تیۆریی ئەتۆمی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''بیرۆکەی ئەتۆمی''' بەردی بناخەیبناغەی زانستی کیمیای نوێیە. تێگەیشتن لە پێکھاتەی [[ئەتۆم]] ودانوستانەکانی، یەکەمین پلەی تێگەیشتن لە زانستی کیمیایە.<br />

بیرۆکەی ئەتۆمی بۆ یۆنانییەکانی سەدەی شەشەم و بەتایبەت ڕێبازی ئەتۆمی [[دێمۆکریتۆس]] دەگەڕێتەوە. لە سەرەتاکانی سەدەی 19دا١٩دا [[جۆن داڵتۆن]] توانی بەباشی ورد بوونەوەی ماک دەرببڕێدەر ببڕێ. داڵتۆن لە سێ خاڵدا بیرۆکەکەی خۆی دەربڕی:

*# یەک گرتن و یەک بەردانی ئەتۆمەکان، لە [[کارلێکی کیمیایی|دانوستانەکارلێک کردنە کیمیاییەکاندا]] ڕوودەداتڕوو دەدات. لەم دانکارلێک و ستانانەداکردنانەدا ھیچ ئەتۆمێک دروست نابێ ،نابێ، تیاناچێ و بە ئەتۆمی توخمێکی جیاواز دەرنایێ.

*# تێکەڵ بوونێکی کیمیایی، بەرھەمی تێکەڵ بوونی ئەتۆمەکانی دوو یا چەن توخمی کیمیاییەکیمیایییە. جۆری ئەتۆمەکان و ڕێژەی بەشدارییان لە تێکەڵێکدا ھەمیشە وەک خۆی دەمێنێتەوە.<br />

بیرۆکەی داڵتۆن ھێشتا لە برەو نەکەوتووە. ھەرچەن بنەمای یەکەمی پێویستی بە چاکسازی ھەیە. داڵتۆن لەم بڕوایەدا بوو کە ھەموو ئەتۆمەکانی توخمێکی کیمیایی، [[کێشی ئەتۆمی]] یەکسانیان ھەیە. ئەمڕۆکە دەزانین کە زۆربەی توخمەکان چەندین [[ئیزۆتۆپ|ئیزۆتۆپیان]] بە تەنی ئەتۆمی جیاوازەوە ھەیە. بەڵام بەم حاڵەشەوە دەتوانین بڵەین کە ھەموو ئەتۆمەکانی توخمێک لە باری شیمیاییەوەکیمیاییەوە وەک یەکن، ھەروەھا بۆ ئەتۆمەکانی ھەر توخمێکی کیمیایی [[کێشی ئەتۆمی نێوانە]] دەسنیشاندەستنیشان کراوە.

* یاسای [[بمێنی جرم]] (Conservation of mass / matter) : جرم لە سیستەمێکیسیستمێکی داخراودا سەرەڕای ئەو ڕەوتانەی لە ناو خۆیدا ڕوودەدا، نەگۆڕە و بە نەگۆڕی دەمێنێتەوە.

بەم دوو یاسایە داڵتۆن توانی یاسای سێھەمیسێیەمی تێکەڵە کیمیاییەکان، واتە [[یاسای ڕێژەگەلی چەندانە]] ئاراستە بکا. بە پێی ئەم یاسایە، کاتێ کە دوو توخمی Aئەلف و Bبێ زۆرتر لە تەنێک پێک بھێنن، ڕێژەی Aئەلف بە Bبێ لەم تەنانەدا، ژمارەیەکی بچووک و ڕێکە.

** [[ئێلێکترۆن]] بە باری (-، نەرێنی) لە ناو ھەورێک لە باری (+، ئەرێنی) دا بڵاوبەڵاو بووە.

** [[ئەتۆم]] بە گشتی (بێ باربێبار)ە، ڕێژەی باری (+) و (-) پێکەوە بەرابەرەبەرامبەرە.

دوای مۆدێلی ئەتۆمی ناوکدار، [[نیلس بۆر]] بیرۆکەیەکی لە سەر ئەتۆمی تاک ئێلێکترۆنی دەربڕی. ئەگەرچی ئەم بیرۆکە لە چاو بیرۆکەکانی پێشوودا سەرتر بوو، بەلام بە ھۆی نەگونجان لە گەڵ [[بنەمای نامسۆگەری ھایزنبرگ]] و بەستەزمانی لە ئاست دەربڕینی سیستەمە چەن ئێلێکترۆنییەکان، وەلانراوەلا نرا. دواتر بیرۆکەی کوانتۆمی [[ئێرڤین شروێدینگەر|شروێدینگەر]] ھاتە ئاراوە کە لە ھەڵسوکەوتی شەپۆل ئاسای ئێلێکترۆنەکان دەدوا. بنەمای ئەم بیرۆکە- کە بە چاوی شەپۆل بۆ ماک دەڕوان- پێچەوانەی بیرۆکەی فۆتۆئێلێکتریکە کە بە چاوی مادییەوە بۆ [[تیشک]]ی دەڕوانێ.