ئەڵمانیا: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ئەڵمانیا خاوەنی کەش و هەوایەکی مەرتووبەشێدارە. باکووری ئەڵمانیا بە هۆی نزیکی لە دەریاوە هەوایەکی موعتەدلیناوەندی هەیە، و بە هاوینا هەوا فێنکە و بە زمسانیشدا زۆر هەوا سارد نابێت. لە باکوور زۆر جار هەوا بارانییە و زۆر کەم پێش دێت کە دەمای هەوا لە ٣٠ دەرەجەیپلەی سانتیگراد بچێتە سەرترەوە.<ref>http://www.germanculture.com.ua/library/facts/bl_climate.htm</ref>

بەشی ڕۆژهەڵاتی ئەڵمانیا خاوەنی هەوایەکی کیشوەرییە(بە [[فارسی]]: قارەای) واتە زمسانەکان دەتوانێت زۆر سارد بێت و هەروەها هاوینەکەیشی دەتوانێت زۆر گەرم بێت. وشکەساڵیش زۆرجار پێش دێت ئەویش جاری وایە بۆ ماوەی چەندین ساڵ. لە باشووری ئەڵمانیا واتە دەڤەری زنجیرە چیاکانی ئەڵپ هەوا زۆر ساردە و بۆرانی سەرما زۆر جار ڕوو دەدات.<ref>http://www.germanculture.com.ua/library/facts/bl_climate.htm</ref>

بە پێی بەراوەردێکی ساڵی ٢٠٠٨، مووچەی کشت و کاڵ ٣٤%، دارستان ٣٠.١% ، بەرزونزمی ١٣.٤% و زەمینی ژێری شار و خانە ١١.٨% خاکی ئەڵمانیایان داپۆشیوە. لە ئەڵمانیا زۆر چەشن دار، گوڵ، قەوزە و قارچکی جۆراوجۆر دەژین، کە زۆربەیان تایبەت بە بەشی ناوەندی ئورووپانئەورووپان. ئەڵمانیا خاوەنی چەندین پارکی سرووشتی نەتەوەییە.<ref>Bekker, Henk (2005). Adventure Guide Germany. Hunter. p. 14. ISBN 978-1-58843-503-3.</ref>

ئەڵمانیا کۆمارێکی، فدڕالی، پارلەمانتاریەتی، نوێنەرایەتی دێمۆکڕاتەدیموکراتە. ئەو قانوونگەلە کە ئێستا ئەڵمانیای پێ ئیدارەبەڕێوە دەکرێتدەبرێت هەممویهەمووی لەسەر ئەو قانوونە ئەساسییەبنچینەییەوە دانراوە کە لە دوای ڕووخانی ئەڵمانیای نازی و لە ساڵی ١٩٤٩دا دانراوە، ئەم قانوونە بە قانوونی بنەڕەتی (بە [[ئەڵمانی]]: Grundgesetz) ناسراوە. بۆ هەر گۆڕانکارییەک لە قانوونی ئەساسیبنچینەیی ئەڵمانیا دەبێت دوو لە سێی ئەندامانی پارلەمان لە سەری ڕێک بکەون. بناغە هەمیشەیی و غەیرە قابیلی گۆڕانەکانی قانوونی ئەساسیبنچینەیی ئەڵمانیا ئەمانن: ڕێز گرتن لە کەرامەتی ئینسانی، جیاوازی هێزەکان، سیستەمی فیدڕاڵی و حاکمییەتیسەروەری قانوونن.<ref>https://www.btg-bestellservice.de/pdf/80201000.pdf</ref>

! پارێزگا!! پایتەخت!! ڕووبەر(کیلۆمەتری موڕەببەعچوارگۆشە)!! ژمارەی دانیشتووان

ئەڵمانیا ٢٢٩ کونسوول خانە و شوێنی سیاسی تری لە واڵاتانیوڵاتانی جیھان ھەیە<ref>http://www.auswaertiges-amt.de/EN/AAmt/Auslandsvertretungen/Uebersicht_node.html</ref> بەم ھۆیەوە ئەڵمانیا لەگەڵ ١٩٠ وڵات پێوەندی ھەیە. بە پێی ڕاپۆرتێکی ساڵی ٢٠١١ ئەڵمانیا گەورەترین بەشداربووی بوودجەی ساڵانی [[یەکێتیی ئەورووپا]] بووە (٢٠ لە سەد) ھەروەھا سێیەمین بووە لە دانی بوودجەی [[نەتەوە یەکگرتووەکان]] (بە گوێرەی ٨ لە سەد).<ref>http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=ST/ADM/SER.B/824 {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110623054849/http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=ST%2FADM%2FSER.B%2F824 |date=٢٣ی حوزەیرانی ٢٠١١ }}</ref> ئەڵمانیا ئەندامی [[ناتۆ]]، ڕێکخراوی ھاوکاری ئابووری و گەشەکردن (OECD)، جی٨ (G8)، جی٢٠ (G20)، بانکی جیھانی، سنووقی نێونەتەوەیی پووڵە(IMF). ئەڵمانیا ڕۆڵێکی زۆر گرینگی ھەیە لە یەکێتی ئەورووپا و ھاوکات لەگەڵ ئەوەش پێوەندییێکی پتەوی ھەیە لەگەڵ فەڕانسافەڕەنسا.<ref>[http://www.ambafrance-uk.org/Declaration-by-the-Franco-German,4519.html "Declaration by the Franco-German Defence and Security Council"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140327015942/http://www.ambafrance-uk.org/Declaration-by-the-Franco-German%2C4519.html |date=٢٧ی ئازاری ٢٠١٤ }}. French Embassy UK. 13 May 2004. Retrieved 19 March 2011.</ref> <ref>Freed, John C. (4 April 2008). [http://www.nytimes.com/2008/04/04/world/europe/04iht-poll.4.11666423.html "The leader of Europe? Answers an ocean apart"]. ڕۆژنامەی نیۆیۆرکتایمز ڕێکەوتی ٢٨ی مارچی ٢٠١١.</ref>

لە ساڵانی [[شەڕی سارد]]دا، دابەشبوونی ئەڵمانیا ببوو بە هێمایەک لە ناکۆکی نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا.<ref> Harrison, Hope (2004). [http://www.ghi-dc.org/files/publications/bu_supp/supp1/supp-01_005.pdf "American détente and German ostpolitik, 1969–1972"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120108170102/http://www.ghi-dc.org/files/publications/bu_supp/supp1/supp-01_005.pdf |date= ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ }}. Bulletin Supplement (German Historical Institute) 1. Retrieved 26 March 2011.</ref> دواتر لە سەردەمی گێرهارد شروودێر ئەڵمانیا پەلاماری دا کە ڕۆڵێکی گەورەتری هەبێت لە ناتۆدا، لە بەرئەمەش بوو بە یەکێک لە هێزە سەرەکییەکانی شەڕی [[کۆسۆڤۆ]] لەگەڵ یووگوولاڤیا. ئەمە یەکەم جار بوو لە دوای شەریشەڕی جیهانی دووەم کە ئەڵمانیا هێزەکانی خۆی ڕەوانەی دەرەوەی وڵات دەکرد.<ref>[http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,1741310,00.html "Germany's New Face Abroad"]. [http://en.wikipedia.org/wiki/Deutsche_Welle Deutsche Welle]. 14 October 2005. Retrieved 26 March 2011.</ref> ئەڵمانیا یەکێکە لە نزیکترین هاوپەیمانەکانی [[ئەمریکا]].<ref>[http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/3997.htm "Germany"]. U.S. Department of State. 10 November 2010. Retrieved 26 March 2011.</ref> لە ساڵی ١٩٤٨ ئیجرای [[پلانی ماڕشاڵ]] بوو بە هۆی پەیوەندییێکی بەهێزی کەلتووری لە نێوان دوو وڵاتەکەدا، هەرچەند کاتێک کە شروودێر کەمێک ناڕەزایەتی سەبارەت بە هێرشی ئەمریکا بۆ سەر عێراق، ئەمە وەکوو کۆتاییێک بۆ سەر [[ئاتلانتیسیزم]]و ساردی پێوەندی نێوان ئەڵمانیا و ئەمریکا ناوی لێ برا.<ref> [http://www.economist.com/node/7141311?story_id=7141311 "Ready for a Bush hug?"]. The Economist. 6 July 2006. Retrieved 19 March 2011.</ref> ئەم دوو وڵاتە لە بواری ئابووریشەوە پێوەندییەکی پتەویان هەیە بۆ وێنە: ٨/٨% هەناردەی ئەڵمانیا بەرەو ئەمریکا دەڕوات و هەروەها ٦/٦% هاوردەکەیشی لەوێڕا دێت.<ref> [http://germany.usembassy.gov/germany/img/assets/9336/econ_factsheet_may2006.pdf "U.S.-German Economic Relations Factsheet"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110511123309/http://germany.usembassy.gov/germany/img/assets/9336/econ_factsheet_may2006.pdf |date=١١ی ئایاری ٢٠١١ }}. U.S. Embassy in Berlin. May 2006. Retrieved 26 March 2011.</ref>

ئەرتەشی ئەڵمانیا بە [[بوندێسوێر]] دەناسرێت و لە سێ بەشی [[هیر]](ئەرتەشی زەمینی)، [[مارین]](ئەرتەشی دەریایی)، [[لووفتوافێ]](ئەرتەشی هەوایی) ، [[ڕێکخراوی پزیشکی بوندسوێر]] و [[سترەیکرافتبەسیس]](هێزی پشتیوانی) پێک هاتووە. ڕۆڵی ئەرتەشیسوپای ئەڵمانیا لە بەندی ژمارە ٨٧ی یاسای بنەڕەتی ئاوا وەسف کراوە: "ئەرتەشی ئەڵمانیا تەنها ئەرکی بەرگری و پاراستنی لە ئەستۆیە." لەبەر ئەمەش هەتا ساڵانی پێش ١٩٩٠ تەنها ئەرکی ئەرتەش بەشداری لە قەیرانەکاندا بوو. ئەم بەشدارییە هەم لە ناو دوو ئاڵمانەکە و هەم لە دەرەوەی ئەواندا جێبەجێ دەبوو. لەدوای ١٩٩٠ و لەناوچوونی بارودۆخی شەڕی سارد و ناکۆکی نێوان ڕۆژاوا و ڕۆژهەڵات، لە ساڵی ١٩٩٤ دادگای فدڕاڵی قانوونی بنەڕەتی، واتایەکی نوێی بەخشی بە "پاراستن"، کە بریتی بوو لەمە کە پاراستن تەنها بە واتای پاراستنی سنوورەکانی ئەڵمانیا نییە بەڵکوو بەرگری کردن لە پێش هاتنی شەڕ، یارمەتی لە قەیرانەکان و هەروەها یارمەتی بە ئاسایشی ئەڵمانیایە لە دیکەی بەشەکانی دیکەی جیهان.

[[مەسیحییەت]] گەورەترین ئایینی ئەڵمانیا، بە پێی ئامارەکانی ساڵی ٢٠٠٨ ٥١/٥ ملیۆن کەس (٦٢/٨%) شوێنکەوتووی ئەم ئایینەن.<ref>http://www.bmi.bund.de/cae/servlet/contentblob/566008/publicationFile/31710/vollversion_studie_muslim_leben_deutschland_.pdf;jsessionid=6B8CD26E2AC179111AF4F75650B84B1A</ref> کە لەم ژمارە نیوەیان [[کاتۆلیک]] و زۆربەی ئەو نیوەکەی تر [[پرۆتێستانت]]ن چەندین کۆمەڵەی بچووکی تری پەیڕەوی مەیحییەت لە ئەڵمانیا بوونیان ھەیە.<ref>{{cite web |url=http://fowid.de/fileadmin/datenarchiv/Religionszugehoerigkeit_Bevoelkerung__1950-2008.pdf |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate=٢٨ی ئازاری ٢٠١١ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110303201534/http://fowid.de/fileadmin/datenarchiv/Religionszugehoerigkeit_Bevoelkerung__1950-2008.pdf |archivedate= ٣ی ئازاری ٢٠١١ }}</ref> لە دوای مەسیحییەت، [[ئیسلام]] گەورەترین ئایینی ئەڵمانیایە (٣/٨ ھەتا ٤/٣ ملیۆن کەس) کە زۆربەی ئەمانە [[سوننی]] و ھەندێکیش [[عەلەوی]]ن.<ref>http://berkleycenter.georgetown.edu/resources/countries/germany</ref> لە ئەڵمانیا ژمارەیێکی بچووکی [[یەھوودییەت|یەھوودی]]، [[بوودیزم|بوودایی]] و [[جاینیزم|جاینیست]] بوونیان ھەیە. ژمارەی ئەو کەسانەی کە باوەڕیان بە ھیچ ئایینێک نییە لە بەشەکانی ڕعژھەڵاتیڕۆژھەڵاتی ئەڵمانیا کە پێشتر لە ژێر دەسەڵاتی یەکێتی سۆڤیەتدا بووە ھەتا ٣٤/١% خەڵک دەگات. <ref>http://berkleycenter.georgetown.edu/resources/countries/germany</ref>

ئەڵمانیا خاوەن چەندنینچەندین کەسایەتی مێژووییە لە شاعیرانهۆزانڤانان و نووسەران و بیرمەندان و شانۆکاران وەو هەروەها ٢٤٠ هەزار ناوەندی پاڵپشتیکردنی شانۆی لێێەلێیە کە ساڵانە بە ملیۆنان کەس سەردانییان دەکات لە ئارەزوومەندانی بووارەکەبوارەکە، ،و وەهەروەهاهەروەها ئەڵمانیا ئاستێکی بەرزی تۆمارکردووە لە یەکسانی ڕەگەزی وەو مافی بە کەم ئەندامانکەمئەندامان داوە و هاوڕەگەزخوازیشی قبووڵکردووە کە هاوسەرگیری هاوڕەگەزخوازان تاڕادەیەک بەیاسایی کراوە ،کراوە، لەڕێگای ڕاپرسیشەوە زانراوە ئەڵمانیا ئەرێنیترین وڵاتە کە کاریگەری هەبێت لەسەر جیهان.

یەکێک لە خاڵە گرنگەکانی چاندی ئەڵمانی وێژەی ئەڵمانییە. وێژەی ئەڵمانی دەگەڕێتەوە بۆ [[سەدەکانی ناوین]]. جگە لە وێژەی فۆلکلۆر ئەڵمانیا ژمارەیەکی زۆر شاعیرهەڵبەستوان و نووسەری ھەیە. ڕەنگە بەناوبانگترین نووسەران و شاعیرانیهەڵبەستوانانی [[ئەڵمانی]] [[گۆتە]]، [[لێسینگ]] و [[شیلێر]] بن. ھەروەھا لە سەدەی بیستەمدا کەسانی وەکوو [[ھێرمان ھێسە]]ی بووە کە [[خەڵاتی نۆبێل]]ی وێژەیان وەرگرتووە<ref>http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1946/index.html</ref>.

لانی کەم شەش ملیۆن پەنابەر لە ئەڵمانیا دەژین کەپێکدێنکە پێکدێن لە پەنابەری سیاسی و کۆچبەران و کرێکاران وەو هەندێکیشیان لەگەڵ خێزانەکانیان ،خێزانەکانیان، گەلێک لەو پەنابەرانە لەوڵاتانی هەژار و مەترسی ژیان پەنایان بۆ ئالمانیا بردووە وەک وڵاتێکی سەلامەتی لەژیانلە ،ژیان، تەنیا پەنابەری هاتوو لە [[تورکیا]] نزیکەی ١.٩ ملیۆنە کە لە تورک و کوردەکان پێکدێن ،.

زمانی [[ئەڵمانی]] زمانی فەرمی و زۆرینەی ئەڵمانیایە.<ref>http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_243_en.pdf</ref> ئەڵمانی یەکیکەیەکێکە لە ٢٣ زمانی فەرمی [[یەکێتیی ئەورووپا]] و یەکێکە لە سێ زمانی سەرەکی ھەرە ئاخێوەری ئەم ناوچە. ئەڵمانیا خاوەنی چەندین زمانی ناوچەییە و زۆربەی کەمینەکانیش زمانی تایبەت بە خۆیان ھەیە، زۆربەی ئەم کەمینانە ئەو کۆچبەرانەن کە لە وڵاتانی دیکەوە چوونەتە ئەڵمانیا کە لە ئەوان [[تورکی]]، [[کوردی]]، [[زمانی پۆڵەندی|پۆڵەندی]] و [[زمانی ڕووسی|ڕووسی]] زمانە ھەرە ئاخێوەرەکانن.<ref>http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_243_en.pdf</ref>

وەرزش لە ئەڵمانیا زۆر ترینتین هەوادارەکانی وەرزش وەرزشی تۆپی پێ و تایکواندۆ و شەترەنج ،وەرزشیاری تۆپی پێ بەپڕبە بینەرترینپڕبینەرترین یاری دادەنرێت لە وڵاتی ئەڵمانیا، [[بۆندسلیگا]] کە خولی نێوخۆیی ئەڵمانیایە بۆ تۆپی پێ دووەم پڕ هاندەرترین ئامادەبووی نێو یاریگایە لە نێو هەموو خولە جیهانییەکان. هەروەها وڵاتەکە میوانداری جامی جیھانیی فیفای ١٩٧٤ و جامی جیهانیی فیفای ٢٠٠٦ <ref>http://en.wikipedia.org/wiki/FIFA_World_Cup_hosts</ref> وەو چوارجاریش بووەتە براوەی [[جامی جیھانیی فیفا]] ئەوەش لە ساڵانی ١٩٥٤ و ١٩٧٤ و ١٩٩٠ و ٢٠١٤<ref>http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_FIFA_World_Cup_finals</ref> هەڵبژاردە و خولی ئەڵمانیا چەندین یاریکەری فووتباڵیتۆپی پێی پیشەگەری پێگەیاندووە لەوێنەی <nowiki/>[[فرانس بێکنباوەر]]، <nowiki/>[[گێرد مۆلەر]]، <nowiki/>[[یۆرگن کلینسمان]]، <nowiki/>[[لۆتەر ماتیۆس]]، <nowiki/>[[ئۆلیڤەر کان]]، <nowiki/>[[میرۆسلاڤ کلۆزە]]، [[مایکل بالاک]] و چەندانی تر. لە یارییە بەناوبانگەکانی تری ئەڵمانیا بریتین لە [[تۆپی دەست]] و [[بالە]] و [[تێنس]] و هیتر <ref>{{cite web |url=http://www.germany.info/relaunch/culture/life/sports.html |title=وەشانی ئەرشیڤکراو |accessdate=٢٨ی ئازاری ٢٠١١ |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110430172943/http://www.germany.info/relaunch/culture/life/sports.html |archivedate=٣٠ی نیسانی ٢٠١١ }}</ref> ئەڵمانیا میوانداری دوو ئۆڵەمپیادی هاوینە کردووە لە ساڵانی ١٩٣٦<ref>http://en.wikipedia.org/wiki/1936_Summer_Olympics</ref> و ١٩٧٢<ref>http://en.wikipedia.org/wiki/1972_Summer_Olympics</ref>.