پارێزگای خۆراسانی باکوور: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

پارێزگای خۆراسانی باکوور (بە [[فارسی]]:خراسان شمالی - Be kurdî: Xorasana Bakur) یەکێک لە [[پارێزگاکانی ئێران]]ە و کەوتۆتە باکووری ڕۆژھەڵاتی ئەم وڵاتە. ناوەندی ئەم پارێزگایە شاری [[بۆجنوورد]]ە.رووبەرى رووبەری پارێزگای خۆراسانی باکوور پتر له 28,000کملە چوارگۆشەيه٢٨٬٠٠٠کم چوارگۆشەیە. ژمارەىژمارەی دانيشتوانىدانیشتوانی پارێزگای خۆراسانی باکوور نزيکىنزیکی 900.000٩٠٠٫٠٠٠ کەسن .

خۆراسانی باکوور لە باشوور و ڕۆژھەڵات‌دا لە گەڵ [[پارێزگای خۆراسانی ڕەزەوی]] ، لە باکووردا لە گەڵ وڵاتی [[تورکمانستان]] ، لە باشووری ڕۆژئاوادا لە گەڵ [[پارێزگای سمنان]] و لە ڕۆژئاواڕۆژاوا دا لە گەڵ [[پارێزگای گوڵستان]] ھاوسنوورە.

لە راپرسی خویندن لە ناو نە‌تە‌وە‌کانینەتەوەکانی ئیران لە سالی ٢٠٠٩ نەتیجەی ئامارکە بم شیەوەیە بو

|title=نە‌تە‌وە‌کانینەتەوەکانی خۆراسانی باکوور

|left1=نە‌تە‌وە‌نەتەوە

{{bar percent|[[ئە‌وانیئەوانی تر]]|grey|٢٫٢}}}}

کوردەکانی خوراسان (کوردخانە) هێمایھێمای پارێزەری فەرهەنگفەرھەنگ

خوراسان ناوچەیەکی گەورە و پانوبەرینە. نزیکەی هەمووھەموو سنوری ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی ئێران دەگرێتەوە، واتە لەلای ڕۆژهەڵات،ڕۆژھەڵات، لە سنووری تورکمەنستان لە باکورەوە، بە درێژایی سنووری ئەفغانستان دادەکشێت، تا بۆ سنووری پاکستان درێژ دەبێتەوە. لە ڕۆژئاواش، بیابانی گەورە و قاتوقڕی (لووت)، لە هەرێمەکانیھەرێمەکانی دیکەی ناوەڕاستی ئێرانی دادەبڕێت. هەرێمەکەھەرێمەکە کراوەتە سێ ئوستان: باکوری خوراسان، خوراسانی رەزەوی و خوراسانی باشوور.

کوردەکان بە زۆری لەوپەڕی باکوور، لە پارێزگای باکووری خوراسان، لە چەند شار و شارۆچکەیەک و دێهاتیدێھاتی تایبەت بەخۆیان دەژین. کوردەکان بۆخۆیان ژمارەی خۆیان بە پتر لە ٢ ملیۆنمیلیۆن کەس دەخەمڵێنن.

کوردانی ئەو دەڤەرە، لە ٢٢ هۆزیھۆزی گەورە و ١٢٢ بنەماڵەی بچووکتر پێکهاتوونپێکھاتوون و ئەوان بە خاک و وڵاتی خۆیان دەڵێن (کوردخانە). ڕووبەری گشتیی خاکی کوردان، یان کوردخانە، بریتیە لە ٦٤.١٤٤ ،٦٤٫١٤٤، شەست و چوار هەزارھەزار و سەت و چل و چوار کیلۆمەتری چوارگۆشە. بۆ ئەوەی لە گەورەیی و پان و پۆڕی ئەو خاکە بگەین با لەگەڵ ڕووبەری چەند وڵاتێکی ناسراوی دنیا، بەراوردی بکەین. ڕووبەری قەتەر ١١ هەزارھەزار کیلۆمەتری چوارگۆشەیە. ڕووبەری تەیمووری ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات ١٤ هەزارھەزار و ٦٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشەیە. هەروەکھەروەک سلۆڤێنیا ٢٠ هەزارھەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە.

ئیسرائیل ٢١ هەزارھەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە. ئەلبانیا ٢٩ هەزارھەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە. ئەرمەنستان ٢٩ هەزارھەزار و ٨٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە. بەلجیکا ٣١ هەزارھەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە. مۆلداڤیا ٣٤ هەزارھەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە. تایوان ٣٦ هەزارھەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە. سویسرا ٤١ هەزارھەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە. هۆڵەنداھۆڵەندا ٤٢ هەزارھەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە. دانیمارک ٤٣ هەزارھەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە. کورواتیا ٥٧ هەزارھەزار کیلۆمەتری چوارگۆشە. وەک دەردەکەوێت، هەمووھەموو ئەو دەوڵەتە ناسراوانەی سەرەوە، هەروەکھەروەک زۆری دیکەش، بە ڕووبەر لە کوردخانە بچووکترن.

جگە لە کوردخانە، ژمارەیەکی زۆر کوردی ناوچەکە، بۆ ئیش و کار، یان هۆکاریھۆکاری دیکە لە دەرەوەی کوردخانە و لە شارە گەورەکانی خوراسان دەژین. وەک مەشهەد،مەشھەد، نیشابوور و سەبزەوار. هەندێکھەندێک سەرچاوە تەنیا ژمارەی کوردانی دانیشتووی (مەشهەدمەشھەد)، بە ٤٠٠ هەزارھەزار کەس دەخەمڵێنن. دیارە زۆری دیش، بەهۆیبەھۆی خوێندن و کارەوە پەڕیوەی شارەکانی دیکە ئێران، وەکوو تاران بوون.

ئەگەر پێناسەی تۆپۆگرافیای کوردخانە بکەین، ئەوا دەڵێین ناوچەیەکی شاخاویی بە پیتە. دوو ڕووباری تێدایە. ئاست و ڕێژەی باران بارین، لە ناوچەکە بەرزە. کشتوکاڵ بە ڕێژەیەکی بەرز دەکرێت. لە هەردووھەردوو ناوچەکانی قووچان و ڕاز، نەوت و گاز بە بڕێکی کەم دۆزراونەتەوە.

کوردانی خوراسان، هەروەکھەروەک کوردانی ناو کوردستان، خاوەنی سامانێکی گەورە و دەوڵەمەندی فۆلکلۆرین. ئەوان دابونەریت و فۆلکلۆری خۆیان، بە شێوەی جۆراوجۆر و، نەوە دوای نەوە، تا ئەمڕۆ پاراستووە. تا سەرەتای سەدەی بیستەمیش، کوردانی ناوچەکە بەگشتی خەریکی کشتوکاڵ و ئاژەڵداری، (شوانکارەیی) بوون. ئێستە لەوێش وەک هەرھەر شوێنێکی دیکە کار و پیشەی جۆراوجۆر سەریانهەڵداوەسەریانھەڵداوە. لە شارەکانیشیاندا بەتایبەت قووچان و شیروانە، هەروەهاھەروەھا بجنورد، ئەسفەرایین و تا ڕادەیەک شارەکانی دیکش، کار و پیشەی باوی شاری و فەرمانبەری لە دەزگاکانی دەوڵەت، شانبەشانی دووکانداری و بازرگانی، باوە. گەورەترین شارەکانی ناوچە کوردنشینەکانی خوراسان بریتین لە: قووچان، بجنوورد، ئەسفەراین، چناران، فارووج، باجگیران، دەرەگەز، کەلات، لایین، مانە و سملقان، راز و رادکان، کە زۆرینە یان نزیک بە زۆرینەی گوند و لادێییەکانی سەر بەو شارانەش هاووڵاتییانیھاووڵاتییانی کوردن کە زۆربەیان سەرقاڵی ئاژەڵداری و کشتوکاڵن.

بە گوێرەی هەندێکھەندێک سەرچاوە ٦٠% لە سەدی کوردانی ئەوێ، هێشتاھێشتا لادێ نشینن و، کاری ئاژەڵداری و جوتیاری دەکەن. ٣٥% لە سەدی دانیشتوانیش، لە شارەکان نیشتەجێن. هەروەکھەروەک ٥%یان، هێشتاھێشتا بە ژیانی کۆچەری، یان ڕەوەندی دەژین و کوێستان و گەرمیان دەکەن. ئەم شێوە ژیانە سەرەتاییەی کوردان، لە لادێ و ئاژەڵداری، یان ڕەوەندی و کوێستان و گەرمێن کردن، هۆکاریھۆکاری سەرەکیی پاراستنی زمان و دابونەریتی دیکە وەک جلوبەرگ و خواردن و ئاواز و گۆرانی و داستان و لاوکەکانیان بووە.

گرنگترین رووبار لەو ناوچەیە، رووباری "ئەترەک"ە کەلە کوێستانەکانی "هەزارھەزار مەسجد"ەوە سەرچاوە دەگرن و دەڕێژتە زەریای خەزەرەوە. گەورە و بەرزترین کێو و شاخەکانی ناوچە کوردنشینەکانی خوراسان بریتین لە: هەزارھەزار مەسجد لە رۆژهەڵات،رۆژھەڵات، بینالوود لە باشووری رۆژهەڵات،رۆژھەڵات، شاجیهانشاجیھان لە باشوور، ئاڵاداغ لە رۆژئاواڕۆژاوا و کێوی گولیل لە باکوور کە هاوسنووریھاوسنووری وڵاتی تورکەمەنستانە.

هەموویانھەموویان بە شێوەزاری کورمانجیی سەروو دەئاخڤێن و بەو پێیەی کە ماوەی زیاتر لە 400٤٠٠ ساڵە لە نیشتمان، زمان و کولتووری دایکیی خۆیان دوور خراونەتەوە، هەروەهاھەروەھا چەند هۆیەکیھۆیەکی دیکەی وەک هەڵاواردنیھەڵاواردنی زمانی، فەرهەنگیفەرھەنگی ئابووری بەتەواوەتی لەلایەن دەسەڵاتە یەک لەدوای یەکەکانەوە پەراوێز خراون.

وەگەڕ نەخستنی دەسمایەی حکوومەتی لەو ناوچانەی کە کوردی تێدا دەژی، پشتگوێ‌پشتگوێ خستنی بەرپرسانی حکوومەتی بوونەتە هۆیھۆی ئەوەی کە گەشە و بووژانەوەی ئەو ناوچانە بگاتە کەمترین ئاستی خۆی، لە بەرانبەردا دێوەزمەی هەژاری،ھەژاری، تووشبوون بە مادە هۆشبەرەکانھۆشبەرەکان و بێکاری و خەسار و دیاردە کۆمەڵایەتییەکان باڵ بەسەر ئەو ناوچانەدا بکێشێ‌بکێشێ. هەرچەندھەرچەند ئەو گرفت و دیاردانە لە ناوچەکانی دیکەی ئێرانیش بەدی دەکرێن، بەڵام سیاسەتی دوژمنکارانە لە هەندێ‌ھەندێ ناوچە بە ئەنقەست رەچاو دەکرێت.

ماوەی نزیک بە دوو دەیەیە کوردانی خوراسان لەژێر کاریگەری و هێژمۆنییھێژمۆنیی گوتاری نەتەوەیی و بووژانەوەی فەرهەنگیفەرھەنگی نەتەوەی کورد بەگشتی و بەتایبەتی گەشە و بووژانەوەی کولتووری لە رۆژهەڵاتیرۆژھەڵاتی کوردستان دەستیان داوەتە بزاوت و راسانێک و لەسەر بنەما و ریشەی ئەدەبیات و زمان و کولتووری دێرینی نەتەوەیی بەدوای ناسنامەی خۆیانەوەن. ئەم جووڵانەوە فەرهەنگییەفەرھەنگییە لەئاستی میدیا کوردییەکاندا بە زەقی دەبنینرێ‌،دەبنینرێ، بۆیە کەوتوونەتە ژێر چاودێری و کۆنترۆڵی توندی دامودەزگا ئەمنی و سەربازییەکانی حکوومەت و چالاکانی فەرهەنگی،فەرھەنگی، مەدەنی و سیاسی و هونەرییھونەریی کوردی خوراسان دەگیرێن و لەژێر زەخت و گوشار دان و هەتاھەتا ئێستە دەیان چالاکوانی فەرهەنگی،فەرھەنگی، مەدەنی، نووسەر، شاعیر، هونەرمەندھونەرمەند و خوێندکاری کوردی خوراسان دەستبەسەر و راپێچی زیندان و ناوەندە ئەمنییەکان کراون.

ناوەندەکانی فێرکاریی زمانی کوردی، رێکخراو و دامەزراوەی سیاسی و مەدەنیی کورد و تەنانەت غەیرە کوردیش لەو ناوچانە بەتەواوەتی قەدەغەن و لەگەڵ ئەو کەسانەی هەوڵیھەوڵی رێکخستنی فەرهەنگیفەرھەنگی و کۆمەڵایەتی و سیاسی بدەن، بە توندی هەڵسوکەوتھەڵسوکەوت دەکرێت.

گرتنەبەری ئەم سیاسەتانە لەڕاستای ئاسمیلاسیۆنی کولتووری و زمانیدا دەکرێن هەتاھەتا زیاتر لە رەگ و ریشە و ناسنامەی خۆیان دوور کەونەوە و لەناو کولتوور و زمانی باڵادەستدا بتوێنەوە.

ئەوەی گرنگە و دەبێ‌دەبێ جەختی لەسەر بکرێتەوە، سەرەڕای ئەو زەخت و گوشارانەی بە درێژایی ٤٠٠ ساڵ لەلایەن حکوومەتە جۆراوجۆرەکانەوە لەباری کولتووری و سیاسییەوە لەسەریان بووە، بەڵام پێداگرییان لەسەر پاراستنی زمان و ئەدەب و کولتووری خۆماڵی و رەسەنی خۆیان کردووە.

فۆلکلۆر و زمان و ئەدەبی زارەکی، پاراستنی دابونەریت و کولتوورە رەسەن و دێرینەکان یەک لەو بوارانەیە بە نهێنینھێنی و شاراوەیی کاریان لەسەر کردووە و بە گیان و دڵ پاراستوویانە.

لە ماوەی دوو دەیەی رابردوودا شان بەشانی رەوت و جمشتی رۆشنبیری و بووژانەوەی فەرهەنگیفەرھەنگی و زمانی لە شارەکانی رۆژهەڵاتیرۆژھەڵاتی کوردستان، لەوێش جموجۆڵ و بووژانەوەی فەرهەنگیفەرھەنگی لە ئاستێکی بەریندا دەستی پێکرد.

بە چوونی رێژەی زۆری خوێندکارانی کوردی ئەو ناوچانە بۆ زانکۆکانی مەشهەدمەشھەد و تاران و ئاشنابوونیان لەگەڵ خوێندکارانی دیکەی کورد و دامەزرانی پەیوەندیی لە نێوان نووسەر، رۆشنبیر و نوخبەکاندا ئیتر گوتاری نەتەوەیی و دۆزینەوەی ناسنامە لەلایان بووەتە بابەتی سەرەکی و ئەم پرسە لەناو زۆربەی توێژەکانی کوردانی خوراساندا رووی لە گەشەکردن کرد.

ئەگەرچی کوردەکانی خوراسان بە سنوور و جوغرافیا لە چەقی پرسەکانی کوردستان دوورن، بەڵام زەخت و گوشار و دووری نەیتوانیوە ناسنامەی کوردایەتییان لێ‌لێ زەوت بکات و هەردەمھەردەم بیر و خەیاڵیان لەلای زێد و نیشتمانی دایکیی خۆیان کوردستان.

ناکرێ‌ناکرێ باسی مێژوو، زمان و ئەدەب و فەرهەنگیفەرھەنگی کوردانی خوراسان بکەین و باسی رۆڵ و کاریگەریی رۆشنبیر و نووسەرانی دڵسۆز و خۆنەویستی کوردی ئەو ناوچەیە نەکەین. یەک لەو نووسەر و مێژوونوسە پشوودرێژانە "کەلیموڵلا تەوەحودی"یە کەلە بووژانەوەی زمان و ئەدەب و پێگەیاندنی لاوان و خوێندکاران و هاندانیھاندانی چالاکانی فەرهەنگیفەرھەنگی و بەگشتی زیندووکردنی ناسنامەی نەتەوەیی کوردانی خوراساندا رۆڵی کارا و پێشەنگی گێڕاوە.

لەباری مۆسیقا رەسەنەوە کوردەکانی خوراسان خاوەنی پاشخانێکی دەوڵەمەندن و لەم بارەوە چەندین گۆرانیبێژ و ژەنیاری میللیی و نوێخوازییان هەیەھەیە و ئێستە چەند گرووپێک لەو ناوچەیە سەرقاڵی کارن کە گرووپی "کوات" ناسراوترینیانە.

لێرەدا ئاماژە بەناوی هەندێ‌ھەندێ لە ئوستوورەکانی بواری شیعر، مێژوو، ئەدەب و هونەریھونەری کوردەکانی خوراسان دەکەین.

لە سەردەمی ئەفشاریە و زەندییەکان: کەسێکی وەک میزا حەبیبوڵلا مستەوفی شاعیری حیماسیی ناسروی کوردە و دیوانی "مەحموود نامە" بەرهەمیبەرھەمی ئەوە. لە دەوری قاجارییەکان کەسێکی وەک "جەعفەر قولی زەنگلی" شاعیر و هونەرمەندیھونەرمەندی میللی بواری مەقام و ئوستوورەیی کوردەکانی خوراسان سەرهەڵدەداتسەرھەڵدەدات کە بە هۆنراوەھۆنراوە و میللی، حیماسی و ئوستوورەییەکانی بە زاراوەی کورمانجیی سەروو مێژووی رووداو و کارەساتەکانی ناوچەکە و ئێرای تۆمار کردووە. لە دەورەی دووەمی قاجارییەکاندا دەتوانین ئاماژە بە "مەلا ئیسماعیل بوغانلوو" و مەلا "عەلی رازی" ناسراو بە (بێچارە) و "حاج محەمەد بوغانلوو" بکەین. لە دەرەی سێیەمی قاجارییەکاندا کەسێکی وەک "سەردار عیوەز خان" سەرهەڵدەداتسەرھەڵدەدات کە سەرۆکی ئێلی جەلالی بووە و کەسێکی شۆڕشگێر و قارەمان بووە و لە بواری ئەدەب و شیعریشدا دەستی بالای هەبووەھەبووە. هەروەهاھەروەھا "ئاهەنگئاھەنگ حەجۆ خان"، "ئاهەنگئاھەنگ خوداوەردی سەردار".

لە سەردەمی پالەویدا کەسانێکی وەک: "حەیدەر رشوانلوو، هەیبەتوڵلاھەیبەتوڵلا ناتقی، عەلی مێهرەومێھرەو پەیدا بوون کەل بورای ئەدەب و شعر و زمانی کوردیدا چالاک بوون.

سەردەمی کۆماری ئیسلامی: کەلیموڵڵا تەوەحودی (کانیماڵ) نووسەر، مێژوونوس کە بە خۆی و ماڵبات و کەسوکارییەوە هەمووھەموو ژیانیان لەپێناو بووژانەوەی فەرهەنگفەرھەنگ و مێژوو و هونەریھونەری کوردانی خوراساندا تەرخان کردووە و لەم بارەوە جیا لە کتێبی ٦بەرگیی "حەرەکەتی مێژوویی کورد بۆ خوراسان" چەندین پەرتووکی دیکەی لە بواری جیاجیادا چاپ و بڵاو کردووەتەوە. لەناو نەوەی ئێستاشدا دەتوانین ئاماژە بە ناوی ئەم کەسانە بکەین: "سمایل حوسێنپور، حەسەن رەوشەن، عەلی جەلایر، جەواد رەزایی، حەمید حوسێن عەلی پور، مەحموود فەرخوندە، عەلی رەحمەتی، حەمید نەجەفزادە، ئیبراهیمئیبراھیم شمشێریان، کیان ەەبانی، غوڵامڕەزا محەمەدی، حوسێن قیاسی ئابادی، کەریم ئەکبەرزادە، فەرامەرز رۆستەمی، بەرات سەعادەتزادە، رەزا موسەلڕەزایی، محەمەد بەراتیان، غوڵامحسێن عەباسزادە، و خاتوون قەیتاقی، سەعادەتزادە، قادری فەرخوندەو...هتد ھتد

بە سوپاسەوە وەرگیراوە لە ماڵپەڕی کوردپا، ئاژانسی هه‌واڵده‌رییھەواڵدەریی کوردستان