ھەڵەبجە: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
چاککردنەوەی ھەڵەی ڕێنووس/ڕێزمان
ھێڵی ٤١:
پەیوەندی کۆمەڵایەتی و بازرگانی و جوگرافی ھەیە لەگەڵ شارەکانی [[ڕۆژھەڵاتی کوردستان]]، وەکو شارەکانی [[نەوسوود]]، [[پاوە]]، [[باینگان]]، [[مەریوان]]. شوێنەوارە بەناوبەنگەکانی ناوشاری ھەڵەبجە و دەوروبەری: باخی میر، قەیسەری حامید بەگ، مزگەوتی پاشا، مزگەوتی جامعە، مەرقەدی پیر محەمەد، کارێزی حاجی ناجی، ئاشتی مەحمودی یاروەیسی، فرە خەزێنە، تووە وشک، کانی شێخ، گوڵان، کانی حەمەو غان، کانی سۆفی خدر، کۆڵە بۆز، مۆردانە، کانی نواڵە، کانی زارا.
 
== مێژووی دروستدرووست بوونی ھەڵەبجە ==
 
گومان لەوەدا نیە کە ھەڵەبجەی ئێستا لە سەردەمی فەرمانڕەوایی عوسمانیەکاندا دروستکراوە،درووستکراوە، یەکڕابوونێک لەوەدا ھەیە کە ھەڵەبجە دوای ساڵی (١٧٠٠) ز دروستکراوەدرووستکراوە. بەگەکانی شیوەکەڵی ئاوەدانیان کردۆتەوە کە حەمەچاوەش و سێکوڕەکەیسێ کوڕەکەی پیرۆد و سڵێمان و عەبدواللە بوو سیانزە ماڵ بوون و هەرئەم ناوەش لەو عەشرەتە دەنرێت.. [[عەشیرەتی جاف]] دروستکەردرووستکەر و بنیاتنەری ھەڵەبجەن. وردە وردە ئەم شوێنەی ھەڵەبجە بە ھۆی ناوداری شوێنەکەیەوە کە دەڕوانێت بەسەر دەشتی شارەزووردا، زیاتر ئاوەدان بۆتەوە و تەنیا (خێلەکانی جاف) ی تێدابووە کە زیاتر لە (١٢) ھەزار خێزان دەبن، ناوەندی ئاوەدانی شارەزوور بووە، پاشان خەڵکی تر ھاتوون و پاڵیان داوە بە ھۆزەکانی جافەوە و زیاتر ئاوەدان بۆتەوە.
 
عەشیرەتیهۆزی جاف لە ناوچەی [[جوانڕۆ]] سەریان بۆ کەس دانەنەواندووە، پاشان میرێکی ئەردەڵان تەماعچاو دەکاتەدەبرێتە ئاو و زەوی و زارە بەپیتەکانی ناوچەکە و دەیەوێ بە تۆپزی بۆ ژێر ڕکێفی خۆیان بخات، ئەوانیش ملی بۆ کەچ ناکەن و لە ئەنجامدا جەنگێک دەقەومێت و دوو سەرۆک خێلی جاف دەکوژرێن و ئەوەی دەمێنێتەوە پاش ماوەیەک ڕووەو شارەزوور ڕوو لە میرنشینی بابانەکان دەنێن و لە ناوچەی (بانی خێڵانی) دەربەندیخان نیشتەجێ دەبن، ئەو کاتە ژمارەی جافە ھەڵھاتووەکان سەد ڕەشماڵێکە و داوا لە میرنشینی بابان دەکەن کە مافی نیشتەجێ بوون و گەرمیان و کوێستانیان بدەنێ ,بدەنێ، ئەوانیش ڕێیان پێ دەدەن. بەھۆی چەند بارودۆخێکی نالەبارەوە، وەک چەسپاندنی ھێڵەکانی سەرسنورسەرسنوور بە شێوەیەکی قایمتر وای لە ئێلی جاف کرد بە شوێن ڕێگا چارەیەکی تردا بگەڕێن و بڕیاریان دا واز لە کۆچەرایەتی بھێنن و نیشتەجێ بن. لە ھەموو ڕویەکیشەوەڕوویەکیشەوە گوزەران لە ھەڵەبجەدا گونجاو بوو، بۆیە بڕیاریان دا دەست بە دروستکردنیدرووستکردنی شاری ھەڵەبجە بکەن. ژمارەیەکی زۆر سەرچاوە و مێژوونوس لەوەدا یەکدەگرنەوە کە بە ھەزاران ساڵ پێش زایین بوونی ژیان و قەڵەمڕەوی بچوک و گەورە، کوردی و بێگانە، لەم ناوچەیەدا ھەبوون، وەک (ئاشوریەکان، بیشداییەکان، میدییەکان، ھەخامەییەکان، ئەسکەندەر لە سەدەی چواری پێش زایین، ئەشکانی، ساسانیەکان، ھاتنی ئیسلام (٢١ ی ک. ٦٤٣ ز)، روادییەکان،ڕوادییەکان، سلجوقییەکان، ئەتابەکەکان، ئەییوبی، مەغۆلی، جەلائیری مەڕەسپی، تەیموری لەنگ (١٤٠٠ ز)، ئەردەڵان و سەفەوییەکان، بابانەکان، عوسمانی، ئینگلیز، شێخ مەحمود، حکومەتی عێراق، حکومەتی کوردی (حکومەتی ھەرێمی کوردستان).
 
لە ساڵەکانی کۆچی [[جولەکە]] بۆ [[عێراق]] و [[ئێران]] و [[کوردستان]]، ناوچەی [[شارەزوور]] و ھەڵەبجە چەندین خێزانی جولەکە ڕووی تێدەکەن و نیشتەجێ دەبن و لە پاڵ خێڵەکانی جاف دا پەنا ئەدرێن، کاروباری بازرگانی ئەکەن لەو سنورەدا،سنوورەدا، بەمەش زیاتر ئەبێت بە مەرکەزێکیناوەندێکی بازرگانی و ئاڵوگۆڕ لەو سنورەداسنوورەدا.
 
ھەڵەبجە بازارێکیبازاڕێکی بازرگانی گەرمی ھەبوو شارۆچکەیەکی [[کورد]] <nowiki/>نشینی قەرەباڵغ بوو، ژمارەی دانیشتوانیدانیشتووانی ٦٠ ھەزار کەس زیاتر بوو.
 
ناوچەکانی ھاوسنووری ھەریەک لەوڵاتانی [[ئێران]] و [[تورکیا]] ھاوشێوەی ناوچەی ھەڵەبجەن، لەگەڵ ئەوەشدا ھیچ کام لەو ناوچانە ھاوشێوەی ھەڵەبجە نین‌ونین‌ و لە بواری ئەدەب‌وئەدەب‌ و ھونەردا وەک ئەو خزمەتیان بە نەتەوەی کورد نەکردووە.
 
ڕیش سپیان‌وسپیان‌ و پیاوە دێرینەکانی شار ھەندێکیان دەڵێن، یەکەم خانوو لەھەڵەبجەدا بەگەکانی (شیوەکەڵ) دروستیاندرووستیان کردووەوکردووە و پاشان نەوەکانیان لەوێدا نیشتەجێ دەبن، کە ئەمانیش (حەمە چاوەش) و ھەرسێ کوڕەکەی (پیرۆت‌و سڵێمان‌و عەبدوڵڵا) ئەمانیش لەگەڵ خۆیاندا بنەماڵەیەکی تر دێنن، کە ئەمانە بوون، ( پیرۆت) موختاری تورک بووە' کێخا ئەحمەد کوڕی پیرۆدەو کوڕەکانی بەناوی ( حەمە برابرا، ،حەمەبۆر،حەمەبۆر، حەمەفەرەجی کوێخا) وەنەوەکانیو نەوەکانی ئەم سێ برایە زۆربەیان لەژیاندا ماوون و (سڵێمان) یش ئەم منداڵانەی ھەبووە (حاجی محەمەد)، (قادر)، (حاجی فەرەج)، (ئەمین) و (عەبدوڵڵا) ش کە ئەم منداڵانەی ھەبووە (ئەوڕەحمان، ئەحمەد، مەحمود، سەعید، ئەمین، حەمە ساڵح) بەپێ‌یبەپێی ئەم بۆچوونە یەکەم بنەماڵەیەک ھەڵەبجەی دروستکردبێدرووست کردبێ ئەم ماڵانە بوون کە ئێستا لەناو خەڵکی شار بە (١٣) سیانزە ماڵە ناسراون.
 
ھەڵەبجە جاران دوو قەیسەری گەورەی ھەبوو (قەیسەری پاشا‌وپاشا‌ و قەیسەری حامید بەگ) کە لە ساڵی ١٩٣٤ دروستکراوە،درووستکراوە، بینا‌وبینا‌ سەرا‌وو سەرا‌ و پۆلیسخانەی ھەڵەبجە ساڵی ١٩٣٠ دروستکراوە،درووستکراوە، یەکەم قوتابخانە ساڵی ١٩٢٥ و ساڵی ١٩٢٩ بوو بەخاوەنیبە خاوەنی نەخۆشخانە، ساڵی ١٩٤٠ ئامێری کارەبای ھەڵەبجە کەوتە گەڕ. لەساڵی ١٩٢٩ پرۆژەیپڕۆژەی ڕەسمی ئاوی ھەڵەبجە تەواو بوو، لەساڵی ١٩٢٤ تەلەگراف خانە دامەزاوە، لەناو شاری ھەڵەبجە تەنھا یەک ئۆتۆمبێل ھەبووە پێیان وتووە (لۆریەکەی عەزە) ئەم لۆرییە بە دوو ڕۆژ ئەمسەر‌وئەمسەر‌ و ئەوسەری ئەکرد لە ھەڵەبجەوە بۆ سلێمانی لەساڵی ١٩٥٠.
 
رۆژیڕۆژی ١٣ [[ئازار]]ی ٢٠١٤ لەلایەن ‌‌‌[[حکومەتی هەرێمی کوردستان]] بە فەرمیی کرایە [[پارێزگای هەڵەبجە|چوارەم پارێزگای هەرێمی کوردستان]].
 
== ناوناسی ==
ھێڵی ٦٣:
لەسەر ناوی ھەڵەبجە بیروڕای جیا جیا ھەن:
* ئەڵێن کابرایەک لەو شوێنەدا لەکۆنەوە بێچوە (ھەڵۆ)یەکی گرتووە بەو شێوەیە ناوی لێنراوە (ھەڵۆ بەچە) پاشان بووە بە ھەڵەبجە.
* ھەندێکی تر دەڵێن، ئەو شوێنە زۆر دڵگیر بووە بەھۆی باغ‌وباغ‌ بێستان‌وو بێستان‌ و ئاو و شیناییەوە پێیان وتووە (عەجەب جا) لە زمانی فارسیەوە وەرگیراوە، پاشان گۆڕاوە بە (ھەڵەبجە)، واتە جێیەکی سەڕسوھێنەر.
* ھەندێکی تر ئەڵێن، کابرایەک پێش ھەموو کەس ھاتووە‌وھاتووە‌ و ئاوەدانی کردۆتەوە‌وکردۆتەوە‌ و ناوی (ھەڵۆ بەگ) بووە وردە وردە ئەو ناوە بەھۆی گەشەکردن لەزمانیلە زمانی کوردیدا بوو بە (ھەڵۆجا) یان (ھەڵەبجە).
* ئەڵێن ئەو ناوچەیە باغ‌وباغ‌ و بێستانی ھەبووە‌وھەبووە‌ و درەختی (ھەڵوژەی) زۆر بووە، بەھۆی گۆڕانکاری لەزمانیلە زمانی کوردیدا بووە بە (ھەڵەبجە).
 
ڕیوایەتێکی تر ئەڵێت، لە ساڵەکانی ١٦٠٠ تا ١٦١٥ ھەڵۆخانی ئەردەڵان ھەڵەبجەی ئاوەدان کردۆتەوە ھەربەناویھەر بەناوی خۆیەوە ناوی ناوە (ھەڵۆچە) پاشان بووە بە (ھەڵەبجە).
 
* ھەندێکی تر دەڵێن، کاتێک خەڵکی ناوچەی کرماشان لەڕێگەی بازرگانیەوە ڕۆیشتوون بەرەو (حەڵەب) ی سوریا بینیویانە کەوا ئاو ھەوای ئەو ناوچەیە لەھی ناوچەی ھەڵەبجە ئەچێت، ئەوان ناویان لێناوە (حەلەبجە)، واتە (حەڵەبی پچوک).
 
بەڵام ھەندێکی تر پێیان وایە کە (ئەڵەبجە) لە (ئەڵەب ئەرسەلان) ەوە ھاتووە، کە میرێکی دەوڵەتی سەلجوقیەکان بووە، لەکاتی سەردانیدا بۆ کوردستان، بە ھەڵەبجەدا گوزەری کردوە‌وکردوە‌ و ناوی لێناوە (ئەڵەب جا)، واتە شوێنی (ئەڵەب ئەرسەلان)، مامۆستا جەمال بابان ئەم ڕایەی پەسەند کردووە.
 
== هۆنەر و نووسەر و ئەدیبە بەناوبانگەکانی سنوریسنووری ھەڵەبجە ==
*