاسەتەکانی ڕوسیا بوون. چین پەیوەندی دۆستانەی لە گەڵ وڵاتانی ڕۆژئاوا بەست و بە ئەندامبوونی لە نەتەوەیەکگرتووەکان لە ساڵی 1972 نەک هەر لە گەڵ وڵاتانی ئاسیا و ئەفریقا بەڵکو لە گەڵ ئەمریکاش خۆی گونجاند.                                                     
 
بە درێژای ساڵەکانی دوای جەنگی جیهانی دووهەم زۆرێک لە وڵاتانی ئاسیا و ئەفریقا کە موستەعمەرەی بەریتانیا، فەڕانسە و هۆڵەند( هەندێ وڵاتی دیکەش) بوون  سەربەخۆیی خۆیان بەدەست هێنا. ڕێبەرانی ئەو وڵاتانە بۆ نموونە وەکو نەهرۆ لە هیندستان و نیکرۆمە لە غانا نەیاندەویست وڵاتەکانیان لەم جەنگی ساردە بکەوێتە ژێر دەسەڵاتی زلهێزەکانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا.                 
 
بەڵکو دەیانهەویست بێ لایەن بمێننەوە و جیهانی سێیەم دروست بکەن. هەروەکو ئەم وڵاتانە سەربەخۆیان بەدەست هێنا هەروەها بوونە ئەندامیش لە نەتەوە یەکگرتوەکان و مافی دەنگدانیان وەرگرت و ئیتر پێویست نەبوو لایەنگری ئەمریکا یان ڕوسیا بن. کاتێک ئەم ڕێکخراوە لە ساڵی 1945 بونیادنرا ڕوسیا و ئەمریکا و شوێنکەوتوانیان بەشداریان تێدا کرد. لە ساڵی 1970 نەتەوە یەکگرتوەکان نزیکەی 150 ئەندامی هەبوو و هەموو وڵاتە نوێیەکانی ئاسیا و ئەفریقا لەم ڕێکخراوە دابوون. کاتێک لە ساڵی 1972 وڵاتی چینی کومونیستی هاتە ناو ئەم ڕێکخراوەوە فەڕانسە حاڵەتی دژە ئەمریکای گرتبووە خۆی، ئیتر ئەم لێکجودایەی نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا وەک پێشتر بەرچاو نەبوو.                                           
 
زۆرێک لە ئەوروپیەکان لەسەر ئەو باوەڕ بوون کە ئەورپاش وەکوو جیهانی سێیەم لە نێوان ڕوسیا و ئەمریکا ڕەفتار بکات و زیاتر ڕۆڵی ئابووری بگێڕێ و زۆرێک لە وڵاتانی ئەوروپا لە گەڵ یەکتر ڕێکەوتن. لە سەرەتاکانی ساڵی 1960 فەڕانسە بڕیاریدا لە ناتۆ بێتە دەرەوە و لە جیاتی ئەوە شوێنی نەتەوەیەکگرتوەکان بکەوێت و بە سەربەخۆیی بڕیاربدات.                                                
 
== جەنگی سارد لە مێژووی جیهان ==
جەنگی سارد سەردەمێکی تاڵ، ئاڵۆز و پڕ دەردەسەری بوو. لە کۆریا و ڤێتنام مەرگ و نابودی  و بە شێوەی جەنگی ڕاستەقینە سەریهەڵدا. لە ئاڵمان و بەشەکانی دیکەی جیهان جەنگی سارد خێزان و نەتەوەکانی لێک جیادەکردەوە. هەتا لە نێوان حکومەتە زلهێزەکانیشدا هەندێک دەستە و گروپ هەبوون کە هاوڕا نەبوون لە گەڵ حکومەتەکانی خۆیان و بێزار بوون لەو سیاسەتەی گرتبویانە بەر. ئایا جەنگی سارد تەنها لایەنی ماندووکەری هەبوو؟ بینیمان کە چۆن لە ساڵی 1945 دوو زلهێزەکە ترسیان لێ نیشتبوو و لێک تۆقیبوون. ترسی ئەوان لە یەکتری ڕاستەقینە بوو و گومانەکان نەدەڕەوینەوە. هەردوولا دەبوایە دەرکی ئەوەیان کردبا کە لە داهاتوو بێ ئاگان؛ و جیهان بە شێوەیەک بەرفراوان دەبێت کە لە بیری ئەوان بە دوورە. کاتێک گەیشتنە ئەو دەرئەنجامە و تێگەیشتن کە
 
کۆمەڵگاکانیان ئەوەندەش لە یەکتر جیاواز نین ئیدی مەیلی دەستدرێژی کردنە سەر یەکتریان نەبوو.           
 
هەر لەو کاتەوە کە ئەم دوو زلهێزە دەرکی ئەوەیان کردبوو کە چەکەکانیان نەک هەر دژمن لە ناو دەبەن بەڵکۆ خۆیان وشارستانیەتی مرۆڤایەتیش لە ناودەبەن. بۆ خۆ پاراستن لە جەنگی جیهانی ناچار دەستیان کردە جەنگی سارد. گەرچی جەنگی سارد جەنگێکی ناخۆش بوو بەڵام زۆر لە جەنگی گەرم باشتر بوو.  
 
== سەرچاوەکان ==
{{بێسەرچاوە}}
جەنگی سارد: نوسینی: ئالاسدر نیكڵسن، وەرگێڕانی: ئاگری ئەفشین
[[پۆل:ململانێکانی سەدەی ٢٠ەم]]
[[پۆل:سەدەی ٢٠ەم]]