ھەسارە: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب ←‏سەرچاوە: https://en.wikipedia.org/wiki/Planet
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری
ب گەڕاندنەوەی دەستکارییەکانی Omedabdullah (لێدوان) بۆ دوایین پێداچوونەوەی Kushared
ھێڵی ٣٦:
| ١ <br /> عەتارد <br /> [[File:Mercury symbol.svg|14px|{{unicode|☿}}]] || ٢ <br /> زوھرە <br /> [[File:Venus symbol.svg|14px|{{unicode|♀}}]] || ٣ <br /> زەوی <br /> [[File:Earth symbol.svg|10px|{{unicode|⊕}}]] || ٤ <br /> مەریخ <br /> [[File:Mars symbol.svg|14px|{{unicode|♂}}]] || ٥ <br /> موشتەری <br /> [[File:Jupiter symbol.svg|14px|{{unicode|♃}}]] || ٦ <br /> کەیوان <br /> [[File:Saturn symbol.svg|14px|{{unicode|♄}}]] || ٧ <br /> ئورانوس <br /> [[File:Uranus symbol.svg|14px|{{unicode|♅}}]] || ٨ <br /> نێپتۆن <br /> [[File:Neptune symbol.svg|14px|{{unicode|♆}}]]
|}
هەسارەى زاراوە دێرينە، لەگەڵ پەيوەندى لەگەڵ مێژوو، ئەستێرەوانى، زانست، ئەفسانەزانى، و ئايين. چەندين هەسارە لە سيستەمى خۆرى دەتوانێت ببينرێت لەگەڵ چاوى ڕووت. ئەمانە تەماشا كران لەلايەن زۆر كەلتوورى زوو هەروەك خوداى پەروەر دگار، يان هەروەك پۆليسى نهێنيى خودا. هەروەك زانستى زانين پێشكەوتوو، دەرك پێكردنى مرۆڤى هەسارەكان گوڕان، خستنە ناو ژمارەيەك لە شتى بەش دەكات
 
لە ٢٠٠٦، يەكێتيى ئەستێرەناسيى نێودەوڵەتى ([ ئاى ئەى يوو ]) بە شێوەيەكى ڕەسمى بڕيارێكى هەڵ گرتەوە هەسارە پێناسە دەكات لە نێو سيستەمى خۆرى. ئەم پێناسەيە جێى مشتومڕە چونكە ئەو زۆر شتى بارستەى پەيوەندى هەيە بە هەسارەكان دوور دەخاتەوە لەسەر بنەماى ئەو شوێنەى يان چى ئەوان لە دەورى دەخولێنەوە. هەرچەندە هەشت لە لەشى پەيوەندى هەيە بە هەسارەكان دۆزييانەوە لەپێش ١٩٥٠ " هەسارە " دەمێننەوە لەژێر پێناسەى هاوچەرخ، هەندێك لەشى گەردوونى، وەكو سيريز: خواى چاندنە لەلايەن رۆمانەكان، پالاس، جونۆ و ڤێستە (هەر شتێك لە كەمەربەندى ئەستێرۆكەى خۆرى)، و پلۆتۆ (يەكەم [ترانس-نەپتونيان] شت دۆزييەوە)، ئەوە جارێك هەسارە ڕەچاو كرا لەلايەن كۆمەڵگەى زانستى، چيتر بەم شێوەيە نابينرێت.
 
هەسارەكان بير كرانەوە لەلايەن تۆلەمى تا لە دەورى زەوى بخولێتەوە لە ڕۆيشتوو و جوولەى ئەپيسكلە. هەرچەندە بيرۆكە كە هەسارەكان لە دەورى خۆريان خولايەوە پێشنيار كرابوو زۆر كات، ئەو نەبوو هەتاكە ١٧ ەم سەدە كە ئەم ڕوانينە پشتگيرى كرا لەلايەن بەڵگە لێوەكە يەكەم تێبينيى ئەستێرەناسيى بە تەلسكۆب نەبێت نابينرێ، ئەنجاميان دا لەلايەن گالەلييەو گاليلەى. لە دەربارەى هەمان جار، لەلايەن شيكردنەوەى ورياى زانياريى تێبينيى پرە-تەلەسكۆپيك كۆى كردەوە لەلايەن براهەى تيچۆ، جۆهانس كێپلەر هەسارەكانى خولگەى دۆزيەوە سووڕى بەڵام شێوە هێلكەيييانە نەبوون. هەروەك ئامرازى سەرنجى باشتر بوويان، ئەستێرەناس ئەوەيان بينى , وەك زەوى، هەسارەكان خولايانەوە دەوروبەر لاردەبێت تەوەر، و هەندێك تايبەندمەنديى ئەوهاى هاوبەش هەروەك كڵاوى سەهۆڵ و وەرز. لەوەتەى بەرەبەيانى تەمەنى بۆشايى، تێبينيى نزيك لەلايەن پشكنەرى بۆشايى دۆزيووەيانەوە كە زەوى وەكەى ديكە هەسارە تايبەتمەنديى بەش وەكو چالاكى گڕكانى، گەردەلول، تێكتۆنيك، و تەنانەت زانستى ئاوى زەوى.
 
هەسارە بە شێوەيەكى گشتى دابەش دەكرێن بۆ دوو جۆرى سەرەكى: گەورە هەسارەى زەبەلاحى لۆو-دەنسيتى، و بچووكتر تەررەستريالسى بەردەڵان. لەژێر [ IAU ] پێناسە، هەشت هەسارە هەيە لە سيستەمى خۆرى. لە فەرمانى زياد كردن مەودا لە خۆرەوە، ئەوانەكە چوار تەررەستريالسن، عەتارد ئەستێرەيە، ڤينۆس، زەوى، و مارس، پاشانەكە چوار هەسارەى زەبەلاح، جوپيتەر، ساتورن (هەسارە)، هەسارەى ئورانوس، و نيپتۆن.
 
شەش لە هەسارەكان لە دەورى دەخولێرێنەوە لەلايەن يەك يان سەتەلايتى سروشتيتر.
 
زياتر لە دوو هەزار هەسارە دەوروبەر ئەستێرەى ديكە (" [ئەكستراسۆلار] هەسارە " يان " ئەكسۆپلانەتس ") دۆزرابووەوە لە ڕێى كاكێشان. تا ١ شوبات ٢٠١٧، ٣،٥٧٢ [ئەكستراسۆلار] هەسارە دەزانن لە ٢،٦٨٢ سيستەمى پەيوەندى هەيە بە هەسارەكان (هەروەك ٦٠٢ سيستەمى پەيوەندى هەيە بە هەسارەكانى زۆر)، رانگ لە قەبارە لێوە تەنها لەسەر قەبارەى مانگ بۆ زەبەلاحى گاز دەربارەى دوو جار ئەوەندە گەورە هەروەك جوپيتەر دۆزرابووەوە، لەدەرەوە دەربارەى كە زياتر لە ١٠٠ هەسارە هەمان قەبارەن هەروەك زەوى، نۆ دەربارەى كە لەكە هەمان مەودا ڕێژەيى لە ئەستێرەيانەوەيە هەروەك زەوى لە خۆرەوە، واتە لە ناوچەى دەست دەدات بۆ نيشتەجێ.كەپلەر-٢٠ ئى [ ٥ ] و Kەپلەر-٢٠ ئێف، [ ٦ ] لە دەورى خولانەوەيێك سون-ليكە ئەستێرە، Kەپلەر-٢٠. [ ٧ ] [ ٨ ] [ ٩ ]ێك ٢٠١٢ خوێندن، شى كردنەوە هێزى راكێشاني[ زەوي]ى [ميكرۆلەنسينگ] زانيارى، خەملاندن تێكڕايێكى بەلايەنى كەم ١.٦ هەسارە دەبەستن بۆ هەر ئەستێرە لە ڕێى كاكێشان. [ ١٠ ] دەوروبەر يەك لە پێنج سون-ليكە [ بى ] ئەستێرە بير دەكرێنەوە كەيێك يرته-سيزەدن نەبێت [ سى ] هەسارە لەى دەست دەدات بۆ نيشتەجێ.
 
== مێژوو ==
زياتر زانيارى: مێژووى ئەستێرەناسى، پێناسەى هەسارە، و هێڵى كاتى ئەستێرەناسيى سيستەمى خۆرى
 
رێنديشەنى مۆدێلێكى گەردوونناسيى پابەندە بە لێوە [كۆسمۆگراپهيا]ى چاپ كرد، ئانتوەپ، ١٥٣٩
 
بيرۆكەى هەسارە گەشەيان كردووە بەسەر مێژووى، لێوە ڕووناكيى خوداى پەروەر دگارى كلتورى كۆن بۆ شتى گيهانيى تەمەنى زانستى.
 
چەمكەكە فراوانى كردووە تا جيهان نەك تەنها سيستەمى خۆرى بخاتە ناو، بەڵام لە سەدان ديكە [ئەكستراسۆلار] سيستەم.ەكە پێچ و پەنا خۆيى لە پێناسە كردنى هەسارە زۆر مشتومڕى زانستى بەرەويان بردووە.
 
ەكە پێنج هەسارەى كلاسيكى، بوون بەرچاو بۆ چاوى ڕووت، زانرابوو لەوەتەى كاتى دێرين و كاريگەريێكى گرنگيان هەيانبووە لەسەر ئەفسانەزانى، گەردوونناسيى ئايينى، و ئەستێرەناسيى دێرين. لە كاتى دێرين، ئەستێرەناس تێبينييان كرد چەند ڕووناكيى مسۆگەر جولان لە ئاسمان، بەپێچەوانەيەكە " ئەستێرە "ى چاك كردەوە، كە شوێنێكى ڕێژەييى نەگۆڕى هێشتەوە لە ئاسمان.
 
يۆنانيى دێرين بەناوى ئەم ڕووناكيانە [πλάνητες] [ἀστέρες] (پلانēتەس ئاستەرەس، " ئەستێرە " دەگەڕێت) يان بەسادەيى [πλανῆται] ([پلانēتاي]، " وۆندەرەز ")، [ ١٢ ] لێوە كە ئەمڕۆى وشە " هەسارە " وەر گيرا. [ ١٣ ] [ ١٤ ] [ ١٥ ] لە يۆنانى دێرين، چين، بابل، و لەڕاستيدا هەموو ژيارى پرە-مۆدەرن،هۆكان بۆ ئەم دەرك پێكردنە بوو كە ئەستێرە و هەسارە دەر كەوتن تا بخولێنەوە دەوروبەر زەوى هەر ڕۆژ [ ١٨ ] وەكە واديارە دەرك پێكردنى بيرتيژى كە زەوى پتەو و جێگير بوو و كە ئەو هەستبزوێن نەبوو بەڵام لە حەسانەوە.
 
====== بابل ======
وتارى سەرەكى: ئەستێرەناسيى بابلى
 
يەكەم ژيار ناسراو كە بيردۆزێكى فرمانيى هەسارەكانێت هەبێت بابليەكان بوون، ئەوەى كە ژيان لە وڵاتى نێوان دوو ڕووبار لە يەكەم و دووەم مەلێنيە پێش زايين. كۆنترين نووسينى ئەستێرەناسيى پەيوەندى هەيە بە هەسارەكان دەژيێت حەبى ڤينۆسى بابليى [ئاميسادوقا]ە،ێك ٧ ته-سنتورى وێنەى پێش زايينى ليستەيێكى تێبينيى جوولەكانى هەسارەكە ڤينۆس، ئەوە لەوانەيە ئەوەندە زوو بەروار هە دەبێت هەروەك دووەم هەزار ساڵ پێش زايين. [ ١٩ ] [ ئێم يوو ئێل ]. [ ئەى پى ئاى ئێن ] جووتێكى حەبى نووسينى مێخيە لێوەكە بەروار هە دەبن ٧ ەم سەدە پێش زايين ئەوە جوولەكانى خۆرەكە پلان دا دەنێت، مانگ، و هەسارە بەسەر كۆرسى ساڵ.ئەستێرەناسى بابلى هەروەها بناغەكانى دا دەنێن چى لەوانەيە سەرئەنجام ئەستێرەوانيى ڕۆژئاوا بێت. [ ٢١ ]ەكە [ئەنوما] ئەنليلى ئانو، نوسراو لەكاتى ماوەى نەۆ-اسيريان لەكە ٧ ەم سەدە پێش زايين، [ ٢٢ ] ليستەيێكى نيشانە و پەيوەنديەكانيان دەگرێتەوە لەگەڵ دياردەى گەردوونيى جۆراوجۆر هەروەك جوولەكانى هەسارەكان. [ ٢٣ ] [ ٢٤ ] ڤينۆس،عەتارد ئەستێرەيە، و هەسارەى دەرەوە مارس، جوپيتەر، و ساتورن (هەسارە) هەموو ديارى كرا لەلايەن ئەستێرەناسى بابلى. ئەمانە لەوانەيەكە تەنها بمێننەوە هەسارە دەزانن هەتا داهێنانى تەليسكۆپ لە كاتى هاوچەرخى زوو. [ ٢٥ ]
 
==== ئەستێرەناسيى پێشگره‌ به‌ واتايى:- يۆنانى-ڕۆمانى ====
هەروەها ببينە: ئەستێرەناسيى يۆنانىيۆنانيى دێرين سەرەتا هاوپێچيان نەكرد هەروەك زۆر بايەخ بۆ هەسارەكان هەروەك بابليەكان. فيساگۆريەكان، لەكە ٦ ەم و ٥ ەم سەدە پێش زايين دەر دەكەوێت كەيانى خۆ بيردۆزى پەيوەندى هەيە بە هەسارەكانى سەربەخۆى دەر كەوتووە، كە زەوى بريتى بووى لە، خۆر، مانگ،و هەسارە دەخولێنەوە دەوروبەر " ئاگرێكى ناوەندى " لە بنكەى گەردوون. پيثاگۆرەس يان پارمەنيدەس دەڵێرێن كە يەكەم بووربێن تا ئەستێرەى ئێوارە ديارى بكرێن (هەسپەرۆس) و ئەستێرەى بەيانى (پهۆسپهۆرۆس) هەروەك يەك وەكە هەمان (جۆرە پەپولەيەكە، نامە گۆڕينەوەى يۆنانى بۆ لاتين ڤينۆس). [ ٢٦ ] لەكە ٣ سەدەى رد پێش زايين، ئاريستارچوسى سێيمۆس سيستەمێكى هەليۆسنتريكيان پێشنيار كرد، بەگوێرەى كە زەوى و هەسارەكان خولايانەوە دەوروبەر خۆر. سيستەمى پابەندە بە زاڵ مايەوە هەتا شۆڕشى زانستى.
 
لەلايەنەكە ١ سەدەى شەقام پێش زايين، لەكاتى ماوەى هێلەنيستيك، يۆنانيەكان دەستيان پێ كردبوو تايانى خۆ بەرنامەى بيركارانە دەر بكەون بۆ پێشبينى كردنى شوێنەكانى هەسارەكان. ئەم بەرنامانە، كە لەسەر بنەماى ئەندازە بوون نەك بيركاريەكەى بابليەكان، لەوانەيە سەرئەنجام خۆر گيران بابليەكانى بيردۆز لە ئاڵۆزى و گشتگيرى،و حيساب بۆ زۆربەى بزووتنەوەى ئەستێرەناسى لە زەويەوە تێبينييان كرد لەگەڵ چاوى ڕووت. ئەم بيردۆزانە لەوانەيە بگەن بە پڕترين دەربڕينيان لە [ئالماگەست] دەنووسێت لەلايەن تۆلەمى لەكە ٢ سەدەى ند لەوكاتەوە. ئەوەندە تەواو زاڵبوونى تۆلەميى مۆدێل بوو كە ئەو هەموو كارى پێشوو شوێنى دەگرێتەوە لەسەر ئەستێرەناسى و نووسينى ئەستێرەناسيى كۆتاى پێهاتووى مايەوە لە جيهانى ڕۆژئاوا بۆ ١٣ سەدە.بۆ يۆنانيەكان و رەومەنز حەوت هەبوو هەسارە دەزانێت، هەر وادەزانێت كە زەوى دەورە بدات بەگوێرەى ياساى تێكەڵ پلان دا نێراو لەلايەن تۆلەمى. ئەوان بوون، لە زياد كردنى فەرمان لە زەويەوە (لە فەرمانى تۆلەمى): مانگ، عەتارد ئەستێرەيە، ڤينۆس، خۆر، مارس، جوپيتەر، و ساتورن (هەسارە).
 
== سەرچاوە ==