برادۆست: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary تاگ: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد |
ب گەڕاندنەوەی دەستکارییەکانی Burhan br (لێدوان) بۆ دوایین پێداچوونەوەی Ibrahim aziz |
||
ھێڵی ١:
{{کۆلکە|هۆز}}
'''برادۆست''' ناوى هۆزو دوو دهڤهره، يهكيان له باشوورى كوردستان و سهر به پارێزگاى [[ههولێر]]ه و مهڵبهندهكهى [[سیدەکان]]ه. دهڤهرهكهى تر له [[ورمێ]] ([[پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا]])يه و به '''سۆما برادۆست''' دهناسرێت. هۆزى برادۆست كه له مێژووى كوردا خاوهن سهروهرى [[قهڵاى دمدم]]ن به گوێرهى شهرهفنامه : ميرانى برادؤست بة بنهچهك [[گۆران]]ن و له نهوهى خانهدانى '''مير بهدرى حسنوى بهرزيكانين'''<ref> شهرهفخانى بهدليسى ،شهرهفنامه، وهرگێردراوى كوردى،1972، كۆرى زانيارى كورد، ههژار، </ref> كه حوكمڕانى [[كرماشان]] و [[سنه]]و [[دينهوهر]]يان دهكرد له رۆژگارى زلهێزبوونى پادشايانى بوهێهى دهيلهم . له رۆژگارى دوايى مهغۆلهكان نازناوى خان به گهورهكاننيان دراوه كه ميرنشينێكى درێژخايهنيان له ورمێ و سيدهكان دامهزراندووه. شاعهباسى گهوره له ساڵى 1609 هێرشى كردوونهته سهر و له قهڵاى دمدم ميرى ناسراو به (خانى لهپزێڕين) بهرگرى كردووهو به پلان كوژراوه. به سهر هاتى خانى لهپزێرێن له كهلهپوورى زارهكى كورديدا شوێنى ديارى ههيه. ▼
'''برادۆست''' ناوى هۆزێکی گەورەی کوردە، کە بەسەر دووناوچەی سەرەکی دا دابەشبوون يهكيان له باشوورى كوردستان و سهر به پارێزگاى [[ههولێر]]ه و مهڵبهندهكهى ناوچەی [[سیدەکان]]ه، کە گەورەترین ناحیەی [[کوردستان]] و [[عێراق]]ە لە ڕووی ڕووبەرەوە.
دهڤهرهكهى تر له [[ورمێ]]، [[پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا]]یە و به '''سۆما برادۆست''' دهناسرێت و هەروەها هەردوو ناوچەی (مەرگەوەڕ و ترگەوەڕ) هەن لە بەشی کوردستانی ڕۆژهەڵات .
▲
شاعهباسى گهوره له ساڵى ۱٦۰۳ هێرشى كردوونهته سهر و له ''قهڵاى دمدم'' ميرى ناسراو به (خانى لهپزێڕين) بهرگرى كردووهو به پلان كوژراوه
. به سهر هاتى خانى لهپزێرێن له كهلهپوورى زارهكى كورديدا شوێنى ديارى ههيه.
دهسهڵاتى برادۆستهكان له ورمێ بهرهو كزبوون چوو، پاش راگواستن و ئاكنجى كردنى هۆزى توركمانى ئهفشار له لايهن شاعهباسهوه، زۆر له ميرهكانيان پهنايان برده بهر دهوڵهتى عوسمانى له پێناو گهراندنهوهى دهسهڵاتى پێشوويان<ref> مذكرات (مأمون بگ بن بيگه بگ ) وهرگێردراوى عهرهبى ، شكور مصطفى ، مطبعه المجتمع العلمى العراقى ، 1980</ref>.
دوامين ميرى برادۆستهكانى ورمێ [['''عهبدوڵابهگ بێنارى''']] بوو كه پێگهى ميرايهتى له قهڵاى بێنارى سهر سنوور بوو. له شهڕى بهرهنگار بوونهوهى لهشكرى رووس 1916 رۆڵى گرينگى ههبوو. پاش كوشتارى ئاشووريهكان و شهڕى
. كاتێك سمكۆ شكاك گهڕايهوه هۆزى برادۆست له ديوى سيدهكان بريتيه له چوار بهش: بهگزاده و پيرهسنى و رهوهندۆك و خواكوڕكى. پيرهسنى و خواكوڕكى دانيشتووى دێرينى ناوچهكهن. له رۆژگارى دواى [[جهنگى جيهانى يهكهم]] گهلێك له كوردى ئاوارهى شكاك و شهمدينان هاوڕێ لهگهڵ سمكۆى شكاك و سهيدتههاى شهمدينان له دهڤهرى سيدهكان دامهزران و ئێستا به مهاجر دهناسرێن. لۆلانيهكان بهشێكى گرينگى پێكهێنهرى برادۆستن و خانهقاى لۆلانيهكان كه له گوندى لۆلان بوو له سهر دهمى شێخ رهشيدى لۆلان درووستكرا.
لينكى پهيوهست به برادۆست:▼
مير مهحموود كه له گوندى مجێسهر دادهنيشت ميرى برادۆستهكانى سيدهكان بوو.
==ناوچەی برادۆست لە کوردستانی باشوور==
برادۆست خاوەنی ناوچەیەکی گرنگ و گەورە و ستڕاتیژین لە [[باشووری کوردستان]] کە بە ناحیەی [[سیدەکا]]ن دەناسرێت و دەکەوێتە سنوورێ نێودەوڵەتی ([[ئێران]]، [[عێراق]]، [[تورکیا]]) ناوچەکەش لەڕووی جوگرافیاوە دابەش دەبێت بۆ چوار ناوچەی جیاواز کە بریتین لە؛
* '''ناوچەی خواکوڕک''': کە بەشێکی هۆزی برادۆست تێیدا دەژین کە بە (خواکوڕکی)یەکان دەناسرێن.
* '''ناوچەی حەوزی سیدەکان''':بەشێکی ترن لە هۆزی برادۆست کە زۆرینەیان بە (پیرەسنی) دەناسرێن.
* '''[[دەشتی بەرازگر]]''': یەکێکی ترە لە چوار ناوچەکەی برادۆست کە ڕۆژەیەکی تایبەت لە برادۆستییەکان تێیدا دەژین.
*'''دەشتە هێرت''': کە زۆۆرترین لە ڕێژەی برادۆستەکان تێیدا دەژین کە زۆرینەیان بە (ڕەوەندۆک) ناسراون.
==مێژوو==
مێژووی بوونی هۆزی برادۆست دەگەڕێتەوە بۆ نزیکەی ۱٥۰۰ساڵ پێش زایین کە ئەویش بەهۆی بوونی شوێنەواری زۆۆر کۆن لەناوچەکە بەتایبەتی دۆزینەوەی (نووسینی سەر بەرد) کەبە (Rock Art) ناسراوە لەزمانی [[ئینگلیزی]]و ئەوجۆرە لە نووسینە بۆ ماوەیەکی زۆۆر پێش زایین دەگەڕێتەوە کەلە [[دەشتی بەرازگر]] دۆزراوەتە لەلایەن چەند شوێنەوەرناسێک و ئاماژەکردنی چەند دەست نووسێکە بە ناوچچەکانی (کێلە شین و تۆبزاوە) کە تێیاندا نووسینی بزماری دۆزراوتەوە.
وە یەکێکی تر لە سەلمێنراوانی کۆنی هۆزەکە بوونی [[چیای برادۆست]]ە، کەهەرچەندە دەکەوێتە دەرەوەی سنووری ناچەی برادۆست، بەڵام دوو ئەشکەوتی زۆۆر رنگ تێیدا هەڵکەوتوون کە ئاونیش هەردوو ئەشکەوتی (شاندەر و بێستوون)ن کە (مرۆڤی نیاندەرتاڵ) تێیاندا ژیاون کە شوێنەکە بە (الدور برادوست) ناسراوە.
==گرنگی ناوچەی برادۆست==
دوای دابەشبوونی [[کوردستان]] بە چوار بەشەوە، ناوچەی براۆست بووە شوێنێکی گرنگ و ستراتیژی، چونکە بووە سێگۆشەی نێودەوڵەتی لەنێوان ([[عێراق]]، [[ئێران]]، [[تورکیا]]) کە سێگۆشەکەش دەکەوێتە ناچەی خواکوڕک کە یەکێکە لە چوار ناوچەکەی برادۆست لە باشووری کوردستان.
هەر بەم هۆیەشەوە سەرەڕای نەبوونی هیچ دەروازەیەکی نێودەوڵەتی لە ناوچەکە بەڵام جموجوڵ و هاتووچۆکردن هەیە لەنێوان سەرسێک پارچەی کوردستان.
وەیەکێکی لە تایبەتمەندی بردادۆستەکەن سەرەڕای بوونی جموجۆڵی باشیش بەڵام هیچ مێوانخانەیەک یاخوود (هۆتێل و مۆتێل) نیە لەناوچەکە ئەویش خۆشەویستی هۆزەکە نیشاندەدات بەرامبەر بە مێوان.
==برادۆستەکان==
خەڵکی برادۆست یان برادۆستیەکان لەنێو هۆزانی دورووبەریاندا بە هۆزێکی باش و ڕێزدار ناسراون و هۆزەکە خاوەنی چەنیدینتایبەتمەندی خۆیەتی: وەکو شێوەزاری قسەکردنیان کە بادینیە بەڵام شێوەزارەکە ئاسانە بۆ خەڵی شێوەزاری سۆرانی. هەروەها چەند دەستور و تایبەتی تر هەن لەنێو هۆزەکە کە هۆزەکە لەوانی تر جیا دەکاتەوە ئەویش لەبەرکردنی جلیوبەرگی کوردی تایبەت کە (ڕان و بەرگوز) ناسراوە کە ئەویش لەلایەن بگزادەکانی هۆزەکە لەبەردەکرێن.
==جۆر==
هۆزی برادۆست بۆ دووجۆر دابەش دەکرێن کە یەکێکیان چینی '''ئاسایی''' کە ژمارەیان زۆرینەیە و بەشێوەیەکی ئاسایی ژیان بەسەردەبەن.
بەشەکەی تریان ناسراون بە '''بەگزادە'''کان و کە ژمارەیان کەمترە لە چینی ئاسایی، بەڵام بەدرێژایی مێژوو و لە کوردستانی ڕۆژهەڵات و کوردستانی باشوور "بەگزادەکان" فەرمان ڕەوایی ناچەکانی برادۆستان کزدووە و نوێنەر و فەرمانڕەو بوون.
==کەسایەتییەکانی برادۆست==
*[[شێخ ڕەشید لۆلانی]]
*[[خانی لەپ زێڕین]]
*[[کەریم خانی برادۆست]]
*[[سەلام کەریم خان]]
*[[عەبدوڵا بەگی بێنارێ]]
*[[کەریم بەحری برادۆستی]]
*[[حاجی محەمەد ڕەشید]]
*[[شێخ جەهانگیر]]
*[[ئاراس برادۆستی]].
* [[سیدەکان]]
* [[قهڵاى دمدم]]
* [[کێلەشین (کێل)|كێلهشين]]
* [[پارێزگاى ههولێر]]
==ژێدهر==
{{reflist}}
[[پۆل:ھۆزە کوردییەکان]]
[[پۆل:١٦٠٩]] [[پۆل:ھۆزەکانی کورد]]
==سەرچاوە==
[http://speda-tv.net/new/programs/entertainment/didar/15188 ڕێپۆرتاژێک تایبەت بە مێژووی برادۆست]
|