محەممەدی چوارەم: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
شائەمراز
ھێڵی ١:
{{زانیاریدانی سوڵتانی عوسمانی
|ناوی سوڵتان = سوڵتان محەمەدی چوارەم
|ناوی تەواو = سوڵتان محەمەدی چوارەم کوڕی ئیبراهیمیئیبراھیمی یەکەم
|وێنە = 4. Mehmet.jpg
|وێنەی ئیمزا =
|لێدوان = سوڵتان محەمەدی چوارەم
|ماوەی حوکم =[[١٦٤٧]] - [[١٦٨٧]]
|پێش خۆی = [[ئیبراهیمیئیبراھیمی یەکەم]]
|دوای خۆی =[[سولەیمانی دووەم]]
|باوک = [[ئیبراهیمیئیبراھیمی یەکەم]]
|دایک = خەدیجە تاریخان سوڵتان
|مێژووی لە دایکبوون = [[١٦٤٢]]
ھێڵی ١٦:
|}}
 
'''سوڵتان محەمەدی چوارەم'''، کاتێک دانرا لەسەر عەرشی [[دەوڵەتی عوسمانی]] لە تەمەنی حەوت ساڵیدا بوو، لە سالی [[١٦٤٨]]ز لە دایکبووە، کوڕی سوڵتان [[ئیبراهیمیئیبراھیمی یەکەم]] بوو، کە دوا ی تێکچوونی کاروباری دەوڵەت و دەستێوەردانی سەربازەکانی [[ئینکیشاری]] لە کارووباری دەوڵەتدا و بڵاو بوونەوەی ئاژاوە، سولتان ئیبراهیمئیبراھیم هەوڵیداھەوڵیدا کارووبارەکان بگەڕێنێتەوە بۆ دۆخی ئاسایی، بەڵام سەرکەتوو نەبوو ئینکیشارییەکان پێشی کەوتن و لایانبرد و کوشتیان و محەمەدی کوڕییان لە جێگەی دانا.
==دانانی محەمەدی چوارەم==
سوڵتان محەمەدی چوارەم لە سالی [[١٦٤٨]] دەسەڵاتی گرتە دەست کاتێک لە تەمەنی حەوت ساڵیدابوو لەبەر ئەوە داپیرەی ((کوسم مەهبیکر)) کارووباری وەرگرت لە جیاتی ئەو، و ماوەی جێگیرییەکەشی سێ سالی خایاند، کە تیایدا کارووباری دەولەت تەواو تێک چوو و ئینکیشاریی دەستیان گرتبوو بەسەر دەوڵەتدا.
 
== دانانی محەمەدی چوارەم ==
و لە دوای کۆچ دوایی سوڵتانەی داپیرە ساڵی [[١٦٥١]]، محەمەدی چوارەم لە تەمەنێکدا نەبوو کە بتوانێت ڕاستەوخۆ جڵەوی دەسەڵات بگرێتە دەست، لەبەرئەوە دایکی خەدیجە تاریخان لە جیاتی دەسەڵاتی وەرگرت، و گەنج بوو لە تەمەنی بیست و چوار ساڵیدا بوو، بەلام لەگەڵ ئەوەشدا هۆشمەند و وریا بوو، پێداگربوو لەسەر بەرژوەندییەکانی دەوڵەت کە [[ئینکیشاری]] بە ئارەزووەکانی خۆیان ئەیانگۆڕی، لەبەرئەوە گەڕا بە دوا پیاوی لێهاتوو تا ئیش و کارەکانی دەوڵەت بگرنە دەست و شان و شکۆکەی بۆ بگەڕێننەوە، هەروەها نیازمەندی دۆزینەوەی سەدڕی ئەعزەمێکی بەهیز بوو کە سوڵتان پشتی پێ ببەستیت لە کارووبارەکانیدا.
سوڵتان محەمەدی چوارەم لە سالی [[١٦٤٨]] دەسەڵاتی گرتە دەست کاتێک لە تەمەنی حەوت ساڵیدابوو لەبەر ئەوە داپیرەی ((کوسم مەهبیکرمەھبیکر)) کارووباری وەرگرت لە جیاتی ئەو، و ماوەی جێگیرییەکەشی سێ سالی خایاند، کە تیایداتێیدا کارووباری دەولەت تەواو تێک چوو و ئینکیشاریی دەستیان گرتبوو بەسەر دەوڵەتدا.
 
و لە دوای کۆچ دوایی سوڵتانەی داپیرە ساڵی [[١٦٥١]]، محەمەدی چوارەم لە تەمەنێکدا نەبوو کە بتوانێت ڕاستەوخۆ جڵەوی دەسەڵات بگرێتە دەست، لەبەرئەوە دایکی خەدیجە تاریخان لە جیاتی دەسەڵاتی وەرگرت، و گەنج بوو لە تەمەنی بیست و چوار ساڵیدا بوو، بەلام لەگەڵ ئەوەشدا هۆشمەندھۆشمەند و وریا بوو، پێداگربوو لەسەر بەرژوەندییەکانی دەوڵەت کە [[ئینکیشاری]] بە ئارەزووەکانی خۆیان ئەیانگۆڕی، لەبەرئەوە گەڕا بە دوا پیاوی لێهاتوولێھاتوو تا ئیش و کارەکانی دەوڵەت بگرنە دەست و شان و شکۆکەی بۆ بگەڕێننەوە، هەروەهاھەروەھا نیازمەندی دۆزینەوەی سەدڕی ئەعزەمێکی بەهیزبەھیز بوو کە سوڵتان پشتی پێ ببەستیت لە کارووبارەکانیدا.
ئەم سوڵتانە لاوە دوای پێنج ساڵ گەڕان محەمەد پاشا کۆبریللی دۆزییەوە کە بە نەژاد ئەلبانی بوو و پیاوێکی بەهیز و لێهاتوو بوو، و پێش ئەوەی پایەکەی وەربگرێت مەرجی دانا کە بتوانێت خۆی ڕاستەوخۆ لەگەڵ سوڵتانەدا قسە بکات و سولتانەش مەرجەکەی قبوڵ کرد لەبەر بەرژەوەندی گشتی دەوڵەت و گەڕاندنەوەی هێمنی و یاسا بۆ دامودەزگاکانی دەوڵەت و بە تایبەت [[لیبیا]] کە لەو کاتەدا ماوەیک ئاژاوەی بە خۆیەوە ئەبینی.
==محەمەدی چوارەم دەسەڵاتی وەرگرت==
محەمەد پاشا کوبریللی دەستی کرد بە ئیش لە ١٥ی ئەیلوولی ١٦٥٦ز و ڕایانگەیاند کە سوڵتان محەمەدی چوارەم لە تەمەنی ئەوەدایە کە دەسەڵات وەربگرێت، بەوەش ماوەی جێگری سوڵتانەی دایکی کۆتایی پێهات کە پێنج ساڵ بوو، و بە هیچ شێوەیەک دەستی وەرنەدایە کارووباری دەوڵەت کە دڵنیا بوو لە دەستی پارێزراودایەوە و ڕۆیشت بەرو ئیشی خێری و پەروەردەکردنی کوڕەکانی سولەیمان و ئەحمەد.
 
ئەم سوڵتانە لاوە دوای پێنج ساڵ گەڕان محەمەد پاشا کۆبریللی دۆزییەوە کە بە نەژاد ئەلبانی بوو و پیاوێکی بەهیزبەھیز و لێهاتوولێھاتوو بوو، و پێش ئەوەی پایەکەی وەربگرێت مەرجی دانا کە بتوانێت خۆی ڕاستەوخۆ لەگەڵ سوڵتانەدا قسە بکات و سولتانەش مەرجەکەی قبوڵ کرد لەبەر بەرژەوەندی گشتی دەوڵەت و گەڕاندنەوەی هێمنیھێمنی و یاسا بۆ دامودەزگاکانی دەوڵەت و بە تایبەت [[لیبیا]] کە لەو کاتەدا ماوەیک ئاژاوەی بە خۆیەوە ئەبینی.
محەمەد پاشا کوبریللی دەستی کرد بە ئیش بۆ گەڕاندنەوەی شکۆی دەوڵەت، و زۆر بە توندی لە دەستی ئەوانەی دا کە دەرئەچوون لە ئینکیشاری، و ناچاری کردن بە رێزگرتنی یاسا، و سەرقالی کردن بە ئیشەکەیانەوە و یەکلایی کردنەوە بۆ دەوڵەت و پاراستنی کە ئەوە ئیشی سەرەکی ئینکیشارییەکان خۆیان بوو نەک دەست وەردانە کارووباری دەوڵەت، و سیاسەتەکانی کە بە لای توند وتیژید دەڕۆیشتن ڕۆڵێکی بەرچاوی هەبوو لە جێگیرکردنی یاسادا، پاشان سولتان محەمەدی چوارەم ڕایسپارد بۆ پاراستنی دەولەت لەو مەترسیانەی ڕووبەڕووی بۆتەوە. کە سەرکەوتووانە ڕووبەڕووی کێشەکان بوویەوە و کاتێک کۆچی دوایی کرد لە سالی [[١٦٦١]] سولتان محەمەد، ئەحمەد کوبریللی کوری لە جێگەی دانا کە لە تەمەنی ٢٦ ساڵیدا بوو بەڵام زۆر لێهاتوو بوو.
 
==ڕووداوەکانی ئەم سەردەمە==
== محەمەدی چوارەم دەسەڵاتی وەرگرت ==
*ئەحەەد کوبریللی ئەیزانی بەرەی دەرەوەی دەوڵەت پێویستی بە هەوڵێکی گەورەیە، کارووباری ناوخۆی دایە دەستی قەرە موستەفا پاشا و خۆی شەری بەسەر [[نەمسا]]دا ڕاگەیاند، کە سوودی وەرگرتبوو لە تێکچوونی بارودۆخی ناوخۆیی [[عوسمانییەکان]] و قەڵای جەنگی لەسەر سنورەکانیان دامەزراند بوو بە پێچەوانەی ئەو ڕێکەوتنەی لە نێوانیاندا بوو، لەبەرئەوە سەدڕی ئەعزەم بە سەرکردایەتی سوپایەکی گەورە کە نزیکەی ١٢٠ هەزار سەرباز بوون لە[[ ئەدەرنە]]وە جوڵا تا گەیشتە قەڵای نوهزل کە ئەکەوتە باشوری ڕۆژئاوای [[بۆدابست]] و لە ڕۆژهەڵاتی [[ڤیەننا]]، کە لە بەهێزترین قەڵاکانی [[ئەورووپا]] بوو، و گەمارۆیان دا ماوەی ٣٧ ڕۆژ، تا ناچاربوو قەڵاکە داوای ڕێکەوتن بکات و سەدڕی ئەعزەم ڕازی بوو بە چۆڵ کردنی قەڵاکە، و لە سالی [[١٦٨٣]] چووە ناویەوە و لە دوای ئەم قەڵا گەورەیە نزیکەی ٣٠ قەڵای نەمسایی خۆیان بە دەستەوەدا، و [[نەمسا]] ناچاربوو داوای ڕێکەوتن بکات، و باجی شەر بدات بە [[دەوڵەتی عوسمانی]] و هەموو ئەو قەڵایانەی کە عوسمانییەکان فەتحیان کردن لە ژێر دەسەلاتیانا مایەوە و کوبریللی بە سەرکەوتووی گەڕایەوە [[ئەدەرنە]] لە ١٧ی ئازاری ١٦٦٥.
محەمەد پاشا کوبریللی دەستی کرد بە ئیش لە ١٥ی ئەیلوولی ١٦٥٦ز و ڕایانگەیاند کە سوڵتان محەمەدی چوارەم لە تەمەنی ئەوەدایە کە دەسەڵات وەربگرێت، بەوەش ماوەی جێگری سوڵتانەی دایکی کۆتایی پێهاتپێھات کە پێنج ساڵ بوو، و بە هیچھیچ شێوەیەک دەستی وەرنەدایە کارووباری دەوڵەت کە دڵنیا بوو لە دەستی پارێزراودایەوە و ڕۆیشت بەرو ئیشی خێری و پەروەردەکردنی کوڕەکانی سولەیمان و ئەحمەد.
*دوو ساڵی بە سەر ئەم سەرکەوتنەدا نەبرد کە سولتان محەمەدی چوارەم داوای لە ئەحمەد کوبریللی کرد فەتحی ئەوەی ماوە لە دوورگەی کریت تەواوی بکات کە سوڵتان [[ئیبراهیمی یەکەم]] زۆربەی فتح کردبوو. کوبریللی لەسەری کەشتیگەلێکی دەریاییدا ڕۆیشت بەرەو دوورگەی کریت و دوای گەمارۆدانیکی زۆری قەڵای کاندیە لە کۆتاییدا [[بوندقیە]] ناچاربوو وازی لێ بهێنێت، و کوبریللی ماوەیەک دوای فەتحی بەسەربرد لە دوورگەکە بە چاککردنەوەی قەڵا و دیوارەکان و پاشان بە جیی هێشت لە ساڵی ١٦٧٠.
 
*هەر لەم ماوەیەدا [[قەوقاز]] هاتە ژێر حوکمی دەوڵەتی عوسمانییەوە و کاتیک [[پۆڵەندا]] هەوڵیدا دەست درێژی بکاتە سەری خێرا پەنایان بردە بەر دەوڵەتی عوسمانی کە خێرا بە دەنگیەوە چوو و پاشای پۆڵەندای ناچارکرد داوای ڕێکەوتن بکات.
محەمەد پاشا کوبریللی دەستی کرد بە ئیش بۆ گەڕاندنەوەی شکۆی دەوڵەت، و زۆر بە توندی لە دەستی ئەوانەی دا کە دەرئەچوون لە ئینکیشاری، و ناچاری کردن بە رێزگرتنی یاسا، و سەرقالی کردن بە ئیشەکەیانەوە و یەکلایی کردنەوە بۆ دەوڵەت و پاراستنی کە ئەوە ئیشی سەرەکی ئینکیشارییەکان خۆیان بوو نەک دەست وەردانە کارووباری دەوڵەت، و سیاسەتەکانی کە بە لای توند وتیژید دەڕۆیشتن ڕۆڵێکی بەرچاوی هەبووھەبوو لە جێگیرکردنی یاسادا، پاشان سولتان محەمەدی چوارەم ڕایسپارد بۆ پاراستنی دەولەت لەو مەترسیانەی ڕووبەڕووی بۆتەوە. کە سەرکەوتووانە ڕووبەڕووی کێشەکان بوویەوە و کاتێک کۆچی دوایی کرد لە سالی [[١٦٦١]] سولتان محەمەد، ئەحمەد کوبریللی کوری لە جێگەی دانا کە لە تەمەنی ٢٦ ساڵیدا بوو بەڵام زۆر لێهاتوولێھاتوو بوو.
*دوای وەفاتی کوبریللی، قەرە موستەفا پاشا پایەی سەدڕی ئەعزەمی وەرگرت، لەم کاتانە ناکۆکی [[عوسمانییەکان]] لەگەڵ [[ڕووسیا]]دا پەرەی سەند لەسەر [[ئۆکرانیا]]، سولتان لەگەڵ قەرە موستەفا پاشادا هەلمەتێکی گەورەیان بردە سەر ڕووسیا کە یەکەم هەلمەتی سولتانی عوسمانی بوو بۆ سەر ڕووسیا گەیشتە قەڵای جەهرینی ئۆکرانی و گەمارۆی دا و قەڵاکەیان گرت دوای گەمارۆدانی ٣٢ ڕۆژ و ژمارەیەک زۆر لە سوپای رووسی کوژران، دوو سال دواتر هەڵمەتێکی تری بردەوە بەڵام کۆتایی هات بە ڕێکەوتنی ئەدەرنە لە ١١ی شوباتی ١٦٨١ز و هەردوو لا ڕێکەوتن لەسەر دابەشکردنی ئۆکرانیا و بەشە گەورەکەی درا بە دەوڵەتی عوسمانی، و ڕووسیا بەردەوام بیت لە دانی باج بۆ ویلایەتی قرمی سەر بە دەوڵەتی عوسمانی و بڕە کەڵکەبووەکانی لەسەریەتی ئەبێت بە یەکجار بیدات.
 
*بۆ دواجار گەمارۆی ڤیەننایان دا لە هەوڵیکیاندا بۆ لێدانی [[نەمسا]] بەڵام نەینتوانی فەتحی بکەن
== ڕووداوەکانی ئەم سەردەمە ==
==کۆتای محەمەدی چوارەم (دوایین فەتحکەر)==
* ئەحەەد کوبریللی ئەیزانی بەرەی دەرەوەی دەوڵەت پێویستی بە هەوڵێکیھەوڵێکی گەورەیە، کارووباری ناوخۆی دایە دەستی قەرە موستەفا پاشا و خۆی شەری بەسەر [[نەمسا]]دا ڕاگەیاند، کە سوودی وەرگرتبوو لە تێکچوونی بارودۆخی ناوخۆیی [[عوسمانییەکان]] و قەڵای جەنگی لەسەر سنورەکانیان دامەزراند بوو بە پێچەوانەی ئەو ڕێکەوتنەی لە نێوانیاندا بوو، لەبەرئەوە سەدڕی ئەعزەم بە سەرکردایەتی سوپایەکی گەورە کە نزیکەی ١٢٠ هەزارھەزار سەرباز بوون لە[[ ئەدەرنە]]وە جوڵا تا گەیشتە قەڵای نوهزلنوھزل کە ئەکەوتە باشوری ڕۆژئاوای [[بۆدابست]] و لە ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی [[ڤیەننا]]، کە لە بەهێزترینبەھێزترین قەڵاکانی [[ئەورووپا]] بوو، و گەمارۆیان دا ماوەی ٣٧ ڕۆژ، تا ناچاربوو قەڵاکە داوای ڕێکەوتن بکات و سەدڕی ئەعزەم ڕازی بوو بە چۆڵ کردنی قەڵاکە، و لە سالی [[١٦٨٣]] چووە ناویەوە و لە دوای ئەم قەڵا گەورەیە نزیکەی ٣٠ قەڵای نەمسایی خۆیان بە دەستەوەدا، و [[نەمسا]] ناچاربوو داوای ڕێکەوتن بکات، و باجی شەر بدات بە [[دەوڵەتی عوسمانی]] و هەمووھەموو ئەو قەڵایانەی کە عوسمانییەکان فەتحیان کردن لە ژێر دەسەلاتیانا مایەوە و کوبریللی بە سەرکەوتووی گەڕایەوە [[ئەدەرنە]] لە ١٧ی ئازاری ١٦٦٥.
محەمەدی چوارەم هەواڵی تێکشکانیانی لە فەتحی ڤێیەنادا پێگەیشت، و هەولیان دا هەندێک لە ناوچەکانیان لە [[مەجەڕ]] بگێڕنەوە بەلام سەرکەوتنیان نەهێنا، و سەدری ئەعزەمی نوی سولەیمان پاشا تێکشکا لە موهاکس لە بەرامبەر هاوپەیمانی پیرۆزدا لە ١٢ی ئابی ١٦٨٧ز.
* دوو ساڵی بە سەر ئەم سەرکەوتنەدا نەبرد کە سولتان محەمەدی چوارەم داوای لە ئەحمەد کوبریللی کرد فەتحی ئەوەی ماوە لە دوورگەی کریت تەواوی بکات کە سوڵتان [[ئیبراهیمیئیبراھیمی یەکەم]] زۆربەی فتح کردبوو. کوبریللی لەسەری کەشتیگەلێکی دەریاییدا ڕۆیشت بەرەو دوورگەی کریت و دوای گەمارۆدانیکی زۆری قەڵای کاندیە لە کۆتاییدا [[بوندقیە]] ناچاربوو وازی لێ بهێنێت،بھێنێت، و کوبریللی ماوەیەک دوای فەتحی بەسەربرد لە دوورگەکە بە چاککردنەوەی قەڵا و دیوارەکان و پاشان بە جیی هێشتھێشت لە ساڵی ١٦٧٠.
*هەر ھەر لەم ماوەیەدا [[قەوقاز]] هاتەھاتە ژێر حوکمی دەوڵەتی عوسمانییەوە و کاتیک [[پۆڵەندا]] هەوڵیداھەوڵیدا دەست درێژی بکاتە سەری خێرا پەنایان بردە بەر دەوڵەتی عوسمانی کە خێرا بە دەنگیەوە چوو و پاشای پۆڵەندای ناچارکرد داوای ڕێکەوتن بکات.
* دوای وەفاتی کوبریللی، قەرە موستەفا پاشا پایەی سەدڕی ئەعزەمی وەرگرت، لەم کاتانە ناکۆکی [[عوسمانییەکان]] لەگەڵ [[ڕووسیا]]دا پەرەی سەند لەسەر [[ئۆکرانیا]]، سولتان لەگەڵ قەرە موستەفا پاشادا هەلمەتێکیھەلمەتێکی گەورەیان بردە سەر ڕووسیا کە یەکەم هەلمەتیھەلمەتی سولتانی عوسمانی بوو بۆ سەر ڕووسیا گەیشتە قەڵای جەهرینیجەھرینی ئۆکرانی و گەمارۆی دا و قەڵاکەیان گرت دوای گەمارۆدانی ٣٢ ڕۆژ و ژمارەیەک زۆر لە سوپای رووسی کوژران، دوو سال دواتر هەڵمەتێکیھەڵمەتێکی تری بردەوە بەڵام کۆتایی هاتھات بە ڕێکەوتنی ئەدەرنە لە ١١ی شوباتی ١٦٨١ز و هەردووھەردوو لا ڕێکەوتن لەسەر دابەشکردنی ئۆکرانیا و بەشە گەورەکەی درا بە دەوڵەتی عوسمانی، و ڕووسیا بەردەوام بیت لە دانی باج بۆ ویلایەتی قرمی سەر بە دەوڵەتی عوسمانی و بڕە کەڵکەبووەکانی لەسەریەتی ئەبێت بە یەکجار بیدات.
* بۆ دواجار گەمارۆی ڤیەننایان دا لە هەوڵیکیانداھەوڵیکیاندا بۆ لێدانی [[نەمسا]] بەڵام نەینتوانی فەتحی بکەن
 
== کۆتای محەمەدی چوارەم (دوایین فەتحکەر) ==
محەمەدی چوارەم هەواڵیھەواڵی تێکشکانیانی لە فەتحی ڤێیەنادا پێگەیشت، و هەولیانھەولیان دا هەندێکھەندێک لە ناوچەکانیان لە [[مەجەڕ]] بگێڕنەوە بەلام سەرکەوتنیان نەهێنا،نەھێنا، و سەدری ئەعزەمی نوی سولەیمان پاشا تێکشکا لە موهاکسموھاکس لە بەرامبەر هاوپەیمانیھاوپەیمانی پیرۆزدا لە ١٢ی ئابی ١٦٨٧ز.
 
لەبەر ئەو شکانە یەک لە دوای یەکانەی ڕووبەڕووی [[دەوڵەتی عوسمانی]] بووبەوە لە رۆژانی کۆتایی محەمەدی چوارەمدا، سوپا شۆڕشیان کردو لایانبرد لە سالی ١٦٨٧ دوای ئەوەی نزیکەی چل ساڵ حوکمی کرد، و دەوڵەت لە میژووی لابردنیدا ژمارەیەکی زۆر لە خاکەکانی لە دەستدا بۆ بوندقی و نەمساییەکان، و لە دوای خۆی سولەیمانی برای دەسەڵاتی گرتە دەست، و دەوڵەتی عوسمانی چووە قۆناغی وەستانی فەتحەوە.
 
== سەرچاوەکان ==
* سایتی ئیسلام ئۆن لاین.
{{سوڵتانە عوسمانییەکان}}
[[پۆل:سوڵتانە عوسمانییەکانی سەدەی ١٧یەم]]