پەشێویی دەروونی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب ناوی نوێ
No edit summary
تاگ: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد
ھێڵی ١:
{| class="wikitable"
|-
! دەقی سەردێڕ !! دەقی سەردێڕ !! دەقی سەردێڕ !! دەقی سەردێڕ !! دەقی سەردێڕ !! دەقی سەردێڕ !! دەقی سەردێڕ
|-
| نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە
|-
| نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە
|-
| نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە
|-
| نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە
|-
| نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە
|-
| نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە
|-
| نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە
|-
| نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە || نموونە
|}
{{Infobox disease
| Image = Gautier - Salpetriere.JPG
Line ٤ ⟶ ٢٤:
| ICD10 = {{ICD10|F||}}
| MeshID = D001523
 
 
 
 
ڕێژەى(12%) ى هەموو هەرزەکارێک، تا تەمەنى 18 ساڵى خەمۆکى هەیە، (20%) ى هەموو هەرزەکاران لە ئەڵمانیا بەلایەنى کەمەوە جارێک تووشى خەمۆکى دەبن، هەروەها بەلایەنى کەمەوە یەک منداڵ لە پۆلێکدا لە قوتابخانە خەمۆکى هەیە. لە ئەڵمانیا نەخۆشى خەمۆکى بڵاوترین نەخۆشى تێکچوونى دەروونییە.
 
نیوەى هەموو هەرزەکارێک، کە نەخۆشى خەمۆکیان هەیە دەرناکەون، چونکە باوکان و دایکان هەستى پێناکەن یان بە گرنگى نازانن.
 
خەمۆکى سوک تا ئاستى زۆر بەرز و تێکچوونى دەروونى بەشێکى گەورەى نەخۆشى دەروونین لەلاى منداڵان و هەرزەکاران لە جیهاندا، نەخۆشى خەمۆکى لاى منداڵ و لە تەمەنى زووەوە دەست پێدەکات، ئەگەرى هەیە ببێت بە نەخۆشى درێژخایەن و ئەمەش کاردەکاتە سەر گەشەى دەروونى و کۆمەڵایەتى منداڵەکە، لەبەر ئەوە زوو زانینى خەمۆکى لاى منداڵ گرنگە، چونکە خەمۆکى نەخۆشیەکە دەتوانرێت چارەسەر بکرێت.
 
 
نیشانەکانى خەمۆکى لاى منداڵ بەگشتى:
 
زۆرجار تەنها نیشانەکانى بەبوونى بێتاقەتى و بێ ئارەزوویى، بێ هیوایى، نەبوونى هاندەر دەرناکەوێت، بەڵکو لە گەڵیدا بوونى نیشانەى جەستەیى ڕوو دەدات ئەویش کە لەناویدا توڕەیى و دڕندەیى شاردراوەتەوە، ئەمانەش هەمووى پەیوەندى بەتەمەنى منداڵەکەوە هەیە، ئاسان نیە هەڵسەنگاندنى بارى خەمۆکى لاى هەرزەکار، چونکە هەندێک جار لاى ئەوان هەست و هەڵچوون بەرزى و دروست دەبێت کە پەیوەستە بە قوناغەکەیانەوە کە تیایدان.
 
 
نیشانەکانى خەمۆکى لەلاى منداڵى 1 تا 3 ساڵى:
 
1. زۆر گریان و بێتاقەتى.
 
2. تێکچوونى دەموچاو.
 
3. زوو توڕەبوون.
 
4. تێکچوونى خواردن.
 
5. تێکچوونى خەوتن ، یان زۆر خەوتن.
 
6. زۆر بەدواى دایک و باوکەوەن و ناتوانن بەتەنیا بن.
 
7. پەنجە مژین، لەش جوڵانەوە، یارى کردن بە ئەندامى زاوزێ.
 
8. بەشدارى نەکردن و دوورە پەرێزییان لە یارى دا،یان تێکدانى یاریەکان و نەبوونى ئارەزوویان بۆ یارى کردن.
 
 
منداڵێک خەمۆکى هەبێت گەشەى دوا دەکەوێت، و درەنگ فێرى قسەکردن دەبێت، گەشەیان لە بوارى هەستیارى دا بەهێواشى دەبێت.
 
 
 
نیشانەکانى خەمۆکى لەلاى منداڵى تەمەن 3-6 ساڵى:
 
1. بوونى دەموچاوێکى تێکچوو، یا تووڕە.
 
2. کەمى جوڵاندنى ماسولکەکەنى دەموچاو و نەبوونى جوڵەى دەرەوە.
 
3. زوو هەڵچوون و ترساندن.
 
4. نەتوانینى دەربڕینى پێکەنین و خۆشى. (پێکەنین و شادییان پێوە دیارنییە،
 
یان هەر دەرى نابڕن)
 
5. بەشدارى نەکردن لە چالاکى و نەبوونى هاندەر.
 
6. نائارامى لەناوەوە دا و زوو هەڵچوون، نەتوانینى دروست کردنى پەیوەندى.
 
7. ڕەفتارى شەڕانگێزى لەناخیاندا بوونى زۆرە.
 
8. تێکچوونى کاتەکانى خەو و خواردن.
 
 
لەم تەمەنەدا نیشانەى نەخۆشى خەمۆکى گەورەى تیادا دروست دەبێت کە تیایدا وا هەست دەکات منداڵانى تر ئەویان خۆش ناوێت.
 
 
نیشانەکانى خەمۆکى لاى منداڵى تەمەن 6-12 ساڵى:
 
1. باسکردنى دڵتەنگى خۆى بەبەردەوامى.
 
2. بیرنەکردنەوە.
 
3. بوونى کێشەى تەرکیز (چڕبوونەوە)،
 
4. تێکچوونى بیرهاتنەوە.
 
5. تێکچوونى بارى خوێندنى لە قوتابخانە.
 
6. بوونى ترسى لە ئایندە.(لە ئایندە دەترسێت)
 
7. زۆر هەست بەتاوان کردن،
 
8. ڕەخنە لەخۆگرتن.
 
9. کێشەى جوڵە.
 
10. نەبوونى ئارەزووى خواردن.
 
11. تێکچوونى خەوتن.
 
12. بیرکردنەوە لە خۆکوشتن.
 
 
لەم تەمەنەدا منداڵ نیشانەى خەمۆکى زۆر بە ئاشکرا تیادا دەردەکەوێت ، بەڵام هەست بە بێتاقەتى و بێ هیوایى و ترس دەکات.
 
 
نیشانەکانى خەمۆکى لەلاى منداڵى تەمەن 13-18 ساڵى:
 
ڕ. دیاردەى جەستەیى:
 
- بوونى ئازارى سەرئێشە و جەستە.
 
- کەم بوونەوەى کێش.
 
- تێکچوونى خەوتن، زۆر حەز کردن لە خەوتن.
 
ب. دیاردەى دەروونى:
 
- نەبوونى متمانە بەخۆ.
 
- ترس، بێتاقەتى، تێکچوون و کەمى تەرکیز.
 
- تێکچوون لە ئەنجامدانى ئەرکەکاندا.
 
- گەشەنەکردنى هەستى کۆمەڵایەتى.
 
- دوورەپەرێز وەستان و تێکەڵ نەبوون.
 
- هەوڵدانى خۆکوشتن.(هەندێک جار هەوڵى خۆکوشتن دەدەن)
 
 
ڕادەى خەمۆکى لەم قۆناغەدا لە هەردوو ڕەگەز وەکو یەکن بەڵام لە قۆناغى هەرزەکارى کچ زیاترە وەک لە کوڕ، کە تیایدا بێتاقەتى، زوو هەڵچوون، دوورەپەرێزى، بێهاندەرى، ناڕەزایى بوون لە دنیادا دەردەکەوێت، لەم قۆناغەدا قورسە جیاوازى بکرێت لە نێوان نیشانەى خەمۆکى و نیشانەى گەشەى هەرزەکارى.
 
 
هەندێک نیشانەى تێکچوونى دەروونى:
 
1. تێکچوونى هەستى ترس.
 
2. فرە جوڵەیى.
 
 
 
چۆنیەتى دیاریکردنى نەخۆشى خەمۆکى لە منداڵ و هارزەکار:
 
ناسینى نەخۆشى خەمۆکى زۆر گرنگە بۆ یەکەم هەنگاوى زاڵ بوون بەسەریدا، بەڵام چۆن دەردەکەوێت بۆمان لە کاتى ڕەفتارى ئاساییدا، ئەمەش گەر نیشانەکانى چەند هەفتەیەک و چەند مانگێک بینرا بەبێ ئەوەى گۆڕانى تیادا بێت، لەم کاتەدا بە نائاسایى دەبینرێت، کەلە دیاردەیەکى کاتى دەردەچێت لەم بارەدا خەمۆکى دروست بووە.
 
دەبێت لەگەڵ منداڵ دەربارەى ڕەفتارەکەیان قسە بکەن کاتێک گومان بکرێت نەخۆشى خەمۆکى دروست بووە و دەبێت یارمەتى لەلایەن پسپۆڕى دەروونى وەربگیرێت.
 
گەر باوکان ئەم نیشانانەیان لەلاى منداڵەکەیان بینى دەبێت خێرا یارمەتى لە پسپۆڕى دەروونى وەربگرن بۆنموونە:
 
 
- نەبوونى ئارەزوو و نا چالاکى لە کاردا.
 
- خراپ بوونى لە قوتابخانە.
 
- گۆڕینى لە کێش و جەستە.(تێکچوونى کێش و لەش و لارى).
 
- هەڵاتن لە ماڵەوە.
 
- ئاڵودەبوون بە مادەى هۆشبەر.
 
- دوورە پەرێزى لە خێزان و هاوڕێ.
 
 
زوو زانین و هەستپێکردنى نەخۆشى خەمۆکى لەلاى منداڵ و هەرزەکار زۆر گرنگە بۆ نەهێشتنى بارە قورسەکەى.، دەبێت ئەوە بزانین هۆکارى خەمۆکى لاى منداڵ دەروونى و هەروەها بارى دەمارگیرى لە دروست بوونى نەخۆشیەکە بەشدارن، زوو زانینى گرنگە چونکە نەخۆشیەکە کاریگەرى هەیە لەسەر دروست کردنى بارى کەسایەتى منداڵەکە، هەروەها بوونى هۆکارى بایۆلۆجى (جینات) دەتوانن بارەکە خراپتر بکەن، بۆ نموونە گەر باوان خەمۆکییان هەبوو ئەوا ڕێژەى تووشبوونى خەمۆکى لاى منداڵەکانیان زیاترە.
 
 
 
هۆکارەکانى دروست بوونى خەمۆکى لە منداڵ و هەرزەکار:
 
 
١. هۆکارى ڕاستەوخۆ:
 
بۆ نموونە لە کاتى جیابوونەوەى دایک و باوک لەگەلڕ یەکتر، یان دروست بوونى دەست درێژى سێکسى، یان عاشق بوون، دەرنەچوون لە بوارى خوێندن، سەرکردنەسەر، هەندێک جار هۆکارە بۆ دروست بوونى خەمۆکى هەموو پێکهاتەى دەمارى کە دەمارە مێشکى کەسەکە دەگرێتەوە.
 
هەندێک منداڵ تواناى ئەوەیان نیە هەندێک ڕووداو هەرس بکەن( کارى لەسەر بکەن)، نەبوونى تواناى زاڵ بوون بەسەریدا.
 
هەندێک هۆکارى خۆپاراستن هەیە، کە یارمەتى منداڵ دەدەن بۆ زاڵ بوون بەسەر بارەکەدا، هۆکارى گرنگ بریتیە لە پەیوەندى لەناو خێزاندا، هاوڕێى باش، متمانە بەخۆبوون، تواناى چارەسەرى ململانێ، گەشبینى، دەبێت باوان بزانن هۆکارەکان جۆراوجۆرن لە دروست بوونى نەخۆشى خەمۆکیدا بەپێى جۆرى کەسایەتیى منداڵەکە.
 
 
 
٢. هۆکارى ناڕاستەوخۆ:
 
 
ڕ. ژینگەى دروست کەرى خەمۆکى:
 
خراپى پەروەردەیى خێزان دەبێتە هۆى پشت گوێ خستنى منداڵ، کەم زانین، نازدارى، ئەمانە هەمووى دەبێتە هۆى دڵتەنگى و نەهاتنەدى خواستەکانى منداڵ، هەروەها منداڵ فێرناکرێت چۆن مامەڵە لەگەڵ دڵتەنگى یان شکست هێنان بکات، کاریگەرى لەسەر منداڵ لە بوارى کەم نرخاندنى خۆى بێ هیوایى و دوورەپەرێزى، و هیلاکى دروست دەکات.
 
بۆ ماوەیى بە ناراستەوخۆیى دەبێتە هۆى زوو دروست بوونى خەمۆکى ، زۆر خراپە بۆ منداڵ هەر لەزووەوە هەست بەوە بکات ناتوانێت کاربکاتە سەر ژینگەکەى لە خێزاندا و ترسى لا دروست دەکات و ناچالاک دەبێت.
 
منداڵێک لە خێزانێکدا کە دایک یان باوک نەخۆشى دەروونى هەبێت، یان ئالودە بێت یان منداڵ بکرێت بەسەرچاوەى کێشەى ماڵ دەبێتەهۆى دروست کردنى مەرج بۆ دروست بوونى خەمۆکى لاى منداڵ.
 
جیابوونەوەى باوان، ئەمیش هۆیەکە کە منداڵ تووشى خەمۆکى دەبێت، هەروەها بەرزبوونەوەى مەرجى ژیان لە کۆمەڵگا، نەبوونى تۆڕى خێزانى چالاک وەک جاران، کە تیایدا بەهاى کۆمەڵگا و کلتورى کۆمەڵگا ڕوون بکرێتەوە، ئەمەش گرنگە لە تەمەنى بچوکى منداڵدا کە پشتى پێ ببەسترێت بۆ دروست کردنى کەسایەتى و بەرەنگاربوونەوەى بێ هیوایى و خەمۆکى . چونکە باوان گرنگن بۆ منداڵ، وەکو قەڵایەک بۆ پاراستنیان لە هەموو ژیانیاندا بەرامبەر ناڕەحەتى بۆ بەرەنگاربوونەوەى خەمۆکى.
 
 
ب. دوورەپەرێـزى کۆمەڵایەتـــى:
 
منداڵ زۆرجار باسى ئەوە دەکات، کە دڵى تەنگە کەس چارەى ناوێت، بوونى ترس لە تێکەڵ بوونى بە کەسى تر، ئەمەش دەبێتە هۆى دوورەپەرێزى کۆمەڵایەتى، کەمى تەرکیزکردن، کێشەى بیر هاتنەوە ، کەمى لێبوردەیى، خراپى لە ئەرکى قوتابخانەدا، ئەمەش دروست کردنى هەست بە کەمى لەلاى باوان دروست دەکات، منداڵی خەمۆکى هەست دەکەن لەناوەوە بەتاڵن گومانیان لەکەسایەتى خۆیان هەیە گۆڕانى هەستیان جارێک بەرز جارێک نزم لەپڕ هەڵچوون، هەوڵى تەنیا دەدەن و لە بیرکردنەوەش بیر لە خۆکوشتن دەکەنەوە.
 
لێرەدا گرانە جیابکرێتەوە لە قۆناغى هەرزەکارى، چونکە بەتەواوەتى بەهۆى گەشەوە کاریگەرى لە سەر ڕەفتارى هەرزەکار هەیە، هەندێک جار بەتەواوەتى جیاناکرێتەوە. فشارى قوتابخانە، شەڕ لەگەڵ باوان، ئاوارەبوون، جیابوونەوەى باوان.
 
لە ئەمەریکا بەهۆى پشکنینى خوێن دەتوانرێت ئەوە بزانرێت هەندێک جینات چالاک بوون، ئەوان بەنیشانەى خەمۆکى نیشانە دەکەن.
 
 
 
 
چارەسەرى خەمۆکى لاى منداڵ:
 
بەگشتى چارەسەرى خەمۆکى ناتوانرێت بخرێتە بەردەست، چونکە منداڵێک کەسایەتى جیاوازە لەگەڵ ئەوى تر، لەبەر ئەوە دەبێت چارەسەرى گونجاو بدۆزرێتەوە، لەگەڵ تەمەنەکەیدا بگونجێت ، گەشە و بارى ژیانى تایبەتى یان قوتابخانە و خێزانەکەى، هەندێک هەنگاو بۆ چارەسەرکردنى:
 
- یەکەم هەنگاو بریتییە لە بەدەستهێنانى زانیارى تەواو دەربارەى خەمۆکى لەلایەن باوکان و دایکانەوە.
 
- سەردانى پزیشکى پسپۆڕ بۆ وەرگرتنى دەرمان.
 
- دەبێت خێزان بەشدار بێت لە چارەسەرى منداڵەکە لە بوارى پەیوەندیەکانى منداڵەکە لەگەڵ خێزان و باوک و دایک و برا و خوشکدا باشتربکرێت و شى بکرێتەوە بۆ هەموو ئەندامانى خێزانەکەى، بۆ ئەوەى یارمەتى بدەن.
 
- دەبێت لەکاتى وەرگرتنى چارەسەرى دەروونى مامۆستایان و دادەى باخچە بۆ بەدەست هێنانى چارەسەرى کاریگەر بەشدار بن.
 
 
ناوەڕۆکى چارەسەرەکە دەبێت لەم بوارانەدا بێت:
 
کەمکردنەوەى فشارى شتە خراپەکان و زیادکردنى شتە باشەکان و چالاکیەکان.
 
بەرزکردنەوە و متمانە بەخۆبوون بەو توانایەى، کە هەیەتى و بەهێزکردنى کەسایەتى.
 
ڕاهێنانى تواناى کۆمەڵایەتى.
 
- فێرکردنى چارەسەرکردنى کێشەو ستراتیژیەکانى.
 
- پێزانین و کەمکردنەوەى بیرکردنەوەى خراپ.
 
- زیادکردنى بڕوا بەخۆبوون و خۆ بەرزنرخاندن.
 
- ڕاهێنان لە بوارى هەستى و کۆنترۆڵکردنى هەڵچووەکان.
 
- ئەگەر نەخۆشى خەمۆکیەکە زۆر گەورە بوو دەبێت لە نەخۆشخانە چارەسەرى بۆ بکرێت لەبەر ئەم هۆیانە:
 
- خەمۆکیەکى زۆرو تێکچوونى بارى دەروونى.
 
- هەوڵدان بۆ خۆکوشتن.
 
- خوێندنى قوتابخانە فەرامۆش بکات.
 
- تێکچوونى بارى خێزان بەهۆى منداڵەکەوە.
 
- نەبوونى چارەسەرى دەروونى لە دەرەوەى نەخۆشخانە.
 
 
دیاردەى هەوڵدان بۆ خۆکوشتن لەلاى منداڵ و هەرزەکار:
 
زۆرجار کەسى خەمۆک هەوڵى خۆکوشتن دەدات، منداڵ زۆر بەکەمى هەوڵى خۆکوشتن دەدەن، بەڵام لە دواى تەمەنى 15 ساڵیەوە ڕێژەى خۆکوشتنیان تیادا زیاد دەبێت، یەکێک لە هۆکارە سەرەکیەکان بەپێى ئامارى خۆکوشتن لەلاى هەرزەکار بریتیە لە خەمۆکى، کاریگەرى خەمۆکى بۆ خۆکوشتن لاى هەرزەکارى کچ دوو ئەوەندە بەرزترە وەک لەلاى کوڕ.
 
خۆکوشتن لاى هەرزەکار ڕوودەدات کاتێک، لەوەو پێشتر چەندجارێک هەوڵى خۆکوشتنى دابێت، دەبێت باسکردنى خۆکوشتن لاى هەرزەکار بە هەند وەربگیرێت. دەبێت منداڵەکە بەتەنیا بەجێ نەهێڵرێت بەتایبەتى دواى تەمەنى 15 ساڵى.
 
 
ئامۆژگارى بۆ باوان بۆ یارمەتیدانى منداڵى خەمۆک
 
پەیوەندییەکى خێزانى تۆکمە گرنگە بۆ منداڵ لەگەڵ تۆڕێکى کۆمەڵایەتى باش، کە ئارامى ببەخشێت بە منداڵ، کەوا تیایدا منداڵ متمانە بەخۆى دروست دەکات و لێبووردەیى دروست دەبێت، ئەمانەش گرنگن بۆ دژ وەستان بەرامبەر بە خەمۆکى، دەبێت منداڵ فێربکرێت هەموو خواستێک جێ بەجێ ناکرێت، تیایدا فێرى بەرەنگاربوونەوەى شکست و دروست بوونى نائومێدى دەبێت باوان، هەل بۆ منداڵ دروست بکەن بۆ سەرکەوتن و هاوسەنگ کردنى شکستەکانیان، ئەوان فێر دەبن کە چۆن هەڵەکانیان چارەسەر بکەن و متمانە بە خۆیان بکەن بۆ سەرکەوتن لە ئایندەدا.
 
 
دەبێت منداڵ هان بدرێت چالاک بێت، بۆ نموونە وەرزش یان ئیشى دەست یان وێنەکێشان، لەگەڵ باوان پێکەوە بتوانرێت کار لە سەر ترسى منداڵ بکرێت بۆ چارەسەر کردنى باشتر وایە باوان ترسى خۆیان نەگوێزنەوە بۆ منداڵەکانیان. هەندێک هەنگاو بۆ یارمەتى دانى منداڵى خەمۆکى لە خێزاندا:
 
1. چارەسەرکردنى پەیوەندى نێوان منداڵ و باوک و دایک، جوڵاندنى باوان بۆ پێویستیەکانى منداڵ.
 
2. بۆ منداڵى باخچە دەبێت بەهۆى چارەسەر لە شێوەى یاریدا بەکاربهێنرێت، کە بگونجێت لەگەڵ گەشەى بۆ چارەسەرکردنى کێشەکانى.
 
3. یارمەتى منداڵ بدرێت بۆ گۆڕینى بیرکردنەوەیان، بۆ نموونە "من هەرگیز ناتوانم، کەس منى خۆش ناوێت، هیچ شتێک نایەت بەدەستەوە" بۆ پۆزەتیڤ.
 
4. هەوڵدان بۆ دروست کردنى ئەرکێک کە تیایدا منداڵ بە ئاسانى سەرکەوتن بەدەست بهێنێت بۆ دروست کردنى هەستێکى پۆزەتیڤ و بەرەنگاربوونەوەى خەمۆکى.
 
●●●
 
 
 
|}}
'''پەشێویی دەروونی''' یان '''نەخۆشیی دەروونی''' بە کۆمەڵێک نەخۆشی دەگوترێ کە کار دەکاتە سەر [[ھزر]] و [[ڕەفتار]] ی نەخۆش و دەبێتە ھۆی ئازار و داماوی نەخۆش. ھۆکاری نەخۆشییە دەروونییەکان ڕوون نییە، بەڵام ئاشکرایە کە ھۆکارەکانی [[بۆماوەزانی|جینیتیک]]، [[سترێس]] و چۆنیەتی ڕووبەڕوو بوونەوەی کەس لەگەڵ دەوروبەری زۆر کاریگەرە. [[خەمۆکی]]، [[دڵەڕاوکێ]]، [[وەسواس]]، [[شێواوی دوو سەرە]] (بە کوردی شێتەوژیرە) و [[شیزۆفێرنی]] لە دیارترین نەخۆشییەکانی دەروونین.