ویکیپیدیا

ھەرێمی کوردستان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
←‏رێکەوتننامەی جەزائیر: چاککردنی ڕێنووس و خاڵبەندی.
داڕێژە: نامەی ڕوونکردنەوە و گەڕان بەدوای هەڵە
تاگ: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد
ھێڵی ١:
{{خاوێنکردن}}
{{نامەی ڕوونکردنەوە|ھەرێمی کوردستان|‏کوردستان (ڕوونکردنەوە)}}
{{زانیاریدانی_وڵات
|ناو_خۆماڵی = هەرێمیھەرێمی کوردستان
|ناو_فەرمی = Kurdistan Region
|ناوی_باو =
Line ٧ ⟶ ٨:
|نیشانی_نەتەوەیی_وێنە = Coat of Arms of Kurdistan.svg
|دروژمی_نەتەوەیی =
|سروودی_نیشتمانی = ''[[ئەی‌ئەی رەقیب]]''{{small |<br />"Oh Enemy"}} <br /><center>[[File:ئەی ڕەقیب - تاكا بك.ogg]]</center><!--<br />''[[Ardh Alforatain]]''{{nbsp|2٢}}{{small|(previous)}}-->
|سروودی_پاشایی =
|نەخشە_وێنە =
|نەخشە_سەردێڕ =
|پایتەخت = [[هەولێرھەولێر]]
|latd=36٣٦ |latm=11١١ |latNS=N |longd=44٤٤ |longm=00٠٠ |longEW=E
|شار_گەورەترین = [[سلێمانی]] *بە ئیدارەی گەرمیانەوە
|زمانەکان_فەرمی = [[سۆرانی|کوردی سۆرانی]]
|زمانەکان_ناوچەیی = [[سۆرانی]] ، [[کورمانجی|بادینی]] ، [[ھەورامی]]
|جۆری_زمانەکان =
|زمانەکان =
|ڕەگەز_گرووپەکان = [[کورد]] ، [[عەرەب]] ، [[تورکمان]] ، [[ئاشووریەکان|کلد و ئاشووری]] ، [[ئەرمەنی]]
|جۆری_دەسەڵات = [[حکومەتی ھەرێمی کوردستان]]
|پلەی_سەرۆک١ = سەرۆکی هەرێمیھەرێمی کوردستان
|ناوی_سەرۆک١ = [[مەسعوود بارزانی]]
|پلەی_سەرۆک٢ = سەرۆکی حکوومەتی هەرێمیھەرێمی کوردستان
|ناوی_سەرۆک٢ = [[نێچیرڤان بارزانی]]
|جۆری_وەرگرتنی_دەسەڵات = دەنگدان
Line ٣١ ⟶ ٣٢:
|ڕێکەوتی_سەربەخۆیی٢ =
|پلە_ڕووبەر =
|ڕووبەر_ک. م. ٤گ = 80000 ٨٠٠٠٠
|مەزەندەی_ژمارەی_دانیشتوان =
|پلە_مەزەندەی_دانیشتوان =
|ساڵی_مەزەندەی_دانیشتوان =
|سەرژمێریی_دانێشتوان = 5,500,000 ٥٬٥٠٠٬٠٠٠
|ساڵی_سەرژمێریی_دانێشتوان = ٢٠٠٥
|چڕیی_دانیشتوان_ک. م. ٤گۆش = 40٤٠
|پلە_چڕیی_دانیشتوان =
|دراو = [[دیناری عێراقی]]
|کۆدی_دراو = ID
|کاتی_ناوچەیی = کاتی هەولێرھەولێر
|قەرەبووی_کات = +٣
|لای_لێخوڕین = چەپ
|پاشگر_دۆمەین =
|کۆدی_تەلەفوون = +٩}}
}}
 
'''ھەرێمی کوردستان''' ھەرێمێکی [[فیدرالیزم|فیدراڵیی]]، نەتەوەیی و ئابووری‌ئابووری ئۆتۆنۆمیە لە ناو کۆماری [[عێراق]]دا. لە رۆژھەڵاتەوە کوردستانی [[ئێران]]، لە باکورەوە کۆماری [[تورکیا]]، لە رۆژئاواوە [[سوریا]] سنوورەکانی پێک دێنن. شاری [[هەولێرھەولێر]] پایتەختیێتی.
 
== زاراوەناسی ==
 
کوردستان بە واتای "نیشتمانی کوردان" دێت. چەمکی"کورد" لە وشەی‌وشەی لاتینی Cordueni داتاشراوە کە بە مانای دانیشتوانی پاشایەتی Corduene دێت، کە بوو بە ناوچەیەکی ئیمپراتۆری رۆمان لە ٦٦ پ. ز.
لە دەستوری عێراقیدا، بە "ھەرێمی کوردستان" ئاماژەی‌ئاماژەی پێکراوە. حکومەتی ھەرێم بە "کوردستان - عێراق" ، یان "ھەرێمی کوردستان" ناوی دەبات بەڵام دەستەواژەی‌دەستەواژەی "کوردستانی عێراق" بەکارناھێنێت. ناوی حکومەتەکە "حکومەتی ھەرێمی کوردستان"ە کە کورتەکەی لە زمانی ئینگلیزیدا KRG یە.
کوردەکان بە کوردستانی باشوریش ناوی دەبەن ئەوەش بەھۆی‌بەھۆی ھەڵکەوتەی جوگرافییەکەیەوە کە بەشی‌بەشی باشووری کوردستانی گەورەی پێکھێناوە.
لە سەردەمی دەسەڵاتی حزبی بەعسدا لە حەفتاکان‌و ھەشتاکاندا، ھەێمەکە بە "ھەرێمی ئۆتۆنۆمی کوردستان" ناودەبرا.
 
ھێڵی ٦٣:
=== ئینتیدابی بریتانی ===
 
لە یەکی کانوونی دووەمی ١٩١٨ لە کۆبوونەوەیەکدا لە سلێمانی لەگەڵ کۆڵۆنێڵ ئارنۆڵد وێڵسن، مەندوبی سیڤیلی میسۆپۆتامیا بە وەکالەت، سەرکردە کوردەکان داوای پاڵپشتیی بریتانیایان کرد بۆ دامەزراندنی کوردستانێکی یەکگرتوو‌ویەکگرتووو سەربەخۆ لەسایەی‌لەسایەی پاراستنی بریتانیادا. لە نێوان ساڵانی ١٩١٩ و ١٩٢٢، شێخ مەحمود بەرزنجی کە سەرکردەیەکی کوردی کاریگەر بووە لە سلێمانی، حکومەتێکی کوردیی پێکھێنا‌و دوو شۆڕشی دژی حوکمی بریتانیا کرد. دوو ساڵی‌ساڵی پێ‌پێ چوو تا دەسەڵاتی بریتانی توانی راپەڕینەکانی سەرکوت بکات. یەکەم شۆڕشی لە ٢٢ی مایسی‌مایسی ١٩١٩ دەستی پێکرد‌و کە تیایداتێیدا ئەو کارمەندە بریتانیانەی لە سلێمانی بوون دەستگیرکران‌و شۆڕشەکە بەخێرایی بە موسڵ‌و ھەولێردا بڵاوبوووە. بریتانیا بۆ سەرکوت کردنی راپەڕینەکە بۆمبارانی ھەوایی، تۆپباران، شەڕی زەمینی‌و یەکجاریش گازی کیمیایی بەکارھێنا. بریتانیەکان مەحمودیان دوورخستەوە بۆ ھندستان. لە حوزەیرانی ١٩٢٠، ٦٢ سەرکردەی خێڵەکیی ناوچەکە، داوای سەربەخۆیی کوردستانیان کرد لەژێر سایەی ئینتیدابی بریتانیا. رەتکردنەوەی بریتانیەکان بۆ حوکمی سەربەخۆی کوردەکان لەوەوە سەرچاوەی گرت کە سەرکەوتنی حوکمی سەربەخۆی کوردەکان لە ناوچەکەدا وا ئەکات عەرەبەکانی تر لە ھەردوو ناوچەی‌ناوچەی بەغدا‌و بەسرە داوای سەربەھۆیی بکەن‌و بەمەش کۆنترۆڵی‌کۆنترۆڵی راسەوخی بریتانیەکان بەسەر میسۆپۆتامیادا لەناودەچێت. لە ساڵی‌ساڵی ١٩٢٢، بریتانیا شێخ مەحمودیان گێڕایەوە سەر دەسەڵات، بەو ھیوایەی‌ھیوایەی شێخ مەحمود کوردەکان رێکبخاتەوە‌ورێکبخاتەوەو دژایەتی تورکەکان بکات کە داوای موسڵ‌و کەرکوکیان دەکرد. شێخ مەحمود مەملەکەتی کوردستانی راگەاند‌و خۆی وەک مەلیکی کوردستان ناساند، دواتر رەزامەندی دەربڕی بە ئۆتۆنۆمییەکی سنوردار لەچوارچێوەی دەوڵەتی عێراقی تازەپێکھێنراودا. لە ساڵی‌ساڵی ١٩٣٠ و دوای راگەیاندنی وەرگیرانی عێراق لە "عوسبەتول ئومەم"، شێخ مەحمود سێیەم راپەڕینی دەستپێکرد کە بە ھێزە زەمینی‌و ئاسمانییە بریتانییەکان سەرکوتکرا.
 
بە ھاتنی ١٩٢٧، ھۆزی بارزانی بوونە پشتیوانی مافەکانی کورد لە عێراق. لە ساڵی‌ساڵی ١٩٢٩، بارزانییەکان داوای ناوچەیەکی کوردییان کرد لە باکوری عێراق. بە پاڵپشتیی ئەم داوایانە، لە ساڵی‌ساڵی ١٩٣١ ناسراوەکانی کورد سکاڵایەکیان دایە "عوسبەتول ئومەم"‌و داوای دامەزراندنی حکومەتێکی سەربەخۆی کوردییان لێرد. لەژێر حکومەتی عێراقی‌و بریتانیەکان، لە ساڵی‌ساڵی ١٩٤٥، سەرکردەی ھەرە کاریگەری ھۆزەکە، مستەفا بارزانی ناچار کرا بڕوات ئێران. دواتر چووە یەکێتی سۆڤێت، ئەمەش دوای رووخانی کۆماری مھاباد لە ساڵی‌ساڵی ١٩٤٦.
 
=== شۆڕشەکانی بارزانی لە ساڵانی ١٩٦٠-١٩٧٥‌و١٩٧٥و دواھاتەکانی ===▼
 
دوای کودەتایەکی سەربازیی لە لایەن عەبدولکەریم قاسمەوە ساڵی‌ساڵی ١٩٥٨، بارزانی توانی لە مەنفا بگەڕێتەوە‌وبگەڕێتەوەو پارتێکی سیاسیی خۆی دابمەزرێنێت کە پارتی دیموکراتی کوردستانە‌وکوردستانەو لە ساڵی ١٩٦٠ شێوەی فەرمیی وەرگرت. دوای ماوەیەکی کەم، قاسم خێڵی برادۆست‌و زێباریی دژی‌دژی بارزانی ھاندا. لە تەموزی ١٩٦١، بارزانی یەکەم شۆڕشی خۆی‌خۆی دژی‌دژی حکومەتی عێراقی دەستپێکرد بەمەبەستی پارێزگاری لە زامنکردنی حوکمڕانیی کوردی. بەھۆی ئەو پەشێوییەی لە سوپای‌سوپای عێراقدا دروستبوو دوای کودەتاکەی ١٩٥٨، حکومەتەکەی قاسم نەیتوانی شۆڕشەکان سەرکوت بکات. ئەم بنبەستە چەند گروپێکی بەھێزی سوپای توڕەکرد، ئەمەش لەوانەیە یەکێک بووبێت لە ھۆکارە بەھێزەکانی پشت کودەتاکەی بەعس. عەبدولسەلام عارف لە شوباتی ١٩٦٤ ئاگربەستی راگەیاند‌و ئەمەش بووە ھۆی‌ھۆی دابەشبوونی کوردی شارنشینە رادیکاڵەکان لە لایەک‌و ھێزە تەقلیدییەکانی سەر بە بارزانی لە لایەکی تر. بارزانی رازی بوو بە ئاگربەستەکە‌وئاگربەستەکەو رادیکاڵەکانی لە پارتەکەی دەرکرد. سەرەڕای ئەمە، حکومەتی بەغدا ویستی جارێکی تر جوڵانەوەکەی بەرزانی بەھۆی ھێزەوە ببەزێنێت. ئەم ھەڵمەتە لە ساڵی‌ساڵی ١٩٦٦ دا سەرکەوتوو نەبوو چونکە ھێزەکانی سوپای عێراق لە نزیک رەواندوز لەلایەن ھێزەکانی بارزانییەوە بەزێنران. دوای ئەمە، لە حوزەیرانی ١٩٦٦، عارف بەرنامەیەکی ئاشتی خستەڕوو کە ١٢ خاڵی‌خاڵی لەخۆ ئەگرت، کە لەبەر لەکار لادانی عارف بە کودەتای بەعسییەکان جێبەجێ نەکرا. حکومەتی بەعس ھەڵمەتی لەناوبردنی شۆڕشەکانی کوردی دەستپێکرد کە لە ١٩٦٩ راگیرا. ئەمە ئەتوانرێ بەشێکی بخرێتە ئەستۆی ئەو ناکۆکییە ناوخۆییەی‌ناوخۆییەی بەغدا لەسەر دەسەڵات‌و ئەو ئاڵۆزییانەی لەگەڵ ئێراندا ھەبوون. سەرەڕای ئەمانە، سۆڤێت فشاری‌فشاری لەسەر عێراق دادەنا بۆ رێککەوتن لەگەڵ بارزانی دا. بەرنامەی‌بەرنامەی ئاشتی لە ئازاری ١٩٧٠ خرایە روو کە ئۆتۆنۆمییەکی فراوانتری بۆ کوردەکان لەخۆ دەگرت. پلانەکە کە رێگەی بە کوردەکان دەدا لە حکومەتی بەغداش نوێنەر‌و بەشداریان ھەبێت، دەبوو لە چوار ساڵدا جێبەجێ بکرێت. لەگەڵ ئەمەشدا، ھەر لەو کاتەدا حکومەتی عێراقی دەستی کرد بە جێبەجێکردنی بەرنامەی‌بەرنامەی بەعەرەبکردن لە کەرکوک‌و خانەقین کە بە نەوت دەوڵەمەندن. لە ساڵەکانی دواتردا، حکومەتی بەغدا بەسەر دووبەرەکییە ناوخۆییەکانیدا زاڵ بوو و لە نیسانی ١٩٧٢ رێکەوتننامەی دۆستایەتی لەگەڵ یەکێتی سۆڤێت مۆر کرد، ھەروەھا کۆتایی بە تەریکگرتنی خۆی لە وڵاتانی عەرەب ھێنا. لەولاشەوە، کوردەکان ھەر پشتیان بە ھاوکاری سوپای ئێران بەستبوو و توانییان کەمێک ھێزەکانیان بەھێزبکەن.▼
▲=== شۆڕشەکانی بارزانی لە ساڵانی ١٩٦٠-١٩٧٥‌و دواھاتەکانی ===
 
▲دوای کودەتایەکی سەربازیی لە لایەن عەبدولکەریم قاسمەوە ساڵی‌ ١٩٥٨، بارزانی توانی لە مەنفا بگەڕێتەوە‌و پارتێکی سیاسیی خۆی دابمەزرێنێت کە پارتی دیموکراتی کوردستانە‌و لە ساڵی ١٩٦٠ شێوەی فەرمیی وەرگرت. دوای ماوەیەکی کەم، قاسم خێڵی برادۆست‌و زێباریی دژی‌ بارزانی ھاندا. لە تەموزی ١٩٦١، بارزانی یەکەم شۆڕشی خۆی‌ دژی‌ حکومەتی عێراقی دەستپێکرد بەمەبەستی پارێزگاری لە زامنکردنی حوکمڕانیی کوردی.بەھۆی ئەو پەشێوییەی لە سوپای‌ عێراقدا دروستبوو دوای کودەتاکەی ١٩٥٨، حکومەتەکەی قاسم نەیتوانی شۆڕشەکان سەرکوت بکات. ئەم بنبەستە چەند گروپێکی بەھێزی سوپای توڕەکرد، ئەمەش لەوانەیە یەکێک بووبێت لە ھۆکارە بەھێزەکانی پشت کودەتاکەی بەعس.عەبدولسەلام عارف لە شوباتی ١٩٦٤ ئاگربەستی راگەیاند‌و ئەمەش بووە ھۆی‌ دابەشبوونی کوردی شارنشینە رادیکاڵەکان لە لایەک‌و ھێزە تەقلیدییەکانی سەر بە بارزانی لە لایەکی تر. بارزانی رازی بوو بە ئاگربەستەکە‌و رادیکاڵەکانی لە پارتەکەی دەرکرد. سەرەڕای ئەمە، حکومەتی بەغدا ویستی جارێکی تر جوڵانەوەکەی بەرزانی بەھۆی ھێزەوە ببەزێنێت. ئەم ھەڵمەتە لە ساڵی‌ ١٩٦٦ دا سەرکەوتوو نەبوو چونکە ھێزەکانی سوپای عێراق لە نزیک رەواندوز لەلایەن ھێزەکانی بارزانییەوە بەزێنران. دوای ئەمە، لە حوزەیرانی ١٩٦٦، عارف بەرنامەیەکی ئاشتی خستەڕوو کە ١٢ خاڵی‌ لەخۆ ئەگرت، کە لەبەر لەکار لادانی عارف بە کودەتای بەعسییەکان جێبەجێ نەکرا. حکومەتی بەعس ھەڵمەتی لەناوبردنی شۆڕشەکانی کوردی دەستپێکرد کە لە ١٩٦٩ راگیرا. ئەمە ئەتوانرێ بەشێکی بخرێتە ئەستۆی ئەو ناکۆکییە ناوخۆییەی‌ بەغدا لەسەر دەسەڵات‌و ئەو ئاڵۆزییانەی لەگەڵ ئێراندا ھەبوون. سەرەڕای ئەمانە، سۆڤێت فشاری‌ لەسەر عێراق دادەنا بۆ رێککەوتن لەگەڵ بارزانی دا. بەرنامەی‌ ئاشتی لە ئازاری ١٩٧٠ خرایە روو کە ئۆتۆنۆمییەکی فراوانتری بۆ کوردەکان لەخۆ دەگرت. پلانەکە کە رێگەی بە کوردەکان دەدا لە حکومەتی بەغداش نوێنەر‌و بەشداریان ھەبێت، دەبوو لە چوار ساڵدا جێبەجێ بکرێت. لەگەڵ ئەمەشدا، ھەر لەو کاتەدا حکومەتی عێراقی دەستی کرد بە جێبەجێکردنی بەرنامەی‌ بەعەرەبکردن لە کەرکوک‌و خانەقین کە بە نەوت دەوڵەمەندن. لە ساڵەکانی دواتردا، حکومەتی بەغدا بەسەر دووبەرەکییە ناوخۆییەکانیدا زاڵ بوو و لە نیسانی ١٩٧٢ رێکەوتننامەی دۆستایەتی لەگەڵ یەکێتی سۆڤێت مۆر کرد، ھەروەھا کۆتایی بە تەریکگرتنی خۆی لە وڵاتانی عەرەب ھێنا. لەولاشەوە، کوردەکان ھەر پشتیان بە ھاوکاری سوپای ئێران بەستبوو و توانییان کەمێک ھێزەکانیان بەھێزبکەن.
 
=== ڕێکەوتننامەی جەزائیر ===
 
لە ساڵی‌ساڵی ١٩٧٤ حکومەتی عێراقی ھەڵمەتێکی شەڕەنگێزی نوێی دژی‌دژی کوردەکان دەستپێکرد‌و بەرەو ناوچە سنوورییەکانی ئێران دایماڵین. عێراق بە ئێرانی ڕاگەیاند کە خواستەکانی ئێران بەدی ئەھێنێت بەمەرجێک یارمەتی کوردەکان ڕاگرێت. بە میانگیریی سەرۆکی جەزائیر، ھۆری بۆمدین، ئێران‌و عێراق گەیشتنە ڕێکەوتنێکی گشتگیر لە ئازاری ١٩٧٥ دا کە بە ڕێکەوتننامەی جەزائیر بەناوبانگە. ئەم رێکەوتننامەیە وای کرد کوردەکان بەبێ‌بەبێ یارمەتی بمێننەوە‌وبمێننەوەو تاران یارمەتییەکانی بزووتنەوەی کوردی نەدات. بارزانی ئاوارەی ئێران بوو، ھەروەھا ژمارەیەکی زۆر لە لایەنگرەکانیشی. ژمارەیەکی زۆریش خۆیان بەدەستەوە دا‌و شۆڕشەکە دوای چەند ڕۆژێک کۆتایی ھات. لە ئەنجامی ئەمەدا حکومەتی عێراقی بووە خاوەنی دەسەڵاتێکی فراوانتر بەسەر ناوچەکانی باکوری عێراقدا لەچاو پانزە ساڵی پێشوویدا‌و بۆ ئەوەی ئەو کاریگەرییە بپارێزێت، دەستی بە پلانی بە عەرەبکردن کرد ئەویش بە ھێنانی خەڵکی عەرەب بۆ ناوچە نەوتییەکانی کوردستان، بەتایبەتی بۆ ناوچەکانی کەرکوک‌و دەور‌وبەری. دوای ڕێکەوتننامەکەی جەزائیر، ڕێ‌وشوێنی سەرکوتکەرانە لەلایەن حکومەتەوە گیرانە بەر دژی‌دژی کوردەکان‌و بووە ھۆی سەرلەنوێ دەستپێکردنەوەی شەڕ لەنێوان سوپای‌سوپای عێراقی‌‌وعێراقی‌و چەکدارە کوردەکان. لە ساڵانی ١٩٧٧، ١٩٧٨‌و ١٩٧٩، ٦٠٠ دێی‌دێی کوردی خاپوور کران‌و نزیکەی ٢٠٠٠٠٠ کورد لە ناوچەکانی خۆیان ڕاگوێزران.
 
=== شەڕی ئێران - عێراق‌عێراق و ھەڵمەتی ئەنفال ===
 
لە ماوەی جەنگی ئێران - عێراق، حکومەتی عێراقی سیاسەتی دژە کوردیی گرتە بەر‌و وەک ئەمرێکی واقیعی شەڕێکی ناوخۆی لێکەوتەوە. عێراق کەوتە بەر ئیدانەکردنێکی بەرفراوان لەلایەن کۆمەڵگەی‌کۆمەڵگەی مەدەنییەوە، بەڵام ھەرگیز بەشێوەیەکی جددی سزا نەدرا بەرامبەر ئەو طێ‌وشوێنە سەرکوتکارانەیەی گرتنیە بەر، لەوانە بەکارھێنانی چەکی کیمیاوی دژی‌دژی کوردەکان کە ھەزاران کوژراوی لێ‌لێ کەوتەوە.
ھەڵمەتی ئەنفالیش کۆمەڵکوژییەکی سیستماتیکی بوو دژی‌دژی کوردەکانی عێراق جێبەجێکرا. لە ٢٩ی ئازاری ١٩٨٧ تا ٢٣ی نیسانی ١٩٨٩، سوپای عێراقی بە فەرماندەیی عەلی‌عەلی حەسەن ئەلمەجید ھەڵمەتی کۆمەڵکوژیی دژی‌دژی کوردەکانی گرتە بەر کە لە چەند ڕوویەکەوە دژی‌دژی مافەکانی مرۆڤ بوو، لەوانە: بەکارھێنانی بەرفراوانی چەکی کیمیاوی، خاپوور کردنی نزیکەی ٢٠٠٠ گوندی‌گوندی و کوشتنی نزیکەی ٥٠٠٠٠ دێنشینی کورد، ئەمە بەپێی‌بەپێی محافزکارانەترین خەمڵاندن. قەڵادزێی‌قەڵادزێی گەورە شارۆچکەی کوردی (کە ٧٠٠٠٠ کەس دانیشتوانەکەیەتی) بە تەواوی خاپوور کرا لەلایەن سوپای‌سوپای عێراقییەوە. ھەڵمەتەکە تەعریبکردنی کەرکووکیشی لەخۆ گرتبوو، ئەویش دەرکردنی کوردەکان بوو لەو ناوچانەی بە نەوت دەوڵەمەندن‌و نیشتەجێکردنی عەرەبەکانی باکوور‌و ناوەڕاستی عێراق لە شوێنیان. سەرچاوە کوردییەکان ژمارەی‌ژمارەی قوربانییانی ئەم ھەڵمەتە بە زیاتر لە ١٨٢ ھەزار ئەخەمڵێنن.
 
=== دوای جەنگی کەنداوی فارس ===
 
ھەرێمی کوردستان لە بنەڕەتدا لە ساڵی‌ساڵی ١٩٧٠ دا وەک ھەرێمی ئۆتۆنۆمیی کوردی دامەزرا، ئەمەش دوای ئەو ڕێکەوتنی ئۆتۆنۆمییەی لەنێوان سەرکردەکانی حکومەتی عێراقی‌و سەرکردەکانی کوردە جڤاتی کوردەکانی عێراق مۆر کرا. ئەنجومەنی یاسادانان لە ھەولێر دامەزرێنرا‌و دەسەڵاتێکی تیۆریی ھەبوو بەسەر پارێزگا کوردنشینەکانی ھەولێر‌و دھۆک‌و سلێمانی دا. ھەرچەندە لە ڕاستیدا ئەنجومەنەکە لە ساڵی‌ساڵی ١٩٧٠ دا دامەزرێنرا بەڵام ھەر لەژێر کۆنترۆڵی‌کۆنترۆڵی سەدام حسێنی سەرۆکی عێراقدا بوو تا ساڵی‌ساڵی ١٩٩١ کاتێک دوای کۆتاییھاتنی جەنگی کەنداو ڕاپەڕینی جەماوەریی سازکرا دژی‌دژی دەسەڵاتەکەی. بایەخدان بە ئارامی‌و ئاسایشی‌ئاسایشی ئاوارە کوردەکان ئەوکاتە ڕەنگی دایەوە کە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیاری ٦٨٨ی دەرکرد بۆ پێکھێنانی "سەیڤ ھەیڤن" بۆ کوردەکان بەوەی کە ھێزە ئاسمانییەکانی ئەمریکا‌و بریتانیا پارێزگاری ناوچە کوردییەکانی عێراق بکەن. ناوچەی‌ناوچەی دژە فڕین دھۆک‌و ھەولێری دەگرتەوە، بەڵام سلێمانی‌و کەرکوکی بەجێھێشتبوو. دوای چەند شەڕێکی خوێناوی لەنێوان ھێزە عێراقییەکان‌و کوردەکاندا، نایەکسانی لە ھێزدا دروستبوو، و حکومەتی عێراقی سوپاکەی‌و کارمەندەکانی لە ناوچەکە کێشایەوە لە تشرینی یەکەمی ١٩٩١دا. لە ھەمان کاتدا، حکومەتی عێراق ئابڵوقەی‌ئابڵوقەی ئابووریی خستە سەر ھەرێمەکە، بە کەمکردنەوەی نەوت‌و خواردەمەنی. بەمەش ھەرێمەکە سەربەخۆییەکی دیفاکتۆی ڕاگەیاند‌و لەلایەن ھەردوو حزبە گەورەکەوە، پارتی دیموکراتی کوردستان‌و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان ناوچەکەیان بەڕێوە دەبرد لە دەرەوەی دەسەڵاتی حکومەتەکەی بەغدا. حکومەتەکە ئاڵا‌و سروودی نەتەوەیی خۆی ھەیە.
 
ھەڵبژاردنەکانی لە تەموزی ١٩٩٢ ئەنجامێکی یەکلانەکەری ھەبوو، لەبەر ئەوەی ئەنجومەنەکە بە نزیکەیی دابەشبوو بەسەر دوو بەشی‌بەشی یەکسان بەسەر دوو پارتە سەرەکییەکە‌وسەرەکییەکەو ھاوپەیمانەکانیان. لەم ماوەیەدا، کوردەکان دوو ئابڵوقەیان چووە سەر، یەکێکیان ئەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان بەسەر عێراقدا سەپاندبووی‌و ئەوەی‌ئەوەی تر کە سەدام حسێن بەسەر ھەرێمەکەدا سەپاندی. بەھۆی ئەم ئابڵوقانەوە، سەختییەکی ئابووری گەورە دروستبوو‌و بووە ھۆی‌ھۆی دروستبوونی پێکدادان لەنێوان ھەردوو حزبە گەورەکەدا پارتی دیموکراتی کوردستان‌و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان لەسەر دەستبەسەرداگرتنی جوڵە‌وجوڵەو سەرچاوەکانی بازرگانی. ئەمە بووە ھۆی‌ھۆی کوشتاری ناوخۆ لەنێوان کوردەکان لەنێوان ساڵانی ١٩٩٤ تا ١٩٩٦. دوای ١٩٩٦، ١٣%ی داھاتی نەوتی حکومەتی عێراق تەرخانکرا بۆ کوردستانی عێراق‌و ئەمە بووە ھۆی گەشەیەکی ئابووری لە ھەرێمەکەدا. میانگیریی ڕاستەوخۆی ئەمریکا ئاگربەستێکی فەرمیی لە نێوان دوو حزبەکەدا لێکەوتەوە کە بە ڕێکەوتننامەی واشنتۆن بەناوبانگە‌وبەناوبانگەو لە ئەیلولی ١٩٩٨ دا مۆرکرا. ھەرچەندە بۆچوونی ئەوتۆش ھەیە کە پڕۆگرامی نەوت بە خۆراک -١٩٩٧ کاریگەریی گەورەی ھەبووە لەسەر ڕاگرتنی ناکۆکییەکە. ھێزی حزبە کوردییەکان ھاوکاری ھێزی ھاوپەیمانیان کرد بۆ ڕووخاندنی حکومەتی عێراق لە پڕۆسەی‌پڕۆسەی ئازادی عێراقدا لە بەھاری ٢٠٠٣. ھێزی سوپایی کوردستان کە بە پێشمەرگە ناودەبرێن ڕۆڵی‌ڕۆڵی سەرەکییان زۆر گەورەیان بینی لە ڕووخاندنی حکومەتی پێشووی عێراق.
 
پارتی دیموکراتی کوردستان‌و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان یەکیانگرت‌و لەگەڵ چەند حزبێکی بچوکتردا ھاوپەیمانێتی کوردییان ڕاگەیاند کە ٥٣ نوێنەری ھەیە لە پەرلەمانی بەغدا، ئەمە لە کاتێکدایە یەکگرتووی ئیسلامی کورد ٥ کورسی ھەیە. سەرکردەی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان، جەلال تاڵەبانی، بۆ سەرۆک کۆماری عێراقی نوێ ھەڵبژێردراوە‌وھەڵبژێردراوەو مەسعود بارزانیی سەرکردەی پارتی دیموکراتی کوردستان سەرۆکی ھەرێمی کوردستانە.
 
== سیاسەت ==
 
لە ساڵی‌ساڵی ١٩٩٢ەوە، حکومەتی ھەرێمی کوردستان دامەزرێنراوە‌ودامەزرێنراوەو پایتەختەکەی ھەولێرە. پەرلەمانی ھەرێم بە لایەنگرێکی زۆرەوە ھەڵبژێردرا‌و ناوی ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستانی عێراقە‌وعێراقەو کابینەیەکی حکومیی لە پارتی‌و یەکێتی‌‌ویەکێتی‌و ھاوپەیمانەکانیان (حزبی شیوعی عێراقی‌و حزبی سۆسیالیستی کوردستان‌و تاد.) پێکھێنرا. نێچیرڤان ئیدریس بارزانی لە ١٩٩٩وە سەرۆک وەزیری حکومەتی ھەرێمی کوردستانە.
 
دوای ڕزگاری عێراق لە ٢٠٠٣، سیاسییەکانی کورد بوونە ئەندام لە ئەنجومەنی حوکمی عێراق. لە ٣٠ی کانونی دووەمی ٢٠٠٥ سێ‌سێ ھەڵبژرادن ئەنجام درا ١) بۆ ئەنجومەنی نیشتمانی ئینتیقالی ٢) بۆ ئەنجومەنی نیشتمانی کوردستانی عێراق و ٣) بۆ ئەنجومەنی پارێزگاکان. یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ سەردەمی ئینتیقالی، حکومەتی ھەرێمی کوردستانی ئۆتۆنۆم-ی سەلماند بە "سەروەریی تەواو"‌و ڕێزگرتن لە دەستووری ھەمیشەیی.
حکومەتی ھەرێمی کوردستان دەسەڵاتی دەستووری ھەیە بەسەر پارێزگاکانی ھەولێر، دھۆک‌و سلێمانی‌و چەند ناوچەیەکی دیالە‌ودیالەو نەینەوا‌و کەرکوک.
 
===ڕیزبەندی ڕووداوە سەرەکیەکان بە پێی ساڵەکانی ڕوودانیان<ref>{{بیرخستنەوەی وێب | ناونیشان =http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/country_profiles/2893067.stm | سەردێڕ = ڕووداوەکانی کوردستانی عێراق | ڕێکەوتی سەردان = ١٦ی ئەیلوولی ٢٠١٢ | نووسەر =BBC News | ناونیشانی نووسەر = | نووسەرەکانی‌تر = | ڕێکەوت =١٩ی نیسان | ساڵ =٢٠١١ | مانگ =نیسان | قاڵب = | بەرھەم = | بڵاوکەرەوە = BBC News | پەڕە = | زمان =ئینگلیزی | ناونیشانی ئارشیڤ = | ڕێکەوتی ئارشیڤ = | گوتەگێڕانەوە = }}</ref>=== * سـاڵی ١٩١٨ دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتیعوسمانی لە پاش جەنگی جیھانی یەکەم، ئینگلیزەکان ئەو ناوچانەیان داگیر کرد کە دەوڵەمەند بوو بە نەوت و ناوچەی ویلایەتی موسڵی دایە دەست دەوڵەتی عوسمانی، بەمەش کورد دەسەڵاتی فراوانتر بوو لەوکاتەی کەوتە ژێر حوکمی ئینگلیز.
* سـاڵی ١٩١٩ ویلایەتی موسڵ خرایە پاڵ عێراق کە دەوڵەتێک بوو تازە دروست بوو بوو. کە ڕاستەوخۆ دوای داگیرکاریەکەی ئینگلیز ھات.▼
* سـاڵی ١٩١٨ دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە پاش جەنگی جیھانی یەکەم, ئینگلیزەکان ئەو ناوچانەیان داگیر کرد کە دەوڵەمەند بوو بە نەوت و ناوچەی ویلایەتی موسڵی دایە دەست دەوڵەتی عوسمانی, بەمەش کورد دەسەڵاتی فراوانتر بوو لەوکاتەی کەوتە ژێر حوکمی ئینگلیز.
* سـاڵی ١٩٢٠١٩٢٠پەیمانی پەیمانی سیڤەر,سیڤەر، کە لەلایەن دەوڵەتی عوسمانی ڕووخاوەوە واژوو کرا، بە ڕەزامەندی (کۆمەڵەی گەلان) تیایداتێیدا ئاماژە بە دەوڵەتی کورد دەدات و بە پێی ماددەی ٦٤ی پەیماننامەکە ھەڵبژاردن دەخاتە بەردەم کوردەکان کە لەگەڵ ویلایەتی موسڵدا بمێننەوە یان پێکھێنانی دەوڵەتێکی سەربەخۆ لە داھاتوودا.▼
▲* سـاڵی ١٩١٩ ویلایەتی موسڵ خرایە پاڵ عێراق کە دەوڵەتێک بوو تازە دروست بوو بوو.کە ڕاستەوخۆ دوای داگیرکاریەکەی ئینگلیز ھات.
▲* سـاڵی ١٩٢٠ پەیمانی سیڤەر, کە لەلایەن دەوڵەتی عوسمانی ڕووخاوەوە واژوو کرا، بە ڕەزامەندی (کۆمەڵەی گەلان) تیایدا ئاماژە بە دەوڵەتی کورد دەدات و بە پێی ماددەی ٦٤ی پەیماننامەکە ھەڵبژاردن دەخاتە بەردەم کوردەکان کە لەگەڵ ویلایەتی موسڵدا بمێننەوە یان پێکھێنانی دەوڵەتێکی سەربەخۆ لە داھاتوودا.
* سـاڵی ١٩٢١ مەلیک فەیسەڵی پاشا ھاتە سەر تەختی عێراق و موسڵیشی خستە سەر دەسەڵاتی خۆی لە عێراق.
* سـاڵی ١٩٢٣ کوردەکان بە سەرکردایەتی (شێخ مەحمود بەرزنجی) کودەتایەکی لە دژی دەسەڵاتی ئینگلیزەکان بەرپا کرد، بانگەشەی کوردستانی سەربەخۆی کرد لە باکووری عێراق
* سـاڵی ١٩٢٣ کەمال ئەتاتورک ڕەزامەندی بەدەست ھێنا لە پێکھێنانی دەوڵتێکی کۆماری لە تورکیا بە پێی پەیماننامەی لۆزان. پەرلەمانی تورکیا پابەندی بەرامبەر پەیماننامەی سیڤەریان نەنواند و پەیماننامەکەی شکاند.
* سـاڵی ١٩٢٤ کورد لە دەست ئینگلیزەکان ڕزگاری بوو.
* سـاڵی ١٩٣٢ کوردەکان لە ناوچەی بارزانەوە ڕاپەڕینێکیان بەرپا کرد دژ بە دەوڵەتی عێراقی چونکە چوونە پاڵ کۆمەڵەی گەلان. کە ئەم ھەنگاوە مافی کوردەکانی پێشێل کرد لە داوای خود موختاری کردنی خۆیان.
* سـاڵی ١٩٤٣ مەلا موستەفای بارزان سەرکردایەتی ڕاپەڕینێکی تری نوێی کرد، سەرکەوتنی بەدەست ھێنا لە ئازاد کردنی ناوچەکانی ھەولێر و بادینان.
* سـاڵی ١٩٤٦ لە مانگی ئابدا، ھێزەکانی ئینگلیز بۆردومانی ڕاپەڕینی کوردەکانی کرد لە ناوچەکانی ڕۆژھەڵات کە بە سەرکردایەتی (قازی محمد) بەرپا کرا، و قازی محمدیش کۆماری مھابادی سەربەخۆی پێکھێنا.
Line ١١٢ ⟶ ١١٠:
* سـاڵی ١٩٦٠ پەیوەندی نێوان کوردەکان و حکومەتی عێراق ئاڵۆزی تێکەوت. کوردەکان ناڕازی بوون بە دەمکوت کردنیان و ماف زەوتکردنیان.
* سـاڵی ١٩٦١ کوردەکان لە باکووری عێراق کودەتایەکیان دژ بە دەسەڵاتی حکومەتی عێراق بەرپاکرد. پێشنیاری مافی خود موختاری پێشکەش بە حکومەتی عێراقی کرد.
* لە مانگی ئاداری ساڵی ١٩٧٠ کوردەکان پەیماننامەیەکیان لەگەڵ حکومەتی عێراقی مۆرکرد. کە حکومەتی عێراقی ڕەزامەندی لەسەر خود موختاری نواند. کە لە پەیماننامەکەدا زمانی کوردی بە شێوەیەکی فەرمی دانی پێدانرا. و لە دەستووری عێراقیشدا ئاماژە بەوە درا کە عێراق لە دوو نەتەوەی سەرەکی پێکھاتووە کە ئەوانیش (کورد و عەرەب) ن.
* لە مانگی ئابی ساڵی ١٩٧١ پەیوەندی نێوان حکومەتی عیراقی و کوردەکان پشێوی تێکەوتەوە، بە مەبەستی یارمەتیدان و ھاوکاری کردن مەلا موستەفای بارزان پەنای بردە بەر ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بۆ بە ھاناوە ھاتن.
* لە مانگی ئاداری ساڵی ١٩٧٤ حکومەتی عێراقی ڕێکەوتننامەیەکی فەرز کرد بەسەر کوردەکان کرد سەبارەت بە مافی خودموختاری بوو، ماوەی دوو ھەفتەی دا بە کوردەکان تا وەڵامی ڕەشنووسی ڕێکەوتننامەکە بدەنەوە. بارزانی ناڕازی بوو لەبەر ئەو خاڵەی تیایداتێیدا ھاتبوو کە کەرکوک بە کێلگە نەوتیەکانیشیەوە لە ژێر دەسەڵاتی عێراقدا بن نەک کوردەکان. و بارزانیش ڕاپەڕینێکی نوێی بەرپا کرد.
* لە ساڵی ١٩٧٥ پەیماننامەی جەزائیر کە لە نێوان ئێران و عێراقدا واژوو کرا، تیێیدا ئێران کۆتایی بە ھاوکاریکردنی خۆی بۆ ڕاپەڕینی کوردی ھێنا و پاڵپشتی حکومەتی عێراقی کرد، مەلا موستەفاش پاشەکشەی لە ژیانی سیاسی کرد.
* لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٧٦ جەلال تاڵەبانی کە ئەندامێکی باڵای پارتی دیموکراتی کوردستان بوو، پارتێکی سیاسی نوێی دامەزراند بە ناوی (یەکێتی نیشتمانی کوردستان) بە سەرکردایەتی خۆی لە دیمەشق.
Line ١٢٠ ⟶ ١١٨:
* سـاڵی ١٩٧٩ مەلا موستەفا کۆچی دوایی کرد و مەسعود بارزانی کوڕی سەرکردایەتی پارتەکەی گرتە دەست.
* ساڵی ١٩٨٠ جەنگ لە نێوان عێراق و ئێراندا ھەڵگیرسا، ھێزەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان پەیوەندی پتەویان لەگەڵ ئێران ھەبوو، بەڵام یەکێتی نیشتمانی کوردستان ھاوکاری تارانی دەکرد.
* ساڵی ١٩٨٣ ھێرشی ئێران بۆ سەر عێراق لە باکوورەوە لە ناوچە کوردیەکانەوە دەستی پێکرد. بە ھاوکاری شۆڕشگێڕەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان. و ھێزەکانی ئێران توانیان دەست بەسەر شارۆچکەی حاجی ئۆمەراندا گرت. و ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ دەڵێن ھێزەکانی عێراق لە سزای ئەمە نزیکەی ٨٠٠٠ ھاوڵاتی لە ناوچەی سەرکردەی پارتی دیموکراتی کوردستان (ناوچەی بارزان) کوشت .
* ساڵی ١٩٨٣ یەکێتی نیشتمانی کوردستان کۆتایی بە ناکۆکی خۆی ھێنا لەگەڵ حکومەتی عێراقی و دەستیان بە ڕێککەوتن کرد لەسەر حوکمی زاتی بۆ کورد.
* ساڵی ١٩٨٥ فشارێکی زۆر کەوتە سەر عێراق بۆ ڕاگرتنی شەڕ و حکومەتیش لە ڕووخاندا بوو، بەڵام میلیشیاکانی حکومەتی عێراقی براکەی جەلال تاڵەبانی و دوو کچەکەشی کوشت.
Line ١٢٧ ⟶ ١٢٥:
* ساڵی ١٩٨٨ وادەی شەڕی نێوان ئێران ـ عێراق نزیک بووەوە، حکومەتی عێراقی پرۆسەی ئەنفالی بەسەر کوردەکاندا جێ بە جێ کرد. و تێیدا ھەزارەھا خەڵکی سڤیل و شۆڕشگێڕ لەناو چوون، سەدان ھەزار کەس نەفی کران ھەموو ئەمانە لەبەر پووکانەوەی شۆڕشی کوردی بەرپاکرا.
* لـــە ١٦/٣/١٩٨٨ حکومەتی عێراق بە نامرۆڤانەترین شێوە و بە چەکی کیمیایی شارۆچکەی ھەڵەبجەی کوردستانی خاپوور کرد، دڕندانەترین کۆمەڵکوژی ڕوویدا بەھۆی گازی ژەھراویەوە کە تێیدا و دەستبەجێ ٥٠٠٠ کوردی بێ گوناە لە مناڵ و پیر و لاو تیاچوون. پاشتریش ھەزارەھا کەم ئەندام بوون بەھۆی تێکچوونی جیناتەکانیان.
* لــە ئــاداری سـاڵی ١٩٩١ پاش دەرکردنی ھێزەکانی عێراق لە کوەیت لە ھەمان ساڵدا، ھەندێ لە کوردەکان (جاشەکان) لە ھەردوو پارتەکە (پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان ) ھەڵگەڕانەوە و وەک زمانحاڵی حکومەتی عێراقی کاریانعێراقیکاریان دەکرد,دەکرد، بەڵام گەلی کورد و بە پاڵپشتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ڕاپەڕینێکی گەورەی بەرپا کرد بێ گوێدان بە ھەڵگەڕاوەکان و تیایداتێیدا زیاتر لە(١٥٠٠٠٠٠) یەک ملیۆنمیلیۆن و نیو کورد ئاوارە و سەرگەردانی وڵاتە دراوسێکان بوون، بەڵام وڵاتی تورکیا لەو کاتەدا سنووری خۆی داخست ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی سەدان ھەزار کەس ئاوارەی کێو و چیاکان بن لە نێو چیا و دۆڵەکاندا بۆ ژیان و سەربەستی و ئازادی بگەڕێن.
ناوچەی ئاسایش سەقامگیر:
* لە بەھاری ساڵی ١٩٩١ ھێزە ھاوپەیمانەکان بانگەشەی ناوچەیەکی ئازاد کراو و ئارام و ئاسایشیان کرد کە سنووری بە سنووری دەسەڵاتی حکومەتی عێراقیەوە بوو و چەندەھا ڕێکخراو دەزگا پشتیوانی و ھاوکاریان پێشکەش بە ئاوارەکانی ئەو ناوچەیە کرد، سەر لە نوێ مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی کەوتنە گفتوگۆ و دانوستانن لەگەڵ سەدام حسێنی سەرۆک کۆماری عێراق لەسەر مافی خود موختاری – ئۆتۆنۆمی.
* لــە تەمموزی ســاڵی ١٩٩١ دانیشتنەکان لەگەڵ حکومەتی بەغداد درێژەی کێشا، بەڵام ھێزەکانی پێشمەرگە توانیان ھەردوو پارێزگای سلێمانی و ھەولێر بە تەواوی کۆنترۆڵ بکەن و لە بەغدادی جیا بکەنەوە. کە تەحەدایەک بوو بۆ دەسەڵاتی حکومەتی عێراقی.
* لـە تشرینی یەکەمی سـاڵی ١٩٩١ شەڕی نێوان شۆڕشی کوردی و حکومەتی عێراقی ھەڵگیرسا، حکومەتی عێراقی سنوورەکانی باکووری عێراقی بە تەواوی توند کرد و ئابڵووقەی ئابووری بەسەر کوردەکاندا سەپاند.
* لــە ئایاری ساڵی ١٩٩٢ ھەڵبژاردنێکی پەرلەمانی سەرتاسەری لە ناوچەکە کراو، پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی ٥٠.٨٥٠٫٨% ی دەنگەکانی بردەوە و یەکێتی نیشتمانی کوردستان ٤٩.٢٤٩٫٢%ی دەنگەکانی بەدەستھێنا، و حکومەتی نوێی کوردیان بە ڕێژەی یەکسان (٥٠%) پێکھێنا.
* لە مانگی ئەیلوولی سـاڵی ١٩٩٢ کۆنگرێسی نیشتمانیی عێراقیی (INC) پێکھات کە کۆمەڵێکی زۆری لە نەیارەکان لەخۆ گرتبوو. لە ھاوینەھەواری سەڵاحەدین کە لە ژێر دەسەڵاتی کوردەکان بوو کۆدەبوونەوە. پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان نوێنەری بەشدار بووان بوون.
* لە ئایاری سـاڵی ١٩٩٤ دا ناکۆکیەکانی نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان شەڕی ناوخۆی لێکەوتەوە. یەکێتی نیشتمانی کوردستان ھەردوو شارۆچکەی شەقڵاوە و چەمچەماڵی لە دەسەڵاتی پارتی دیموکراتی کوردستان سەند.
* لە ئایاری سـاڵی ١٩٩٦ حکومەتی عێراقی لەگەڵ نەتەوە یەکگرتووەکان ڕێککەوت لەسەر پرۆگرامی (نەوت بەرامبەر بە خۆراک)، و ڕێژەی ١٣%ی بڕی نەوتەکە بۆ باکوری عێراق بوو کە زۆربەی لە ژێر دەسەڵاتی ھەردوو پارتە کوردیەکەدا بوو.
* لە ئابی سـاڵی ١٩٩٦ مەسعود بارزانی داوای کۆمەکی لە حکومەتی عێراقی کرد بۆ سەرکەوتن بەسەر یەکێتی نیشتمانی کوردستاندا.
* لە ئەیلوولی سـاڵی ١٩٩٦دا پارتی دیموکراتی کوردستان بە یارمەتی حکومەتی عێراقی توانی ھەولێر لە دەسەڵاتی یەکێتی بسەنێتەوە و کۆنترۆڵی بکات. و سلێمانیشی لە ژێر دەسەڵاتی یەکێتی نیشتمانییەکێتینیشتمانی کوردستاندا دەرکرد,دەرکرد، پارتی دیموکراتی کوردستان حکومەتێکی نوێی لە پەرلەمانی ھەولێر پێکھێنا.
* لە تشرینی یەکەمی سـاڵی ١٩٩٦ یەکێتی نیشتمانی کوردستان سلێمانی گرتەوە.
* لــە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٩٧ یەکێتی نیشتمانی کوردستان حکومەتێکی نوێی پێکھێنا کە بنکەکەی سلێمانی بوو. بەم شێوەیە باکووری عێراق بە تەواوی کەوتە کۆتنرۆڵی ھەردوو پارت (پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان) ەوە.
* لــە مانگی ئەیلوولی سـاڵی ١٩٩٨ ھەردوو سەرۆک پارتەکە ( مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی ) ڕێکەوتننامەیەکی ئاشتیانەیان ئیمزا کرد لە واشینگتۆن. لەگەڵ ئەوەشدا ناوچەکە وەکو خۆی مایەوە لەژێر دەسەڵاتی ھەردوو حکومەتەکە.
* لــە تشرینی دوومی ســاڵی ٢٠٠٠ یەکێتی نیشتمانی کوردستان نامەیەکی ئاڕاستەی ئەمینداری گشتی نەتەوە یەکگرتووکان کرد و تیایداتێیدا سکاڵای حکومەتی عێراقی کردبوو لە ڕاگواستن و دەرکردنی کوردەکانی پارێزگای کەرکووک.
* لە ئەیلوولی سـاڵی ٢٠٠١ شەڕێک بەرپا بوو لە ناوچەکانی سنووری سلێمانی لە نێوان یەکێتی نیشتمانی کوردستان و گروپێک بە ناوی جنود لئیسلام (جند ڕلاسلام), کە دواتر ناوەکەیان بوو بە ئەنێار و لئیسلام- ڕنێار الاسلام
 
Line ١٤٩ ⟶ ١٤٧:
* لــە شوباتی ساڵی ٢٠٠٣ وەزیری دەرەوەی ئەمریکا (کۆڵن پاوڵ) گروپی ئەنسارو لئیسلامی بەوە تۆمەتبار کرد کە دەوریان ھەبووە لە پەیوەندی نێوان ئوسامە بن لادنی سەرۆکی ڕێکخراوی ئەلقاعیدە و حکومەتی عێراقی.
* لــە شوباتی ســاڵی ٢٠٠٣ سەرکردایەتی کورد ئەو پێشنیارەیان رەتکردەوە کە ھێزی عەسکەری تورکیا لە خاکی کوردستانەوە بێت و شانبەشانی ھێزەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ڕووخانی سەدام حسێن بەشدار بن و بۆ ئەم مەبەستەش ھەموو کوردستانیانی باکووری عێراق گەورەترین ڕێپێوانیان کرد دژ بەم پێشنیازە.
* لــە شوباتی ســاڵی ٢٠٠٣ لە پەرلەمانی کوردستان بە پرۆژە یاسایەک ئەو پلانەیان ڕەتکردەوە کە تیایداتێیدا ھاتبوو کە ھێزەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان لە خاکی تورکیاوە ھێرش بکاتە سەر عێراق بۆ کردنەوەی دەروازەی بــاکوور.
* لــە٣/ ئاداری/ ٢٠٠٣ پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان سەرکردایەتیەکی ھاوبەشیان پێکھێنا بۆ سەرۆکایەتی ھەردوو سکرتێری پارتەکە مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی.
* لــە٢٠/ ئاداری/ ٢٠٠٣ ھێزە ھاوپەیمانەکان بە سەرکردایەتی نەتەوە یەکگرتووەکان ھێرشیان بۆ سەر عێراق دەستی پێکرد بە ھێرشی ئاسمانی و ھەردوو پارێزگای (کەرکووک و موسڵ) کە سنووریان بە ھەرێمی کوردستانەوەیە ڕووبەڕووی بۆردومانێکی چڕ بوونەوە.
Line ١٥٦ ⟶ ١٥٤:
* لــە ٩/ نیسانی/ ٢٠٠٣ ھێرشی ھێزە ھاوپەیمانەکان بۆ سەر خاکی عێراق دەستی پێکرد و دەسەڵاتی حکومەت شکێنرا لە ناو شاری بەغداد، حکومەتی ھەرێمی کوردستانیش بە ھاوکاری ھێزە ھاوپەیمانەکان کۆنترۆڵی شاری کەرکوک و موسڵ بکەن.
* لــە حوزەیرانی ساڵی ٢٠٠٣ ئەنجومەنی حکومەتی ئینتیقالی بۆ یەکەمجار کۆبوونەوە, ھەردوو کوڕەکەی سەدام حسێن (عودەی و قوسەی) لە ھێرشێکی چەکداریدا کوژران.
* لــە ١/ شوبات / ٢٠٠٤ لە دوو ھێرشی خۆ کوژیدا سەدان کەس لە ھەردوو بارەگای لقی دووی پارتی دیموکراتی کوردستان و مەڵبەندی سێی ڕێکخستنەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان کە بووە ھۆی کوشتنی زیاتر لە ٥٦ کەس و بریندار بوونی زیاتر لە ٢٠٠ کەس ,٢٠٠کەس، کە لەناویاندا چەند کەسایەتیکی ناسراوی تێدا بوو کە خاوەن پلەی بڵند بوون لە ھەردوو پارتەکەدا.
* لــە کانوونی دووەمی سـاڵی ٢٠٠٥ یەکەم ھەڵبژاردنی سەرتاسەری لە دوای ڕووخانی حکومەتی بەعسی عێراق کراو ھاپەیمانی کوردستانیش پلەی دووەمی لەو ھەڵبژاردنەدا بەدەستھێناو ٧٧ کورسی پەرلەمانی بەدەستھێنا.
* لە مانگی نیسانی ٢٠٠٥ دا جەلال تاڵەبانی سکرتێری یەکێتی نیشتمانی کوردستان بە سەرۆک کۆماری عێراق ھەڵبژێردرا لەلایەن پەرلەمانی کاتیی عێراقەوە.
Line ١٦٦ ⟶ ١٦٤:
* لە تشرینی یەکەمی سـاڵی ٢٠٠٦ سەرۆک بارزانی داوای گۆڕینی ئاڵای عێراقی کرد بۆ ئاڵایەک کە گوزارشت لە ھەموو پێکھاتەو نەتەوەکانی عێراق بکات و وتیشی بەھیچ جۆرێک ئەو ئاڵایە لە خاکی کوردستان ھەڵنادرێت, بەڵام نوری مالیکی ووتی ئەم ئاڵایەی ئێستا ئاڵای عێراقە و دەبێت لە ھەموو گۆشەیەکی عێراق ھەڵبدرێت.
* لە تشرینی یەکەمی سـاڵی ٢٠٠٦ لە پێنج کردەوەی خۆکوژی لە کەرکووک ڕوویدا کە یەکێکیان لە ئۆتۆمبێلێکی بار ھەڵگر و ئەوانیتریش ئۆتۆمبێلی بچووک بوون بووە ھۆی کوشتنی زیاتر لە ٢٣ ھاوڵاتی.
* لە کەناڵی (BBC) دابەزێنرا کە تیایداتێیدا ھاتووە ھێزە کوردیەکان لەلایەن ھێزە ئیسرائیلیەکان بە نھێنی مەشقیان پێ کراوە لەسەر چۆنێتی بەرەنگار بوونەوەی تیرۆر و پارێزگاری کردنی فرۆکەخانەی نێودەوڵەتی.
* لــە نیسانی ســاڵی ٢٠٠٧ دا سەرۆکی سوپای تورکیا وتی پێویستە تورکیا ھێرش بکاتە سەر ھێزە کوردە ھەڵگەراوەکانی باکووری عێراق – گەریلاکان.
* لــە ئایاری ســاڵی ٢٠٠٧ دا ھێزە کوردیەکان ئاسایشی ھەرسێ پارێزگای (دھۆک , ھەولێر، سلێمانی) لە ھێزە ھاوپەیمانەکان وەرگرتەوە.
* لــە تەمموزی ســاڵی ٢٠٠٧ ڕێکخراوی مافی مرۆڤی جیھانی ڕاپۆرتێکی لەسەر خراپی گوزەران و ژیانی بەندیخانەکانی ژێر دەسەڵاتی کوردەکان لە باکووری عێراق بڵاو کردەوە.
* لــە ئابــی ســاڵی ٢٠٠٧ لە چەند کردەوەیەکی خۆکوژی بە نارنجۆکی دەستی بووە ھۆی کوشتنی زیاتر لە ٣٠٠ کەس لە یەزیدیەکان لە باکووری عێراق.
* لــە ئەیلوولی ســاڵی ٢٠٠٧ ئێران بۆردوومانی ناوچە سنووریەکانی باکووری عێراقی کرد. ئێران سنوورەکانی لەگەڵ حکومەتی ھەرێمی کوردیتان داخست بە بیانووی ئەوەی ھاوڵاتیە ئێرانیەکان لەلایەن ھێزە کانی نەتەوە یەکگرتووەکان دەستگیر دەکرێن.
 
ھێرشەکانی تــورکیــا
Line ١٧٧ ⟶ ١٧٥:
* لــە کانوونی یەکەمی ســاڵی ٢٠٠٧ تورکیا بە ھێرشی ئاسمانی بۆردومانی ھێزەکانی پارتی کرێکارانی کوردستانی کرد لەناو خاکی عێراق.
* لــە شوباتی ســاڵی ٢٠٠٨ تورکیا ھێرشی سوپایی کردە سەر ھێزەکانی پارتی کرێکارانی کوردستانی کرد لەناو خاکی عێراق.
* لــە ئەیلوولی ســاڵی ٢٠٠٨ پەرلەمانی عێراق پرۆژە یاسای ھەڵبژاردنی پارێزگاکانی عێراقی پەسەند کرد. بەڵام کەرکووکی لەناو پارێزگاکانداپارێزگاکانداجیا جیا کردەوە,کردەوە، چونکە کوردەکان دەیانبردەوە.
* لــە نیسانی ســاڵی ٢٠٠٩ تورکیا بە فرۆکە جەنگیەکانی ھێرشی کردەوە سەر پارتی کرێکارانی کورستان بە بیانووی ئەوەی پارتی کرێکاری کوردستان لە دوو ھێرشدا بوونەتە ھۆی کوشتنی سەربارزانی تورک.
* لــە حوزەیرانی ســاڵی ٢٠٠٩ حکومەتی ھەرێمی کوردستانھەرێمیکوردستان نەوتی ھەناردەی بازاڕەکانی دەرەوە کرد ,کرد، بڕی ٩٠,٠٠٠٩٠٬٠٠٠ بۆ ١٠٠,٠٠٠١٠٠٬٠٠٠ بەرمیل لە ڕۆژێکدا لەکێڵگەکانی کوردستانەوە بەرەو تورکیا دەنێررێت. حکومەتی ناوەندی بە مەرجی وەرگرتنەوەی ڕێژەی یاسایی لە حکومەتی ھەرێم مۆڵەتی دەرکردنی نەوتی داوە.
* لــە تەمموزی ســاڵی ٢٠٠٩ مەسعود بارزانی بۆ جارێکی تر بە سەرۆکی ھەرێمی کوردستانی فیدراڵ ھەڵبژێردرایەوە, و لیستی ھاوپەیمانی کوردستان کە پێکھاتووە لە (پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان) زۆرینەی دەنگەکانیان بەدەست ھێنا و لیستێکی نوێش بە ناوی گۆڕان توانی ڕێژەی ٢٥ کورسی پەرلەمان لە کۆی ١١١ کورسی بەدەست بھێنێت.
* لــە شوباتی ســاڵی ٢٠١١ خۆپیشاندان دژی ئەو گەندەڵیانە سازدرا کە لەلایەن ھەردوو (پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان) وە دەکرێت لە سلێمانی , و گروپی گۆڕان ڕێکخەری خۆپیشاندانەکە بوو ,خۆپیشاندانەکەبوو، و تیایداتێیدا دوو خۆپیشاندەر کوژران. == ئابووری == ئابووری ھەرێمی کوردستان پشت ئەبەستێت بە داھاتی نەوت، کشتوکاڵ‌و گەشتیاری. بەھۆی ئەو سەقامگیرییە رێژەییەی کوردستان، ھەرێمەکە لە رووی ئابوورییەوە لە ناوچەکانی تری عێراق پێشکەوتووترە.
پێش لابردنی سەدام حسێن، حکومەتی ھەرێمی کوردستان نزیکەی ١٣%ی داھاتی پڕۆگرامی نەوت بە خۆراکی عێراقی وەردەگرت. بە ھاتنی ٢٠٠٣‌و ئازادکردنی عێراق لەلایەن ئەمریکاوە، پڕۆگرامەکە ٨.٣٥٨٫٣٥ ملیارمیلیارد دۆلاری لە کوردستاندا خەرج کردبوو. ئاسایشی‌ئاسایشی خۆراکی کوردستانی عێراق وایکرد کە زۆرینەی داھاتەکان لە پڕۆژەی‌پڕۆژەی گەشەسەندن دا سەرف بکرێن وەک لە ناوچەکانی تری عێراق. بە کۆتاییھاتنی پڕۆگرامەکە لە کۆتایی ٢٠٠٣ دا، ٤ ملیارمیلیارد دۆلار لە داھاتی نەوت بە خۆراکی حکومەتی ھەرێمی کوردستان بە خەرجنەکراوی مابووەوە.▼
 
دوا بەدوای لابردنی حکومەتەکەی سەدام حسێن‌و زنجیرە توند‌وتیژییەکەی بەدوایداھات، سێ‌سێ پارێزگاکەی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی ھەرێمی کوردستان تەنھا سێ پارێزگای عێراقیی بوون کە سوپای ئەمریکی بە "ئارام" پۆلینیان کردبوو. ئەو ئارامییە رێژەییەی‌رێژەییەی ھەرێمەکە رێی دا حکومەتی ھەرێمی کوردستان چەند گرێبەستێکی‌گرێبەستێکی وەبەرھێنان لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکاندا مۆر بکات. لە ٢٠٠٦ دا، یەکەم بیرە نەوت لە دوای ئازادکردنی عێراقەوە لە ھەرێمی کوردستان لێدرا لەلایەن کۆمپانیایەکی وزەی نەرویجییەوە بەناوی "دی. ئێن. ئۆ". لە سەرەتادا وا دەرکەوت کە کێڵگە نەوتییەکە لانی کەم ١٠٠ ملیۆنمیلیۆن بەرمیل نەوتی تیا بێت‌و لە سەرەتای ٢٠٠٧ دا رۆژانە ٥٠٠٠ بەرمیل نەوتی لێ‌لێ دەربھێنرێت. حکومەتی ھەرێمی کوردستان رێکەوتننامەی گەڕانیان مۆرکردووە لەگەڵ دوو کۆمپانیای تری نەوت دا، "وێسترن ئۆیەڵ ساندس"ی کەنەدی‌و "ستێرلین ئینرجی" بریتانی.▼
== ئابووری ==
سەقامگیرییەکەی ھەرێمی کوردستان بووەتە ھۆی‌ھۆی ئەوەی لە بەشەکانی تری عێراق پێشکەوتنی زیاتر بەخۆوە ببینێت. لە ٢٠٠٤ داھاتی تاکەکەس لە ھەرێم بە رێژەی‌رێژەی ٢٥% لە ناوچەکانی تری عێراق زیاتر بوو. دوو فڕۆکەخانەی نێودەڵەتی لە ھەولێر‌و سلێمانی ھەیە کە بە گەشتی ئاسمانیی بەستراونەتەوە بە وڵاتانی خۆرەڵاتی ناوەڕاست‌و ئەوروپاوە. حکومەتەکە بەردەوامە لە وەرگرتنی داھاتی ھەناردەکردنی نەوتی عێراق، و بەم زووانەش یاسایەکی یەکخراو بۆ وەبەرھێنانی بیانی دەردەکات. حکومەتی ھەرێمی کوردستان پلانی بۆ دروستکردنی شارێکی میدیایی لە ھەولێر‌و چەند ناوچەیەکی بازرگانیی ئازاد لە نزیک ناوچە سنوورییەکان لەگەڵ ئێران‌و تورکیادا بنیاد بنێت.▼
 
لە ساڵی‌ساڵی ٢٠٠٣ وە، ھێزە ئابوورییە بەھێزەکەی کوردستان زیاتر لە ٢٠٠٠٠ کرێکاری عەرەبی لە ناوچەکانی تری عێراقەوە راکێشاوە. بە وتەی جەلال تاڵەبانی سەرۆک کۆماری عێراق، لە ٢٠٠٣وە ژمارەی‌ژمارەی ملیۆنێرەکانیمیلیۆنێرەکانی شاری سلێمانی لە ١٢ەوە بووە بە ٢٠٠٠، ئەمەش دەرخەری گەشەی ئابووری ھەرێمەکەیە. == جوگرافیا == {{سەرەکی|جوگرافیای ھەرێمی کوردستان}}▼
ئابووری ھەرێمی کوردستان پشت ئەبەستێت بە داھاتی نەوت، کشتوکاڵ‌و گەشتیاری. بەھۆی‌ ئەو سەقامگیرییە رێژەییەی‌ کوردستان، ھەرێمەکە لە رووی ئابوورییەوە لە ناوچەکانی تری‌ عێراق پێشکەوتووترە.
▲پێش لابردنی سەدام حسێن، حکومەتی ھەرێمی کوردستان نزیکەی ١٣%ی داھاتی پڕۆگرامی نەوت بە خۆراکی عێراقی وەردەگرت. بە ھاتنی ٢٠٠٣‌و ئازادکردنی عێراق لەلایەن ئەمریکاوە، پڕۆگرامەکە ٨.٣٥ ملیار دۆلاری لە کوردستاندا خەرج کردبوو. ئاسایشی‌ خۆراکی کوردستانی عێراق وایکرد کە زۆرینەی داھاتەکان لە پڕۆژەی‌ گەشەسەندن دا سەرف بکرێن وەک لە ناوچەکانی تری عێراق. بە کۆتاییھاتنی پڕۆگرامەکە لە کۆتایی ٢٠٠٣ دا، ٤ ملیار دۆلار لە داھاتی نەوت بە خۆراکی حکومەتی ھەرێمی کوردستان بە خەرجنەکراوی مابووەوە.
 
▲دوا بەدوای لابردنی حکومەتەکەی سەدام حسێن‌و زنجیرە توند‌وتیژییەکەی بەدوایداھات، سێ‌ پارێزگاکەی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی ھەرێمی کوردستان تەنھا سێ پارێزگای عێراقیی بوون کە سوپای ئەمریکی بە "ئارام" پۆلینیان کردبوو. ئەو ئارامییە رێژەییەی‌ ھەرێمەکە رێی دا حکومەتی ھەرێمی کوردستان چەند گرێبەستێکی‌ وەبەرھێنان لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکاندا مۆر بکات. لە ٢٠٠٦ دا، یەکەم بیرە نەوت لە دوای ئازادکردنی عێراقەوە لە ھەرێمی کوردستان لێدرا لەلایەن کۆمپانیایەکی وزەی نەرویجییەوە بەناوی "دی. ئێن. ئۆ". لە سەرەتادا وا دەرکەوت کە کێڵگە نەوتییەکە لانی کەم ١٠٠ ملیۆن بەرمیل نەوتی تیا بێت‌و لە سەرەتای ٢٠٠٧ دا رۆژانە ٥٠٠٠ بەرمیل نەوتی لێ‌ دەربھێنرێت. حکومەتی ھەرێمی کوردستان رێکەوتننامەی گەڕانیان مۆرکردووە لەگەڵ دوو کۆمپانیای تری نەوت دا، "وێسترن ئۆیەڵ ساندس"ی کەنەدی‌و "ستێرلین ئینرجی" بریتانی.
▲سەقامگیرییەکەی ھەرێمی کوردستان بووەتە ھۆی‌ ئەوەی لە بەشەکانی تری عێراق پێشکەوتنی زیاتر بەخۆوە ببینێت. لە ٢٠٠٤ داھاتی تاکەکەس لە ھەرێم بە رێژەی‌ ٢٥% لە ناوچەکانی تری عێراق زیاتر بوو. دوو فڕۆکەخانەی نێودەڵەتی لە ھەولێر‌و سلێمانی ھەیە کە بە گەشتی ئاسمانیی بەستراونەتەوە بە وڵاتانی خۆرەڵاتی ناوەڕاست‌و ئەوروپاوە. حکومەتەکە بەردەوامە لە وەرگرتنی داھاتی ھەناردەکردنی نەوتی عێراق، و بەم زووانەش یاسایەکی یەکخراو بۆ وەبەرھێنانی بیانی دەردەکات. حکومەتی ھەرێمی کوردستان پلانی بۆ دروستکردنی شارێکی میدیایی لە ھەولێر‌و چەند ناوچەیەکی بازرگانیی ئازاد لە نزیک ناوچە سنوورییەکان لەگەڵ ئێران‌و تورکیادا بنیاد بنێت.
 
▲لە ساڵی‌ ٢٠٠٣ وە، ھێزە ئابوورییە بەھێزەکەی کوردستان زیاتر لە ٢٠٠٠٠ کرێکاری عەرەبی لە ناوچەکانی تری عێراقەوە راکێشاوە. بە وتەی جەلال تاڵەبانی سەرۆک کۆماری عێراق، لە ٢٠٠٣وە ژمارەی‌ ملیۆنێرەکانی شاری سلێمانی لە ١٢ەوە بووە بە ٢٠٠٠، ئەمەش دەرخەری گەشەی ئابووری ھەرێمەکەیە.
 
== جوگرافیا ==
{{سەرەکی|جوگرافیای هەرێمی کوردستان}}
کوردستانی عێراق بە گشتی ناوچەیەکی شاخاوییە کە لە بەرزترین خاڵدا ٣٦١١ مەتر لە ئاستی دەریا بەرزە، ناوچەکە بە "چیکەدار" ناودەبرێت. چەندین ڕووبار بەنێو شاخەکاندا تێدەپەڕن‌و ناوچەکە تایبەتمەند ئەکەن بە زەوی بەپیت‌و ئاوی زۆر‌و سروشتێک کە لە وێنە بچێت.
 
سروشتە شاخاوییەکەی کوردستان، جیاوازیی پلەی‌پلەی گەرما لە ناوچە جیاجیاکانی‌و دەوڵەمەندییەکەی بە سامانی ئاو وا لە کوردستان ئەکەن ببێت بە ناوچەیەکی کشتوکاڵی‌و گەشتیاری. سەرەڕای ئەمانە، چەند کانزایەک، بەتایبەت نەوت، کە بۆ ماوەیەکی درێژ لەرێگەی ھێڵی بۆرییەوە لە کوردستان دەردەھێنرا.
 
گەورەترین دەریاچەی ھەرێم دەریاچەی‌ دوکانە و زێى بچوک لە تەق تەق .▼
 
دەستەواژەی‌ "باکوری عێراق" ناڕوونییەکی جوگرافی لە بەکارھێنانیدا ھەیە. "باکور" بەگشتی بۆ ئاماژەکردن بە ھەرێمی کوردستان بەکاردەھێنرێت. "ناوەڕاست"‌و "باشوور" یان "ناوەڕاست- باشوور" بە تایبەت بۆ ئەو ناوچانەی عێراق بەکاردێن کە ھەرێمی کوردستانی لێ‌ بەدەر کرابێت. زوربەی‌ سەرچاوەکانی راگەیاندن زۆر جار "باکور" و "باکوری عێراق" بۆ ھەر ناوچەیەک بەکاردەھێنن کە بکەوێتە باکوری بەغداوە.▼
 
==کەش و هەوا==
تێكرای گه‌رمی مانگی كانوونی دووه‌م كه‌ساردترین مانگی ساڵه‌ له‌هه‌رێمدا له‌نێوان (٣.١) پله‌ی سه‌دیدایه‌ له‌وێستگه‌ی سه‌ڵاحه‌دین، (٩.٩ ) سه‌دیه‌ له‌خانه‌قین، به‌گشتی چه‌ند به‌ره‌و باكورو باكوری رۆژهه‌ڵاتی هه‌رێم بڕۆین پله‌ی گه‌رمی داده‌به‌زێت له‌به‌رئه‌وه‌ی چه‌ند به‌ره‌وه‌ باكورو باكوری رۆژهه‌ڵات بچین زه‌وییه‌كه‌ به‌رزو بڵند ده‌بێت،‌ لایه‌كانی باكووری هه‌رێم ده‌كه‌ونه‌ ئه‌و ناوچانه‌ی كه‌له‌كه‌مه‌ره‌ی زه‌وییه‌وه‌ دورترن كه‌ ده‌بێته‌ هۆی كورتی رۆژ له‌نیوه‌ی زستانی ساڵدا و كه‌مبوونه‌وه‌ی گۆشه‌ی تیشكی هه‌تاو كه‌وتن.
كه‌می لاربوونه‌وه‌ی گۆشه‌ی كه‌وتنی تیشكی هه‌تاو هه‌روه‌ها رۆژ درێژی و ساماڵ و تۆپه‌ڵی هه‌وایی كیشوه‌ری وشك كه ‌له‌هاویناندا هه‌رێم ده‌گرێته‌وه‌، یاریده‌ی به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌كانی گه‌رما ده‌ده‌ن له‌و وه‌رزه‌دا. تێكڕاكانی گه‌رمای مانگی ته‌مووز كه‌گه‌رمترین مانگی ساڵه‌ له‌هه‌رێمدا له‌ ٣٠ پله‌ی سه‌دی پتره‌.
جیاوازییه‌كی زۆر له‌بڕی باران بارین له‌هه‌رێمدا هه‌یه‌ ناوه‌ندی بارانی ساڵانه‌ له‌هه‌رێمدا له‌نێوان ٣٢٨ ملم دایه‌ له‌خانه‌قین و زیاتر له‌ 702ملم له‌ زاخۆ و له‌رواندز٦٩٦ ملم و له‌ئاكرێ ١٠٠٨ ملم و له‌پێنجوێن ١٢٦٣ ملم، به‌گشتی له‌باره‌ی بڕی بارانی داباریو له‌هه‌رێمدا ده‌توانین بڵێین كه‌بارانی هه‌رێم تابه‌ره‌و باكورو باكوری رۆژهه‌ڵات بڕۆین پتر ده‌بێت، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر هۆكاری به‌رزی و نزمی له‌لایه‌ك گوزه‌ركردنی ژماره‌یه‌كی زۆرتر له‌ نه‌وراییه‌كانی كه‌ش وهه‌وا به‌ هه‌رێمدا جگه‌ له‌وه‌ی كه‌ جۆری نه‌وراییه‌كانیش تا به‌ره‌و باكوور بڕۆین قوڵتر ده‌بن، له‌روی بارنه‌وه‌ ده‌توانین هه‌رێم بۆ دوو هه‌رێمی لاوه‌كی دابه‌ش بكه‌ین كه‌بریتیه‌ له‌:
 
#هه‌رێمی بارانی مسۆگه‌ر
#هه‌رێمی بارانی نامسۆگه‌ر
 
▲گەورەترین دەریاچەی ھەرێم دەریاچەی‌دەریاچەی دوکانە و زێىزێی بچوک لە تەق تەق .
===هه‌رێمی بارانی مسۆگه‌ر===
ئه‌م هه‌رێمه‌ به‌شه‌كانی باكورو باكوری رۆژهه‌ڵاتی هه‌رێمی كوردستانی عیراق ده‌گرێته‌وه‌و سنووره‌كانی باشوری له‌گه‌ڵ سنوری باشوری ناوچه‌ی شاخاوی له‌هه‌رێمدا ده‌ڕۆن ئه‌م هه‌رێمه‌ به‌زۆری رێژه‌ی بارانه‌كه‌ی جیاده‌كرێته‌وه‌ كه‌ناوه‌ندی ساڵانه‌ی باران ٥٠٠ملم كه‌متر نییه‌، بۆیه‌ كشتوكاڵی زستانه‌ له‌م هه‌رێمه‌دا ساڵانه‌ ئه‌م هه‌رێمه‌ ده‌توانێت به‌ته‌واوی پشت به‌باران ببه‌ستێت.
 
▲دەستەواژەی‌دەستەواژەی "باکوری عێراق" ناڕوونییەکی جوگرافی لە بەکارھێنانیدا ھەیە. "باکور" بەگشتی بۆ ئاماژەکردن بە ھەرێمی کوردستان بەکاردەھێنرێت. "ناوەڕاست"‌و "باشوور" یان "ناوەڕاست- باشوور" بە تایبەت بۆ ئەو ناوچانەی عێراق بەکاردێن کە ھەرێمی کوردستانی لێ‌لێ بەدەر کرابێت. زوربەی‌زوربەی سەرچاوەکانی راگەیاندن زۆر جار "باکور" و "باکوری عێراق" بۆ ھەر ناوچەیەک بەکاردەھێنن کە بکەوێتە باکوری بەغداوە. ==کەش و ھەوا== تێکرای گەرمی مانگی کانوونی دووەم کەساردترین مانگی ساڵە لەھەرێمدا لەنێوان (٣٫١) پلەی سەدیدایە لەوێستگەی سەڵاحەدین، (٩٫٩) سەدیە لەخانەقین، بەگشتی چەند بەرەو باکورو باکوری رۆژھەڵاتی ھەرێم بڕۆین پلەی گەرمی دادەبەزێت لەبەرئەوەی چەند بەرەوە باکورو باکوری رۆژھەڵات بچین زەوییەکە بەرزو بڵند دەبێت، لایەکانی باکووری ھەرێم دەکەونە ئەو ناوچانەی کەلەکەمەرەی زەوییەوە دورترن کە دەبێتە ھۆی کورتی رۆژ لەنیوەی زستانی ساڵدا و کەمبوونەوەی گۆشەی تیشکی ھەتاو کەوتن.
===هەرێمی بارانی نا مسۆگەر===▼
کەمی لاربوونەوەی گۆشەی کەوتنی تیشکی ھەتاو ھەروەھا رۆژ درێژی و ساماڵ و تۆپەڵی ھەوایی کیشوەری وشک کە لەھاویناندا ھەرێم دەگرێتەوە، یاریدەی بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما دەدەن لەو وەرزەدا. تێکڕاکانی گەرمای مانگی تەمووز کەگەرمترین مانگی ساڵە لەھەرێمدا لە ٣٠ پلەی سەدی پترە.
ئه‌م هه‌رێمه‌ ناوچه‌ نیمچه‌ شاخاوییه‌كان ده‌گرێته‌وه‌ كه‌به‌رێژه‌ بارانی كه‌مه ‌(ساڵانه‌ له‌ ٥٠٠ملم) كه‌متره‌، ئه‌م هه‌رێمه‌ لاوه‌كییه‌ دیسان به‌وه‌ ناسراوه‌ كه‌بڕی بارانی مانگانه‌و ساڵانه‌و وه‌رزانه‌ هه‌ڵبه‌زو دابه‌زێكی گه‌وره‌ به‌خۆیه‌وه‌ ده‌بینێت به‌به‌راورد كردن له‌گه‌ڵ هه‌رێمی پێشوودا، بۆیه‌ كشتوكاڵی زستانه‌ی به‌تایبه‌تی له‌به‌شه‌كانی باشورو باشوری رۆژئاوادا ره‌نگه‌ روبه‌ڕوی هه‌ڕه‌شه‌ی وشكی ببێته‌وه‌.
جیاوازییەکی زۆر لەبڕی باران بارین لەھەرێمدا ھەیە ناوەندی بارانی ساڵانە لەھەرێمدا لەنێوان ٣٢٨ ملم دایە لەخانەقین و زیاتر لە ٧٠٢ملم لە زاخۆ و لەرواندز٦٩٦ ملم و لەئاکرێ ١٠٠٨ ملم و لەپێنجوێن ١٢٦٣ ملم، بەگشتی لەبارەی بڕی بارانی داباریو لەھەرێمدا دەتوانین بڵێین کەبارانی ھەرێم تابەرەو باکورو باکوری رۆژھەڵات بڕۆین پتر دەبێت، ئەمەش لەبەر ھۆکاری بەرزی و نزمی لەلایەک گوزەرکردنی ژمارەیەکی زۆرتر لە نەوراییەکانی کەش وھەوا بە ھەرێمدا جگە لەوەی کە جۆری نەوراییەکانیش تا بەرەو باکوور بڕۆین قوڵتر دەبن، لەروی بارنەوە دەتوانین ھەرێم بۆ دوو ھەرێمی لاوەکی دابەش بکەین کەبریتیە لە:
 
▲===هەرێمی# بارانیھەرێمی نابارانی مسۆگەر===
== پارێزگاکان ==
# ھەرێمی بارانی نامسۆگەر ===ھەرێمی بارانی مسۆگەر=== ئەم ھەرێمە بەشەکانی باکورو باکوری رۆژھەڵاتی ھەرێمی کوردستانی عیراق دەگرێتەوەو سنوورەکانی باشوری لەگەڵ سنوری باشوری ناوچەی شاخاوی لەھەرێمدا دەڕۆن ئەم ھەرێمە بەزۆری رێژەی بارانەکەی جیادەکرێتەوە کەناوەندی ساڵانەی باران ٥٠٠ملم کەمتر نییە، بۆیە کشتوکاڵی زستانە لەم ھەرێمەدا ساڵانە ئەم ھەرێمە دەتوانێت بەتەواوی پشت بەباران ببەستێت. ===ھەرێمی بارانی نا مسۆگەر=== ئەم ھەرێمە ناوچە نیمچە شاخاوییەکان دەگرێتەوە کەبەرێژە بارانی کەمە (ساڵانە لە ٥٠٠ملم) کەمترە، ئەم ھەرێمە لاوەکییە دیسان بەوە ناسراوە کەبڕی بارانی مانگانەو ساڵانەو وەرزانە ھەڵبەزو دابەزێکی گەورە بەخۆیەوە دەبینێت بەبەراورد کردن لەگەڵ ھەرێمی پێشوودا، بۆیە کشتوکاڵی زستانەی بەتایبەتی لەبەشەکانی باشورو باشوری رۆژئاوادا رەنگە روبەڕوی ھەڕەشەی وشکی ببێتەوە. == پارێزگاکان == کوردستانی عێراق دابەش کراوە بەسەر ٧ پارێزگادا کە ئێستا سیانیان لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی ھەرێمی کوردستاندان.
کوردستانی عێراق دابەش کراوە بەسەر ٧ پارێزگادا کە ئێستا سیانیان لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی ھەرێمی کوردستاندان.
ئەو پارێزگایانەی کە بەتەواوی لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی ھەرێمی کوردستاندان ئەمانەن:
* [[سلێمانی]]
Line ٢٢٦ ⟶ ٢٠٥:
ئەو پارێزگایانەی کە حکومەتی ھەرێمی کوردستان داوای بەشێکی یان تێکڕای دەکات:
* [[کەرکووک|کەرکوک]] (تێکڕا)
* [[پارێزگای دیالە|دیالە]] - [[خانەقین|خانەقین‌خانەقین]] و [[کفری]]
* [[پارێزگای نەینەوا|نەینەوا]]- ئاکرێ‌ئاکرێ و شێخان و [[شنگال|شەنگال]]
* [[پارێزگای سەلاحەددین|سەڵاحەدین]] - توز
* [[پارێزگای واسیت|واست]]
Line ٢٣٣ ⟶ ٢١٢:
 
'''شارە گەورەکان'''
* [[هەولێرھەولێر]]
* [[سلێمانی]]
* [[دهۆکدھۆک]]
* [[کەلار]]
* [[زاخۆ]]
ژمارەی‌* [[قەڵادزێ]] === دیمۆگرافیا === ژمارەی دانیشتوانی ھەرێم نزیکەی ٥-٦ ملیۆنمیلیۆن کەسە کە ٩٥% کوردی موسوڵمانن‌و سەر بە ئایینزای سوننەن. ژمارەیەکی بەرچاوی یەزیدی‌و کاکەیی، جولەکە‌وجولەکەو مەسیحییش ھەن. لە رووی نەتەوەییەوە کوردەکان زۆرینەی ناوچەکە (نزیکەی ٩٥%) پێک دێنن‌و ئەوی تر لە تورکمان‌و ئاشووری‌و ئەرمەن‌و عەرەبەکانی پێکھاتووە کە بە گشتی لە نیشتەجێ‌ی‌نیشتەجێ‌ی بەشی‌بەشی خۆراوای‌خۆراوای ھەرێمەکەن.▼
* [[قه‌ڵادزێ]]
=== دیمۆگرافیا ===
 
▲ژمارەی‌ دانیشتوانی ھەرێم نزیکەی ٥-٦ ملیۆن کەسە کە ٩٥% کوردی موسوڵمانن‌و سەر بە ئایینزای سوننەن. ژمارەیەکی بەرچاوی یەزیدی‌و کاکەیی، جولەکە‌و مەسیحییش ھەن. لە رووی نەتەوەییەوە کوردەکان زۆرینەی ناوچەکە (نزیکەی ٩٥%) پێک دێنن‌و ئەوی تر لە تورکمان‌و ئاشووری‌و ئەرمەن‌و عەرەبەکانی پێکھاتووە کە بە گشتی لە نیشتەجێ‌ی‌ بەشی‌ خۆراوای‌ ھەرێمەکەن.
 
زاراوه‌ی بابانی له‌ سلێمانی و زاراوه‌ی هه‌ولێری له‌ هه‌ولێر قسه‌ی پێ ده‌کرێ. زاراوه‌ی هه‌ولێری وێکچونێکی زۆری له‌گه‌ڵ زاراوه‌ی موکریانی دا هه‌یه‌ که‌ له‌ مه‌ڵبه‌ندی موکریان و شاره‌کانی پیرانشار و مه‌هاباد دا قسه‌ی پێ ده‌کرێ. هه‌روه‌ها زاراوه‌ی بابانی وێکچونێکی زۆری له‌گه‌ڵ زاراوه‌ی جافی دا هه‌یه‌ که‌ له‌ مه‌ڵبه‌ندی کرماشان دا قسه‌ی پێ ده‌کرێ.
 
 
===ژمارەی دانیشتوان===
بەپێی سەرژمێرییەکانی ساڵانی ١٩٢٧-١٩٨٧ بەمجۆرە بووە:
 
*لەساڵی ١٩٢٧ ژمارەی ئەم بەشەی کوردستان ٦١٣.٣٤٧ کەس بووە▼
*ساڵی ١٩٣٧ رێژەکەی گەیشتۆتە ١.٠١٠.٩٠٥کەس.▼
*لە ساڵی ١٩٤٧ گەیشتۆتە ١.٢٨٢.٣٧٨ کەس.▼
*لە ساڵی ١٩٥٧ ژمارەی دانیشتوانەکەی گەیشتۆتە ١.٨٢٢.٣٩٠کەس.▼
*لە 1965 گەیشتۆتە ٢.٢١٧.١٠٩که‌س.▼
*بەپێی سەرژمێرییەکەی ساڵی١٩٧٧ ی گەیشتە ٣.٣٠٣.٣٠٠ کەس.▼
*لەساڵی ١٩٨٧ یش گەیشتە٤.٤٨٦.٦٩٧ کەس.
 
زاراوەی بابانی لە سلێمانی و زاراوەی ھەولێری لە ھەولێر قسەی پێ دەکرێ. زاراوەی ھەولێری وێکچونێکی زۆری لەگەڵ زاراوەی موکریانی دا ھەیە کە لە مەڵبەندی موکریان و شارەکانی پیرانشار و مەھاباد دا قسەی پێ دەکرێ. ھەروەھا زاراوەی بابانی وێکچونێکی زۆری لەگەڵ زاراوەی جافی دا ھەیە کە لە مەڵبەندی کرماشان دا قسەی پێ دەکرێ. ===ژمارەی دانیشتوان=== بەپێی سەرژمێرییەکانی ساڵانی ١٩٢٧-١٩٨٧ بەمجۆرە بووە:
== پەروەردە ==
زانکۆ فەرمییەکانی کوردستان لەخوارەوە نوسراون بە خۆیان‌و کورتکراوەی ناوەکانیان، ناونیشانی ئینتەرنێتییان، ساڵی‌ دامەزراندنیان‌و نوێترین ئامار دەربارەی‌ ژمارەی‌ خوێندکارەکانیان:▼
 
▲* لەساڵی ١٩٢٧ ژمارەی ئەم بەشەی کوردستان ٦١٣.٣٤٧٦١٣٫٣٤٧ کەس بووە
▲* ساڵی ١٩٣٧ رێژەکەی گەیشتۆتە ١.٠١٠.٩٠٥کەس١٫٠١٠٫٩٠٥کەس.
▲* لە ساڵی ١٩٤٧ گەیشتۆتە ١.٢٨٢.٣٧٨١٫٢٨٢٫٣٧٨ کەس.
▲* لە ساڵی ١٩٥٧ ژمارەی دانیشتوانەکەی گەیشتۆتە ١.٨٢٢.٣٩٠کەس١٫٨٢٢٫٣٩٠کەس.
▲* لە 1965١٩٦٥ گەیشتۆتە ٢.٢١٧.١٠٩که‌س٢٫٢١٧٫١٠٩کەس.
▲* بەپێی سەرژمێرییەکەی ساڵی١٩٧٧ ی گەیشتە ٣.٣٠٣.٣٠٠٣٫٣٠٣٫٣٠٠ کەس.
* لەساڵی ١٩٨٧ یش گەیشتە٤٫٤٨٦٫٦٩٧ کەس. == پەروەردە ==
▲زانکۆ فەرمییەکانی کوردستان لەخوارەوە نوسراون بە خۆیان‌و کورتکراوەی ناوەکانیان، ناونیشانی ئینتەرنێتییان، ساڵی‌ساڵی دامەزراندنیان‌و نوێترین ئامار دەربارەی‌دەربارەی ژمارەی‌ژمارەی خوێندکارەکانیان:
 
{| class="wikitable" border="1١"
|-
!زانکۆ
!پێگەی ئەلکترۆنی
!ساڵی دامەزراندن
!ژمارەی خوێندکاران
Line ٣١١ ⟶ ٢٨٠:
* [http://kurdpress.net/id_728_67.asmx کوردپرێس]
 
== پەراوێز ==▼
 
▲==پەراوێز==
{{reflist}}
[[پۆل:مانگیلەی بەپیت]]
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/ھەرێمی_کوردستان»