مەولانای ڕۆمی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
"Molana.jpg" سڕاوە؛ Daphne Lantier ئەم پەڕگەی لەسەر کامانز سڕیەوە بە ھۆی: Copyright violation, see c:Commons:Licensing. |
كۆمهڵێك زانیاری نوێ دهربارهی مهڵانای ڕۆمی له ڕووی بیرو باوهڕ و خواپهرستی تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد ئیمۆجی دەستکاریی دیداری |
||
ھێڵی ٤٢:
ڕۆمی زۆربەی ژیانی لەژێر دەستەڵاتی سەلجوقی فەرمانڕەوای ڕۆم بەسەربردووە کە شوێنەکەی دەکەوێتە ناوچەی ئەنادۆڵ و هەر لێرەش زۆربەی بەرهەمەکانی نووسیوە و لە ژێر کاریگەری زمانی فارسیدا بووە. <ref>Grousset, Rene, The Empire of the Steppes: A History of Central Asia, (Rutgers University Press, 2002), 157; "…the Seljuk court at Konya adopted Persian as its official language.".</ref><ref>Aḥmad of Niǧde's "al-Walad al-Shafīq" and the Seljuk Past, A. C. S. Peacock, Anatolian Studies, Vol. 54, (2004), 97; With the growth of Seljuk power in Rum, a more highly developed Muslim cultural life, based on the Persianate culture of the Great Seljuk court, was able to take root in Anatolia</ref><ref>Carter Vaughn Findley, “The Turks in World History”, Oxford University Press, Nov 11, 2004. p. 72: Meanwhile, amid the migratory swarm that Turkified Anatolia, the dispersion of learned men from the Persian-speaking east paradoxically made the Seljuks court at Konya a new center for Persian court culture, as exemplified by the great mystical poet Jelaleddin Rumi (1207–73).</ref> تا کۆتایی تەمەنی هەر لەوێ ماوەتەوە تا کاتی مردنی لە ساڵی ١٢٧٣ز. لە شاری کۆنیای تورکیا نێژراوە و ئێستا خەڵکێکی زۆر سەردانی گۆڕەکەی دەکەن. لە دوای مردنی کوڕەکەی سوڵتان وەلەد و شوێنکەوتووەکانی (تەریقەتی مەولەوییە)یەیان دامەزراند کە ناسراوە بە تەریقەتی ئەو دەروێشانەی کە بە دەوری خۆیاندا دەسوڕێنەوە کە ناسراوە بە سەمای سۆفییەکان.
== لهڕووی ئایننیهوه ==
دوا قۆناغی ژیانی خۆی بۆ تهسووف یهكلا كردووهتهوهو كتێبێكی به ناوبانگی ههیه لهو بارهوه به ناونیشانی (المثنوي) كه بریتیه له كۆمهڵه هۆنراوهیهك له لای موریدهكانی به (الكتاب المقدس) ی تصوف پێناسه دهكرێ ،ههروهها جلال الدین سهرۆكایهتی ڕێبازێكی تهریقهتهتیشی كردووه پێی دهوترێ (الطریقة المولویة).
وە گۆڕانكارییهكی گهوره له ژیانیدا درووست بوو ، لهو ڕۆژهوه وازی له دونیا هێنا و دهستی كرد به نووسینی شیعری تهسهووف و گرنگیدان به وێرد و گوێگرتن له مۆسیقا وهكو ڕێگایهك بۆ به هێزكردنی لایهنی ڕوحی خۆی و گهشتنی خۆی و گەیاندنی موریدەكانی بە خوا.
تهریقهتی (المولویة)ی جلال الدین الرومي
ئهو تهریقهتهیه كه جلال الدین الرومی دایمهزراند له دهورهبهری ساڵی 672 ی كۆچی ، له تهریقهتهكانی تر بهوه جیا دهبێتهوه كه زۆر گرنگی به سهماكردن و مۆسیقا ژهنین دهدهن له كاتی زیكركردندا ، به شێوهیهكی بازنهیی دهخولێنهوه به دهوری شێخهكهیاندا له ناوهڕاستیاندا و بهزۆری شمشاڵ و دهف و قانون به كاردههێنن وهكو ڕێگهیهك بۆ پهیوهست بوون به پهروهردگارهوه ،ئهم حاڵهتهش پێی دهوترێت (سماع) ئهو تهكیهش كه تێیدا كۆدهبنهوهو شیعرهكانی جلال و شاعیرانی تری سۆفی له گهڵ سهما و خولانهوهو و مۆسیقا لیدان ئهنجام دهدهن پێی دهوتریت(سمعخانه).
ئهم تهریقهته له بنچینهدا به یهكێك له بهشهكانی تهریقهتی قادری دادهنرێت.
- مۆسیقا و سهماكردن و خولانهوهی موریدی بهدهورهی خۆیدا به چاكترین ڕێگا داناوه بۆ خوا پهرستن .
- به پاساوی جۆراجۆر سنوورهكانی ڕهوشتیشی به ناو زیكر و فهناء و وحده الوجود و وحدة الشهود به شێوهیهك بهزاندووه ناگونجێت لێره شیكرێتهوه.
== بیرو باوهڕی ==
جلال الدین الرومي بەتەواوی لەسەر عقیدەو بیروباوڕی (ابن عربي) بووه كە ئەو خاوەنی (وحدة الوجود)ه
ناوبانگترین و گوماناویترین كتێبهكانی بریتین له (المثنوي) كه لایهن (محمد عبد السلام كفافي )وهرگێڕدراوهته زمانی عهرهبی ، تێیدا به ڕوونی دهڵێت كه ئهم كتێبهی له لایهن خواوه به ئیلهام بۆی هاتووه ، خۆیشی له ڕاستیدا به گشتی له بهسهرهاتهكانی كتێبی (كلیلة و دمنة) و بیروباوهڕهكانی بیردۆزهی (وحدة الوجود) و بیروبۆچوونهكانی الحلاج و ابن عربي و السهروردي و كهسانی هاوشێوهكانیان وهرگرتووه ، بهڵام به تهعبیرو ههندێ تایبهتمهندی خۆی دهیانخاته ڕوو! جلال الدین ئهگهرچی بانگهشهی پیغهمبهرایهتی نهكرووه بهڵام وهسفی كتێبهكهی خۆی كردووه بهوهی كه (لا یأتیه الباطل من بین یدیه ولا من خلفه)به ڕاشكاویش دهڵێت ئیلهامهو له لای خواوه بۆم هاتووه.
ئینجا دەڵێت خوای گهوره نازناوی تری داناوه بۆ ئهم كتیبهم بهڵام وتوویهتی من لێره ههر ئهوهنده باس دهكهم.ههندێ له شاریحهكانیش وهكو (عبد الغني النابلسي) بهراوردیان له نێوان قورئان و مهسنهویدا كردووهو بۆیان دهركهوتووه كه ههردوكیان پارێزراون! ههروهها ملا جامی به (قرآن الفارسیة) ناوی بردووه! بهڵكو دهگێڕنهوه مهلا جامی كاتێك دهچیته قۆنیه و نهوهكانی جهلال دهبینێ و كاتی نوێژ دێت مهلا جامی پێش دهخهن ئهویش له ڕكاتی یهكهم ئهم بهیته شیعرهی مهسنهوی دهخوێنیتهوه:(أتدری ما فعلت بفۆادي الجریح أتدري؟ أریتني محیاك فعدت اعبد النار). له ڕكاتی دووهمیشدا دوو بهیتی تری خوێند دوایی پێیان وت نوێژهكه بهو شێوه درووسته ئهویش وتی: ئهگهر پێش نوێژ وهكو من بێت و مهئموم وهكو فڵانه كهس بێت ناوی موریدێكی جهلالی برد لهو حاڵهته وتی دروسته.
== مهسنهوی ==
له قهسیدهیهكی مهسنهویدا هاتووه به ناونیشاني:
لا تنء عني دهڵێت:
(مسلم أنا ولكن نصراني ، وبرهمی و زرادشتي ، توكلت علیك أیها الحق الأعلی ، فلا تنء عني فلا تنء عنی ، لیس لي سوی معبد واحد ، مسجدا أو كنیسة أو بیت أصنام ، ووجهك الكریم فیه غایة نعمتي ، فلا تنء عني فلا تنء عني) ئهمهش كوت و مت له سێ دێڕ شیعری( ابن عربي) وهریگرتووه.
، له مهسنهویدا زۆر جار شتی وا باس دهكرێت له دینی خوادا به ههموو شێوهیهك جێگای رهتكردنهوهیه ،
👈له مهسنهویدا موسی علیه السلام و فیرعهون یهك حیسابیان بۆ كراوه ،
👈له مهسنهویدا عاشقهكان یهك میللهتن و بران سهرهڕای جیاوازی دین ،
👈له مهسنهویدا به بێ هیچ شهرمێك باسی (جماع الأطفال) دهكات ،
👈
له مهسنهویدا پاساو بۆ إتحاد و حلول و قهرامیتهكان وههرچی گومڕاو ناحهزانی دینی خوا ههیه دهست دهكهوێت ،
👈له مهسنهویدا بهردهوام جهلال بهزیی به ئههلی شهریعهتدا دێتهوه كه له دین تێنهگهیشتوون به ڕواڵهتی قورئان و سوننهت بۆ بابهتهكان دهچن!
👈له مهسنهویدا مارهبڕینی ئافرهتی داوێن پیس هیچ گرفتێكی تێدا نیه ،
👈له مهسنهویدا به بێ هیچ كینایهو شهرمێك باسی ئهندامی شهرمی مرۆڤهكان دهكرێت ،
👈له مهسنهویدا كڕنوش بردن زۆر ئاساییه بۆ مرۆڤهكان ئیتر چی موسوڵمان بێت یان بێ دین بێت ،
👈له مهسنهویدا باس دهكرێت ههرگیز ئهو خوا نییه كه له قورئان و سوننهتدا باسكراوه!
👈له مهسنهویدا باسی مهریهم علیها السلام هاتووه چۆن به ڕووتی مهله دهكات بێ ئهوهی هیچ شهرم و ئابڕوویهكی تێدا ڕهچاو بكات.
👈له كتێبی المثنوي دا دهربارهی دابهزینی جبريل بۆلای مريم دهڵێت :" مريم ڕوت بوو ترسا خراپهی لهگهل بكات !! "
ئهوه ڕهوشتی ڕۆمیه!
پێگهی ئافرهت له مهسنهویدا
جهلالی ڕۆمی دهربارهی ئافرهت له مهسنهوییهكهیدا وتوویهتی: ( إن المرأة ليست بمعشوقة ؛ بل هي نور الحق ، فقل : إنها خالقة ، أو قل : إنها مخلوقة ) !!! 📚( المثنوي ) 1 / 304
واته: له ڕاستیدا ئافرهت خۆشهویست و یاری پیاوان نییه ، بهڵكو ئافرهت ڕوناكی حهقه ، تۆ بڵێ پهروهدگاره ، یان بڵێ بهندهیه)!!!
💢ئهم وتهیهی ڕۆمی لاساییكردنهوهیه بۆ (ابن عربي) كه له كتێبی ( فصوص الحكم ) ا / 78 ههمان ئهم قسهی كردووه كه دهڵێت كاتێك خوای گهوره ئادهم و حهوای درووست كرد و حهوای له ئادهم ماره كرد : ( فما نكح إلا نفسه ) !!! واته: خۆی له خۆی ماره كرد - پهنا به خوا لهم گومڕاییه - مهبهستی ئهوهیه مهوجود تهنها خوایه بۆیه ئادهم و حهوای ش ڕهنگدانهوهی خوان .
💢ئینجا جهلالی ڕۆمی له مهسنهوی دا 2 / 197 ههمان ئهم بیروباوهڕهی ابن عهرهبی دووپات دهكاتهوهو دهڵێت: : ( فما دام الخالق قد قال : ( يد الله فوق أيديهم ) ؛ فإن الله قد أعلن أن أيدينا هي يديه ) !!!واته: مادام پهروهردگار فهرموویهتی:(ید الله فوق أیدیهم) كهواته ئهوهی ڕاگهیاندووه كه دهستی ئێمه دهستی خۆیهتی.
له دیوانی مهسنهویدا كه به لای موریدانی جهلالی ڕۆمی و زۆرێك له ڕۆشنبیرانی لای خۆمان به كتێبێكی پڕ له عیرفان و عیشقی ئیلاهی !! دهناسێنرێت ، ئهم چهند دێڕه شیعره هاتووه:
انظر إلى العمامة أحكمها فوق رأسي
بل انظر إلى زنار زرادشت حول خصري
فلا تنأ عني لا تنأ عني
مسلم أنا ولكني نصراني وبرهمي وزرادشتي
توكلت عليك أيها الحق الأعلى
ليس لي سوى معبد واحد
مسجداً أو كنيسة أو بيت أصنام
ووجهك الكريم فيه غاية نعمني
فلا تنأ عني لا تنأ عني !!
واته: بڕوانه مێزهری سهرم چۆن دهبهستم
بهڵكو بڕوانه پشتوێنی زهردهشتهكان چۆن له دهوری كهمهرم جێگیر دهكهم
بۆیه لێم دوور مهكهوه لێم دوور مهكهوه
پشتم به تۆ بهستووه ئهی حهقی بڵند
من نیمه جگه له پهرستگایهك
مزگهوت بێت یان كڵێسا و ویان جێگای بت پهرستن
ڕووی گهشاوهت له نێویدا ئهوپهڕی نیعمهته بۆ من
بۆیه دهڵێم: لێم دوور مهكهوه لیم دوور مهكهوه.
ئاخر ئهمه چۆن عیرفانێكه.!
👈مەلانای ڕۆمی لە مەسنەویەكەیدا دەڵێت فیرعەون ئیماندارە: دەڵێت بهلای ئهوینداران و عارفانهوه فیرعهون ئیماندارهو له لوتفی خوا بێ بهش نییە.
👈وە هەروەها فیرعهون به شههیدی دهریا (شهید البحر) ناو دهبات.
👈له زۆر جێگهی مهسنهوییهكهیدا جیاوازی له نێوان خالق و مهخلوق دا ناكات ،باسی خۆشهویستی خواو عهشقی خوا به شێوازێك دهكات ههرگیز له گهڵ مهزنی پهروهردگار ناگونجێت.
👈 باوهڕی به هیچ جیاوازییهك له نێوان ئاییهنهكاندا نهبووه ، بهڵكو كاتێك جولهكهیهك پرسیاری لێ دهكات دینهكهی من باشتره یان دینهكهی تۆ؟ پێی دهڵێت دینهكهی تۆ.
👈وە سوجدهی بۆ براوهو خۆیشی سوجدهی نهك بۆ موسوڵمان بهڵكو بۆ گاور و جولهكهش بردووه.
👈وهسفی خوا دهكات به دهریا و بوونهوهر شهپۆلهكانیهتی .
❌شیعرهكانی زۆر جار باسی بیرۆكهی حلول ی حهلاج دهكهن ، واته ئهو بڕوایهی كه دهڵێن گوایه خوای گهوره له ناو ههموو شتێك و له نێو ههموو كهسێكدا بوونی ههیه ! زیاتریش مهبهستیان له ئینسانه به پلهی یهكهم كه خوا له نێو ئینسانهكاندا بوونی ههیه.
👈وه له قسهپوچهكانی ڕۆمی خراپهكار و موجریم
ئهی موسوڵمانان بهڕێوهبردن چیه ، من خۆم خۆم ناناسم
نه گاوڕم نه جولهكهم نه ئاگرپهرستم نه موسوڵمانم
نه ڕۆژههڵاتیم نه ڕۆژئاواییم ، نه وشكانی و نه ئاویم
نه له زهوی و نه له سروشتن ،نه له فهلهك و ئاسمانهكانم
نه له خۆڵم نه له ئاوم ، نه له ههوام نه له ئاگرم
نه له عهرشم نه له پێخهفم ، نه له كهونم ، نه له شوێنمـ
نه له هیندم نه له سینم نه له بولغارم
نه ئههلی دونیام ، نه ئههلی دواڕۆژم
نه ئههلی بهههشتم ، نه ئههلی دۆزهخم
نه له نهوهی ئادهمم ، نه له نهوهی حهوا
نه ئههلی فردوسم ، نه ئههلی جنة الرضوان!
بهڵكو شوێنی من ئهو شوێنهیه كه شوێن نیه ، وه بهڵگهكهم ئهوهیه كه بهڵگه نیه
نه لاشهیه نه ڕوحه ، چونكه له ڕاستیدا من له ڕوحی ڕوح الحبیب
== مهسنهویەكەی مەولانای ڕۆمی له دیدی مهلا جامي ==
(عبد الرحمن الجامي) كه یهكێكه له سهرانی تهسووفی دهمارگیر ، دهربارهی مهسنهوی كه زۆر پێی سهرسامه دهڵێت:: (إن كنت عالمًا بأسرار المعرفة فدع اللفظ واقصد المعنى: إن المثنوي المعنوي المولوي هو القرآن، في اللسان الفارسي. ماذا أقول في وصف هذا العظيم؟ لم يكن نبيًّا ولكنه أوتي الكتاب) واته: ئهگهر تۆ له نهێنیهكانی زانست شارهزایت ، مهبهستت واتا بێت و گرنگی به وشهكان مهده! مهسنهوی مهعنهوی مهولهوی له زمانی فارسیدا قورئانه! چی بڵێم له وهسفی جهلالهدینی مهزن ، پێغهمبهر نهبوو بهڵام مهسنهوی بۆ دابهزیبوو.
== ڕۆژههڵاتناسهكان ==
ڕۆژههڵاتناسهكان گرنگی زۆریان پێدا و تهنانهت ڕۆژههڵاتناسی مولحیدی ئهڵمانی به ناوبانگ (گۆته) ستایشی زۆری جلال الدین و مهسنهوییهكهی دهكات و كال برۆكڵمان به ههمان شێوه .
خودی جلال پێشهكیهكی به عهرهبی بۆ مهسنهوییهكی خۆی نووسیوه تێیدا وتوویهتی ئهم شیعرانه ئیلهامی خوایه بۆ من و دهربارهی وتوویهتی: (لا یاتیه الباطل من بین یدیه ولا من خلفه) ههروهها دهربارهی مهسنهوی وتوویهتی : هو خیرا حافظا وهو أرحم الراحمین.
"سهرباری ههموو بیروباوهره ناكۆكهكانی لەگهڵ بیروباوهڕی ئههلی سوننهت ، كهسێكی به كرێگرته بووه بۆ مهغۆلهكان و وهسفی جهنگیزخانی وهكو پێغهمبهرێك كردووه ، ههندێ له سهركرده سهربارزییهكانی ئهوانیشی به ئهولیا وهسف كردووه ، كاتێكیش عهلائی كوڕی له شهڕی دژی مهغۆلهكان دهكوژرێت ئهو نوێژی لهسهر نــاكــات.
- جاروباریش ههندێ قسهو شیعری ههیه خهڵكی سادهی پێ دهخهڵهتێت وهكو خۆڵ له چاوكردن دهربارهی بیروباوهڕه تێكگیراوهكانی له گهڵ بیروباوهڕی ئیسلامیدا.
==پەراوێزەکان==
|