ئەسکەندەری مەزن: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری
بەکوردیکردن، خاڵبەندی، چاککردنەوەی ھەڵەی ڕێنووس/ڕێزمان
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری
ھێڵی ٦:
بە[[گریکی]]: Ἀλέξανδρος ὁ Μέγας) یان '''ئەسکەندەری مەقدۆنی'''
 
(٢٠/٢١ی [[تەممووز]]ی ٣٥٦ - ١٠/١١ی [[حوزەیران]]ی ٣٢٣ پێش زایین)، ئەسکەندەری سێیەمی مەکدۆنی یەکێک بووە لە بەناو بانگترینبەناوبانگترین سەرکردەی سەربازی داگیرکەرانی وڵاتان بەدرێژای مێژوو. مەکدۆنیا، بەشێک بوو لە [[یۆنانی کۆن]]، ئەسکەندەر لە پێلاکە [پایتەختی مەکدۆنیا] لە ساڵی ٣٥٦ پێش زایین لە دایک بووەدایکبووە. خوێندنی لەلایەن مامۆستا و فیلەسوف [[ئەرەستوو]] خوێندووە تاکوو گیشتۆتەگەیشتۆتە تە مەنی ١٦ ساڵی . لە تەمەنی ٣٠ ساڵیدا یەکێکلەیەکێک لە گەورەترین ئیمپراتۆریەتی جیھانی کۆنی دروستکردوەدرووستکردوە.
 
سنوریسنووری ئیمپراتۆرییەکەی درێژ بۆتەوە، لە ڕۆژھەڵات، لە دەریایی ئایۆنی [یەکێک لە بەشەکانی دەریایی ناوەڕاست] تاوەکو [[زنجیرە چیاکانی ھیمالایا]] [لە ڕۆژھەڵات]. ئەسکەندەر بە درێژایی تەمەنی لە ھیچ شەرشەڕ و جەنگێکدا شکستی نەھێناوەنەھێناوە، بە یەکێک لە سەرکەوتووترین سەرکردە سەربازەکانی مێژوو دادەنرێ دادەنرێت. ئەسکەندەری مەزن لە ساڵی ٣٢٣ پێش زایین لە تەمەنی ٣٢ ساڵیدا بە ھۆی نەخۆشی [[مەلاریا]]وە لە شاری [[بابل]] [بابلیۆن] کۆچی دوایی کرد. ئیمپراتۆرییەکەی لە نێوان سەرکردە سەربازییەکانی دابەش کرا.
 
== ژیان ==
ئەسکەندەری گەورە کە بە یۆنانی میگاس ئەلیکسەندەرۆسی (یان ئەلکساندرۆسی ئۆمیگاس یان ئەسکەندەری گەورە) پێدەلێنپێدەڵێن بە ئەسکەندەری مەکدۆنی ناسراوە لە ٢٠/٩/٣٥٦ پ.ز. لەدایک بووە لە پێلای پایتەختی مەکدۆنیا لە دایک بووە،دایکبووە، کوڕی فیلیپی دووەمی پاشای مەکدۆنیایە و کوڕی شازادە ئۆلمپیا، کچی پاشا نیو بەتلیموس.
 
ئەسکەندەر زۆر بە کەمی باوکی بینیەوە چونکە باوکی ھەموو کاتێکاتێک خەریکی چالاکی سەربازی و داگیرکردنی وڵاتان بووە، ئەلێکساندەر سەرەتا لەسەر دەستی لیۆ نایدز خویندوویەتتیخویندوویەتی کەلەلاینکە لەلایەن باوکیوەباوکیەوە بانگکرابوو بۆ ئەوەی ئەلیکساندەر فێری ماتماتیکبیرکاری و ئەسپسواری و تیر ھاوێژیتیرھاوێژی بکات پاشانپاشان، لەسدەرلەسەر دەستی [[ئەرەستوو|ئەرەستووی]] [[فەیلەسووف]] خوێندوویەتی لە پەرستگای نەیفس لە مێیزا، لە کۆرسێکی سێ سالیداساڵیدا لە بواری ھونەری و وتار بێژیداوتاربێژیدا مەشقی پێ کردووەکردووە، و ھانیداوە کە گرنگی بە بە ئەدەبیاتوێژە و زانستەکان و پزیشکی و فەلسەفە بدات، لە ساڵی ٣٤٠پ.ز. کاتێک تەمەنی ١٦ ساڵ بوو لە سەر دەستی ئەرەستوو خوێندنی تەواو کردووە لە مێیزا پاش یەکساڵ کە ھێشتا ئەلێکساندەر ھەرزەکار بووبوو، بووەبوو بە جەنگاوەر، لە یکەمیەکەم جەنگیدا لەگەللەگەڵ خێڵی پراسیاکان لە سالیساڵی ٣٣٨ پ.ز. ئەسکەندەر کە سەرکردەی سوارە قارەمانەکان
سوارە قارەمانەکان: چینی ھەڵبژاردە بوون لە سوپای مەکدۆنی لە کاتی فەرمان رەوایی پاشا فیلیپی دووەم لە ژێر دەستی ئەسکەندەری مەکدۆنی، کە بە باشترین سوار دانراون لە جیھانی کۆن.
یارمەتی باوکیدا بۆ لە ناو بردنی ئەیپینییھکان و پیبیھکان لە شارۆنیا. کاتێ پاشا فیلیپی دووەم سەرکەوتوو بوو لە ھێرشەکانی بۆ یەکگرتنی ھەموو یۆنان (جگە لە سپارتا، لە ئەنجومەنی کۆرنیپ (ئەنجومەنە یەکگرتووەکەی وڵاتەکانی کە پاشا فیلیپ داگیری کردبوو) پەیوەندی لە نێوان ئەسکەندەر و باوکی پچڕا. فیلیپ کیلیۆپاترای ھێنا، کچی جێنەڕاڵ ئەتالوس و دایکی ئەسکەندەری (ئۆلمپیا) دوور خستەوە. ئەلێکساندەر و دایکی ناچار بوون بۆ ئەوەی ڕابکەن بۆ لای خێزانەکەی ئۆلمپیا (دایکی ئەلێکساندەر) لە ئیپیرۆس ھەتاکو ئەسکەندەرو و پاشا فیلیپی دووەم پەیوەندێکانین چاک کردەوە.
 
== پاوشایپاشای مەکدۆنیا ==
[[پەڕگە:Map Macedonia 336 BC-en.svg|230px|وێنۆک|چەپ|وێنەی پاشایەتی مەکدۆنیا لە ساڵی ٣٣٦ پێش زاییندا]]
لە سالی ٣٣٦ پ.ز. خوشکەکەی ئەلێکساندەر شوو دەکات بە پاشای مۆلیزی، لە کاتی ئاھەنگەکەدا لە سەر دەستی بوسانیاس دەکوژرێت. ئەو کاتە ئەلێکساندەر ١٩ ساڵ بوو.
بڕیاری دابڕیاریدا بە ھەموو شێوەیەک سوود لە تەختی پاشایەتی وەر بگرێتوەربگرێت. ئەسکەندەر ھەستی دەکرد دەوروبەرەکەی دوژمنایەتی ئەکەن و خەڵک ھان دەدەن یاخی ببن و پشێوی بنێنەوە، بۆیە دەست بەجێدەستبەجێ دوژمنە ناوخۆیەکانی دەستگیر دەکاودەکا و لە سێدارەیان دەدات و دەسەڵاتی بە سەر وڵاتی [[یۆنانی کۆن|یۆنان]]دا دەسەپێنێت و پێگەی خۆی پتەو دەکات.
 
== ھێرش کردنھێرشکردن و داگیرکردن ==
 
ئەسکەندەر نزیک بوو بوه‌وەبووه‌وە لە کۆتایی ھێرشه‌کانی بۆ سەر باکورباکوور
 
ھەواڵی پێگه‌یشت پیبیه‌کان (یەکێک لە دەوڵەتە یۆنانییه‌ کۆنه‌کانه‌) پاسەوانه‌ مەکدۆنیەکانیان دەرکردووە کە پاسەوانی ئەو دەوڵەتەیان دەکرد
 
لە ترسی یاخی بوونییاخیبوونی دەوڵەتەکانی تر ئەسکەندەر ناچار بوو شتێک بکاتبکات،
 
ئەوە بوو کە سوپا گەورەکەی کە پێکھاتبوو لە ٣٠٠٠ سوار و ٣٠٠٠٠٠ سەرباز
 
ناردنی بۆ باشور،باشوور، بۆ نیمچە دوورگەی یۆنان.
 
و لە ھەمان کاتدا یەکێیەکێک لە جێنەڕالەکانیفەرماندەکانی (ناوی پارمینیۆن بوو)، ڕێگەی خۆی کردەوە بۆ ئاسیای بچووک. ئەسکەندەروئەسکەندەر و ھێزەکانی ئەوەندە بە خێرای گەڕانەوە بۆ پیبیا، کە پیبییھکانپیبییەکان ھیچ دەرفەتێکیان نەبوو بۆ ئەوەی ھاوپەیمانی بکەن لەگەللەگەڵ دەوڵەتی کەیا بۆ ئەوەی بتوانن پارێزگاری لە خۆیان بکەن. سێ رۆژڕۆژ دوای گەڕانەوەی ئەسکەندەر ھەموو پیبییھکانپیبییەکان بەکۆمەڵ دەکوژێت. ئەوە ئومێدی ئەسکەندەر بوو کە بە کاولکردنی پیبییھکانپیبییەکان دەوڵەتەکانی تر بترسێنێت لەوەی کە یاخی ببن.
تاکتیکە ترسێنەرەکەی ئەسکەندەر کاری کردە سەر دەوڵەتە یۆنانیەکانی کە (لەنێوانیاندا ئەپینا)، بوون بە ھاوپیمانی ئیمبراتۆریەتی مەکدۆنی یان بێ لاینبێلایەن بوون.
ئسکەندەر بە کەشتی چوو بۆ ئاسیا، لەو کاتەیاکاتەدا ڕوبەڕوویڕووبەڕووی سوپای [[ھەخامەنشییەکان]] دەبێتەوە سەرکردایەتی بە سەرکردایەتی (داریووشی سێیەم) لە نزیک ڕوباریڕووباری دانوب، سوپاکەی داریووش بە خێرایی شکستیان ھێنا. ئەسکەندەر و سوپاکەی توانیان بە کەنار دەریای ئاسیای بچووک بڕۆن بۆ گۆردیوم، لە زستاندا لە وێلەوێ پشویان دا. لە ھاوینی ٣٣٣پ.ز. سوپای ئەسکەندەر و داریووش جارێکیکە شەڕیان کردەوە لە ئیسوس. لەگەڵ ئەوەی سوپاکەی ئەسکەندەر ژمارەین زۆر تر بوو، ئەو بەھرەکانی خۆی بکار ھێنابەکارھێنا بۆ دانانی ستراتیجی جەنگ و تاکتیکی دانا کە ھەخامەنشییەکان تێکشکاند جاریکی کە وای لە داریووش کرد کە ڕا بکات. لە نۆڤەمبەری ساڵی ٣٣٣پ.ز. خۆی بە پاوشایپاشای [[ئێرانی کۆن|ئێران]] دادەنێت دوای گرتنی داریووش و دەیکات بە ئاوارە.
دوای ئێران ھێرشی کردە سەر مێر دوای داگیرکردنی جیزا لەسەر ڕێگەی بۆَ مێر ئەسکەندەر بە ئاسانی داگیرکردنەکەی کرد، مێر بەبێ ھیچ بەرگرییەک داگیرکرا لە ساڵی ٣٣١پ.ز. لە مێر شارێکی درووست کرد بە ناوی ئەسکەندەریە، درەستکراوەدرووستکراوە وەک ناوەندی کلتووری یۆنان. دوای ساڵێک، ئەسکەندەر لە ھەخامەنشییەکانی بردەوە لە شەریشەڕی گۆگمیلا. لەگەڵ روخانیڕووخانی ھەخامەنشییەکان، ئەسکەندەر بوبوو بە "پاشای بابل، پاشای ئاسیا، پاشای چوار پەرچەکەی جیھان."
[[پەڕگە:MacedonEmpire.jpg|300px|وێنۆک|ڕاست|وێنەی ئیمپراتۆری مەکدۆنیا]]
دووەم ھێرشی ئەسکەندەر بۆ ڕۆژھەڵاتی ئێرنئێران بوو، لە کاتێکاکاتێکاد کە موستەعمەرەی مەکدۆنی درووست کردبوو و لە ساڵی ٣٢٧پ.ز. قەڵایەکی داگیرکرد لە ئاریامازس. دوای گرتنی شازادە ئۆکزیرتس، ئەسکەندەر کچەکەی ھێنا کە ناوی ڕۆکسانا بوو. لە ساڵی ٣٢٨پ.ز. ئەسکەندەر لە جەنگیکداجەنگێکدا لە پاشا پۆریوسی بردەوە لە باکوریباکووری ھندستان، پاشا پۆریۆس کاری کردە سەر ئەسکەندەر، بۆیە ئەسکەندەری گەڕانێوە سەر پاشایەتی و وەفایتی و بەخشندەی ئەوەی وەرگرت. لە ڕێگەیان بۆ گەڕانەوە، ئەسکەندەر بریندار کرا لەلایەن جەنگاوەرە مالییەکانەوە لە ساڵی ٣٢٥پ.ز. دوای ئەوەی ئەسکەندەر برینەکەی چاک بووە و خۆی و سوپاکەی ڕۆیشتن بۆ باکورباکوور بەڕێگەی سەختی کەنداوی فارس، کە لەوێ زۆربەیەیزۆربەی سوپاکەی توشی نەخۆشی بوون یان بریندار بوون یان مردوون. لە مانگی شوباتی ٣٢٤پ.ز. ئەسکەندەر لە کۆتایاکۆتایدا دەگاتە وڵاتی شوشە(سوسە). ناچار بوو بچێتەوە سەر سەرۆکایەتی و سوپای تازە کۆ بکاتەوە، ئەو ھەوڵی داھەوڵیدا کە فارسە دەوڵەمەندەکان پەیوەندی بکەن بە بە مەکدۆنییەکان بۆ ئەوەی چینێکی فەرمان ڕەوا دروستدرووست بکات، لە کۆتایدا وای کرد کە ژمارەیەکی زۆر مەکدۆنی ھاوسەرگیری لەگەڵ فارسەکان بکەن. دوای ئەوەی ئەسکەندەر ھەزارەھا جەنگاوەری فارسی خستە ناو سوپاکەیەوە، ئەو زۆربەی مەکدۆنێکانی لە سوپاکەی دەرکرد. ئەمە وای لە جەنگاوەرە کانجەنگاوەرەکان کرد تورەتووڕە بن، کە ڕەخنەیان لە جەنگاوەرە نوێکانی ئەسکەندەر دەکرد و تاوانباریان کرد لەسەر بایەخپێدانی نەریتی فارسی و شێوازی فارسی. ئەسکەندەر سەربازەکانی دامرکانەوەدامرکاندەوە بە کوشتنی ١٣ سەرکردەی فارسی.
 
== مردن ==
ئەسکەندەر لە ١٠-١١/٦/٣٢٣پ.ز. بە مالاریا لە بابل کۆچی دوای کردووە ئەوتەمەنیئەو تەمەنی تەنھا ٣٢ ساڵ بووە. وەک سەرچاوە مێژوویەکان باسی دەکەن ئەسکەندەر ئالودەەیئالودەی کحولیاتکحول بوەبووە و لەکاتی سەرخۆشیدا ھاوڕێیەکی نزیکی خۆی بەناوی کلیتۆس کوشتوە و پاشان زۆر پەشیمان بوە،بووە، ئەسکەندەر بڕنوای بە یەکێتی خۆرھەڵات و خۆرئاوا ھەبووە ‌و خەونی دروستکردنیدرووستکردنی ئیمپراتۆریەتێکی جیھانی ھەبووە، ھەر لەو روانگەیەشەوەڕوانگەیەشەوە داب و نەریتی فارسەکانی پەیڕەو کردوەکردووە ‌و چەند ژنێکی خۆرھەڵاتیشی مارەکردوە.
 
[[پۆل:ئەسکەندەری مەزن]]