چەنگیزخان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary
تاگەکان: دەستکاریی دیداری دەستکاریی مۆبایل بە وێبی مۆبایل دەستکاری کراوە
ب گەڕاندنەوەی دەستکارییەکانی Dana othman (لێدوان) بۆ دوایین پێداچوونەوەی ئارام بکر
تاگەکان: لەجیاتیدانان گەڕاندنەوە
ھێڵی ١:
[[پەڕگە:Mongol Empire map.gif|٣٠٠px|وێنۆک|چەپ|شوێن و گەورەیی ئیمپڕاتۆرێتیی مەغۆل]]
تیموجین ناسراو بە (جەنگیز خان) لە دایکبووی ساڵی ١١٦٢-١٢٢٧.
'''چەنگیزخان''' (بە [[زمانی مۆنگۆلی|مۆنگۆلی]]: ''Чингис хаан''؛ [[١١٦٢]]–[[١٢٢٧]]) بە ناوی سەرەکیی '''تەمووچین'''، خانێکی مۆنگۆل بوو کە توانی ھۆزە مۆنگۆلەکان یەکگرتوو بکات و [[ئیمپڕاتۆرێتیی مەغۆل]] دامەزرێنێت.
جەنگیز خان ئەو کەسە بەهێزەیە کە توانی گەورەترین ئیمپراتۆریەت دروستبکات کە گەورەتربوو لە ئیمپراتۆرەکانی رۆمانەکان و یۆنانیەکان عوسمانیەکان.
ڕوباری (ئۆنۆن) کە ئەو ڕوبارەیە کە جەنگیز خان تیایدا گەشەی کردوە،جەنگیز خان هەر لەسەرەتای منداڵیەوە توشی چەندین کێشە بۆتەوە کە پاش ئەوەی باوکی کە سەکردەی هۆزی (کیان) بوو کە هۆزێکی مەخۆل بوو لەلایەن تاتارەکانەوە ژەهراوی کرا مرد تەواوی هۆزەکەی لە وازیان لە جەنگیز خان هێنا تەنانەت مامەکانیشی چەنجاری جەنگیز خان ئازار دراوە لەلایەن (تالیهوتای) زۆر ڕقی لە بنەماڵەی جەنگیز خان بوو لەبەر ئەوەی چەندین جار باوکی جەنگیز خان گاڵتەی پێکردووە سوکایەتی پێکردوە.
جەنگیز خان و ٦ کەس مانەوە بەو هۆیەوە توشی کاریگەری دەروونی بوو تا بگاتە ئەوەی لەبەر ئەوەی زڕ براکەی ماسیەکی لێ دزی جەنگیز خان زڕ براکەی خۆی کوشت دوای ئەوە جەنگیز خان ئەم ڕوبارەی بەکار هێنا بۆ لەوەڕگایەک بۆ ئەسپەکانی وە چەندین کەسی لەگەڵ خۆی کۆکردوە کە ساڵانە شانشینی جین کەسانی ئاسنگەرو پیشەگەری کۆدەکردوە بۆ ئەوەی بەکاریان بێنێت جەنگیز هەمیشە ئەم هەلەی دەقۆستەوەو لەگەڵ براکانی هێرشی دەکردە سەر ئەو قافڵانەو ئەو کەسانەی بۆلای خۆی دەبرد یەکیک لەو کەسانەی کە جەنگیز خان ئازادی کرد (سۆبۆتای) بوو کە یەکیکە لەو جەنەرالانەی هیچ جەنگی نەدۆراندوە دواتر ئەوانی بەکاری دەهێنان دوای بلاوبوونەوەی ئازایەتیەکانی زۆربەی خەلکی هۆزی تایچوو کە هۆزەکەی تالیهوتای بوو هاتنەوە بۆلای تیمۆجین هەروەها ئامۆزاکانیشی هاتنەوە جەنگیز خان زۆرجار بۆ ناوچەکانی باکوور دەرۆی (روسیا) چونکە لەوی هەندی کەس هەن کە حەز بەوە دەکەن ئەسپ بەخیو بکەنو تەنها بن جەنگیز خان دەچوو بۆلایان و رازی دەکردن بینە ریزیەوە بەوەش کۆمەلیک پیاوی ئازا دەسکەوت
 
یەکەم جەنگی گەورەی جەنگیز خان لەو کاتەوە سەری هەڵدا کە خێزانەکەیان فڕاند کەلەلایەن هۆزی میارکی بوو ئەمەش لەتۆڵەی ئەوەی کە باوکی جەنگیز خان وەختی خۆی ژنێکی فڕاند کە ئەو ژنە بۆ کوڕی سەرکردەی هۆزی میارکی دانرابوو بەڵام باوکی جەنگیز خان فڕاندی ئەم جەنگە کەسی گرنگ یارمەتی جەنگیز خانیان دا لەوانەش سەرکردەی هۆزی کیلی وە جاموخا کە ٣ جار سوێندی برایەتی خواردبوو لەگەڵ جەنگیز خان ئەویش یارمەتی جەنگیز خانی دا جەنگەکە بەسەر کەوتنی جەنگیز خان و یاوەرانی کۆتای هات ئەم جەنگە ناوبانگی باشی بۆ جەنگیز خان پەیدا کرد.
جارێکیان جەنگیزخان بۆ گەشت چووبووە دەرەوە جگە لە(هەڵۆ)یەك کە هاوڕێی گەشتەکەی بوو کەسی تری لەگەڵ نەبوو، زۆر بە ڕێگادا ڕۆیشتن و لەدوای ماندووبوونێکی زۆر تینوێتی زۆری بۆ هێنا،
جەنگیز خان ویستی ئاو بخواتەوە لە دامێنی چیاکە کانییەکی بە دیکردو کوپێکی لێ پڕکردو ویستی بیخواتەوە، بەڵام هەڵۆکە بە باڵەکانی هێرشی دەکردە سەر کوپەکەو دەیڕژاند و نەیدەهێشت جەنگیزخان ئاوەکە بخواتەوە، تا سێ جار ویستی کوپە ئاوەکە بخواتەوە بەڵام لە هەموو جارەکاندا بە هەمان شێوە هەڵۆکە ئاوەکەی دەڕژاندو نەیدەهێشت بیخواتەوە،!
جەنگیزخان زۆر بەم کارە توڕەبوو، شمشێرەکەی هەڵکێشاو بۆجاری چوارەم کاتێك ویستی ئـاوەکە بخواتەوە هەڵۆکە ھێرشی کردە سەری جەنگیزخانیش بە شمشێرێك سەری لە لاشەی جیاکردەوە.
جەنگیزخان هەستی بە ئازار کردوو زۆری پێ ناخۆش بوو بە بینینی ئەو دیمەنە زۆر نیگەران بوو، دوای ڕووی کردە سەرچاوەی کانییەکەو بینی مارێکی گەورە لەنێو کانییەکەدا مردووەوکانیاوەکە ژەهراوی بووە.
ئەو کاتە جەنگیزخان زانی کە هاوڕێکەی ویستی سوودی پێ بگەیەنێت و لەو بەڵایە بیپارێزێت، بەڵام کاتێك ئەمەی بۆ دەرکەوت کە کار لە کار ترازابوو.!
لاشەی هەڵۆکەی هەڵگرت و لە پەڕۆیەکی پێچاو کاتێك گەیشتەوە نێو سەرباز و پاسەوانەکانی، فەرمانی دا پەیکەری هەڵۆیەك لە ئاڵتوون دروست بکەن و لەسەر باڵەکانی بنووسن:
"هەر کارێك بە توڕەبوون دەست پێبکرێت، ئەنجامەکەی بە شکست کۆتایی دێت"
 
بە فەرمانی جەنگیزخان لە ساڵی ١٢١٧ز، ٥٠٠ مەنگۆلی نارد بۆ ئەوەی بازرگانی بکەن لەگەڵ خواریزمیەکان کە ئێران و ئەفغانستانی ئێستا ئەکات ، وە هیچ مەبەستێکی خراپی نەبوو ، بەڵام یەکێک لە سەرکردە بێئەقڵەکانی خواریزم کە ناوی یەنال خان بوو سەری ٤٩٩ کەسیانی پان کردوە ، وە سوپای مەغول داوای لە سوڵتان ۆەلائەدین محمد کرد تا یەنال خانیان ڕادەست کەن و ھەردوولا لە جەنگێکی گەورە بپارێزن بەڵام سوڵتان ڕازی نەبوو، دەرئەنجامی ئەم بێ ئەقڵیە ئەزانی چی بوو ؟
‌بە ١٢٥ هەزار سواری مەنگۆلی هەموو خواریزم کە ئێران و ئەفغانستان بەشێکی کوردوستان ئەکات و ئێراقیشیان داگیر کرد کە بە ٢٥ ملیۆن قوربانی لەقەڵەم دەدرێت و دەرسێکی ئەو فارسانەیان دایا بە کوردی خۆشمان و عێراقیشەوە کە بە بۆ هەتا هەتایە بیر نەچێتەوە.دواتر ھەر لەو ڕێگەیەوە دەسەڵاتی مەغۆل گەیشتە ڕووسیا و دەوڵەتانی قەفقاس و جۆرجیا و ئەمرینیا تورکیا عێراق و دواتریش میسڕ.
‌هەر لەو ڕێگەی داگیرکاری خواریزمدا و دواوی تەواوبوونی لە ساڵی ١٢٢٧ دا خودا ڕۆحی گەورەترین ئیمپراتۆر جەنگیزخانی کێشا و بردیەوە بۆلای خۆی و سروشتیش جەستەکەی هەڵگرتوە ڕادەستی مرۆڤایەتی ناکاتەوة.
 
facebook:Dana O. Mohamed
 
== سەرچاوەکان ==
 
* [//en.wikipedia.org/wiki/Genghis_Khan ویکیپیدیای ئینگلیزی]
[[پۆل:لەدایکبووانی دەیەی ١١٦٠]]