مەغۆل: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

| rels = بەزۆری [[بودیزم]]، [[شامەنیزم]]. کەمێک [[سوننە|ئیسلامی سوننە]]، [[کڵێسای ڕۆژھەڵاتی]]، وە [[پرۆتێستانت]].

|langs = [[زمانی مۆنگۆلی]]

}}

{{بێ سەرچاوە}}

{{خاوێنکردن}}

'''مۆنگۆل''' یان '''مەغۆل''' (بە [[زمانی مۆنگۆلی|مۆنگۆلی]]: Монголчууд<small>''Mongolchuud''</small> بە [[زمانی ئینگلیزی|ئینگلیزی]]: Mongols)، [[گروپی ڕەگەزی|گروپێکی ڕەگەزی]]یە کە ئێستا لە [[مەنگۆلیا]] و [[کۆماری گەلی چین]] و [[ڕووسیا]] ئەژین.

یەکگرتنی مەغۆلەکان و پڕۆسە داگیرکاریەکانیان:

تا ئەوکاتەی جەنگیزخان دەردەکەوێت ھۆزە مەغۆلیەکان پەرتەوازەو ناکۆک بوون و لە نێوان خۆیاندا لە شەڕدا بوون، بەڵام جەنگیزخان توانی ھۆزەکانی مەغۆل و تەتاریش یەکبخات، بەمەش بوونە لەشکرێکی بەھێز و سەرەتا باکوری چینیان داگیر کرد و پاشان بەرەو خۆرئاوا رۆشتن و وڵاتی خوارزمیان تێکشکاند کە میرنشینێکی ئیسلامی بوو، پاشان وڵاتی ئەودیو روبار و خوراسان و فارسیان داگیر کرد. پاشان دەوڵەتی مەغۆلی بووبە سێ بەشەوە، بەشی باشوری خۆرئاوای بەر (ھۆلاکۆ) کەوت ، سوپاکەی ھۆلاکۆ بەردەوام بوو لەداگیرکاری تا توانیان لە ساڵی ١٢٥٨ زاییندا بەغدای پایتەختی خەلافەی ئیسلامی داگیر بکەن و خەلیفەی عەباسی بکوژن، پاشان وڵاتی شامیان داگیر کرد و ساڵی ١٢٦٠چوونە ناو دیمەشقەوە، لەم کاتەدا ھەواڵی مردنی خاقانی مەزنی مەغۆلەکان کەناوی (مەنکۆخان) بووە پێدەگات، بۆیە سەرجەم منداڵ و نەوەکانی جەنگیزخان بانگدەکرێنەوە بۆ ئەنجومەنی شورای مەغۆلی ، بۆ ئەوەی خانێکی مەزن لە جێی ئەو دەسنیشان بکەن، ھۆلاکۆ کە برای مەنکۆخان دەبێت و یەکێکیش دەبێت لەوانەی کە کاندیدە بۆ ئەوەی بکرێتە خانی مەزن، لەگەڵ زۆرینەی سوپاکەیدا دەگەڕێتەوە بۆ قەراقۆرمی پایتەختی مەنغۆلیا، بەڵام بەشێکی بچوکی سوپاکەی بەسەرۆکایەتی (کەتەبغا) لەولاتی شام دەھێلێتەوە، کە (تەبغا) ھێرش دەکاتە مەمالیک لەوڵاتی میسر و لە جەنگی عەین جالوتدا لە بەرامبەر مەمالیکدا کە لەلایەن سەیفەدین قتزەوە سەرۆکایەتی کراوە تێک دەشکێت. ئەمەش یەکەمین تێکشکانی مەغۆل بووە لە پڕۆسە داگیرکاریەکانیدا.