برادۆست: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary
تاگ: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد
ھێڵی ١:
'''برادۆست''' ناوى هۆزو دوو ده‌ڤه‌ره‌، يه‌كيان له‌ باشوورى كوردستان و سه‌ر به‌ پارێزگاى [[هه‌ولێر]]ه‌ و مه‌ڵبه‌نده‌كه‌ى [[سیدەکان]]ه‌. ده‌ڤه‌ره‌كه‌ى تر له‌ [[ورمێ]] ([[پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا]])يه‌ و به‌ '''سۆما برادۆست''' ده‌ناسرێت. هۆزى برادۆست كه‌ له‌ مێژووى كوردا خاوه‌ن سه‌روه‌رى [[قه‌ڵاى دمدم]]ن کەلەبه‌ گوێره‌ى [[شه‌ره‌فنامه‌]] باس: لەميرانى هۆزیبرادؤست برادۆستبة کراوەوبنه‌چه‌ك لە[[گۆران]]ن کتێبەکەداو برادۆستله‌ بەنه‌وه‌ى (ئیماڕاتی برادۆست)خانه‌دانى ناوبراون'''مير به‌درى حسنوى به‌رزيكانين'''<ref> شه‌ره‌فخانى به‌دليسى ،شه‌ره‌فنامه‌، وه‌رگێردراوى كوردى،1972، كۆرى زانيارى كورد، هه‌ژار، </ref> كه‌ حوكمڕانى [[كرماشان]] و [[سنه‌]]و [[دينه‌وه‌ر]]يان ده‌كرد له‌ رۆژگارى زلهێزبوونى پادشايانى بوه‌ێهى ده‌يله‌م . له‌ رۆژگارى دوايى مه‌غۆله‌كان نازناوى خان به‌ گه‌وره‌كاننيان دراوه‌ كه‌ ميرنشينێكى درێژخايه‌نيان له‌ ورمێ و سيده‌كان دامه‌زراندووه‌. شاعه‌باسى گه‌وره‌ له‌ ساڵى 1609 هێرشى كردوونه‌ته‌ سه‌ر و له‌ قه‌ڵاى دمدم ميرى ناسراو به‌ (خانى له‌پزێڕين) به‌رگرى كردووه‌و به‌ پلان كوژراوه‌. به‌ سه‌ر هاتى خانى له‌پزێرێن له‌ كه‌له‌پوورى زاره‌كى كورديدا شوێنى ديارى هه‌يه‌.
{{کۆلکە|هۆز}}
 
'''برادۆست''' ناوى هۆزێکی گەورەی کوردە‌، کە بەسەر دووناوچەی سەرەکی دا دابەشبوون يه‌كيان له‌ باشوورى كوردستان و سه‌ر به‌ پارێزگاى [[هه‌ولێر]]ه‌ و مه‌ڵبه‌نده‌كه‌ى ناوچەی [[سیدەکان]]ه‌، کە گەورەترین ناحیەی [[کوردستان]] و [[عێراق]]ە لە ڕووی ڕووبەرەوە.
ده‌ڤه‌ره‌كه‌ى تر له‌ [[ورمێ]]، [[پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا]]یە و به‌ '''سۆما برادۆست''' ده‌ناسرێت و هەروەها هەردوو ناوچەی (مەرگەوەڕ و ترگەوەڕ) هەن لە بەشی کوردستانی ڕۆژهەڵات .
هۆزى برادۆست كه‌ له‌ مێژووى كوردا خاوه‌ن سه‌روه‌رى [[قه‌ڵاى دمدم]]ن کەلە [[شه‌ره‌فنامه‌]] باس لە هۆزی برادۆست کراوەو لە کتێبەکەدا برادۆست بە (ئیماڕاتی برادۆست) ناوبراون <ref> شه‌ره‌فخانى به‌دليسى ،شه‌ره‌فنامه‌، وه‌رگێردراوى كوردى،1972، كۆرى زانيارى كورد، هه‌ژار، </ref> كه‌ حوكمڕانى [[كرماشان]] و [[سنه‌]]و [[دينه‌وه‌ر]]يان ده‌كرد له‌ رۆژگارى زلهێزبوونى پادشايانى بوه‌ێهى ده‌يله‌م . له‌ رۆژگارى دوايى مه‌غۆله‌كان نازناوى خان به‌ گه‌وره‌كاننيان دراوه‌ كه‌ ميرنشينێكى درێژخايه‌نيان له‌ ورمێ و سيده‌كان دامه‌زراندووه‌.
شاعه‌باسى گه‌وره‌ له‌ ساڵى ۱٦۰۳ هێرشى كردوونه‌ته‌ سه‌ر و له‌ ''قه‌ڵاى دمدم'' ميرى ناسراو به‌ (خانى له‌پزێڕين) به‌رگرى كردووه‌و به‌ پلان كوژراوه‌
. به‌ سه‌ر هاتى خانى له‌پزێرێن له‌ كه‌له‌پوورى زاره‌كى كورديدا شوێنى ديارى هه‌يه‌.
ده‌سه‌ڵاتى برادۆسته‌كان له‌ ورمێ به‌ره‌و كزبوون چوو، پاش راگواستن و ئاكنجى كردنى هۆزى توركمانى ئه‌فشار له‌ لايه‌ن شاعه‌باسه‌وه‌، زۆر له‌ ميره‌كانيان په‌نايان برده‌ به‌ر ده‌وڵه‌تى عوسمانى له‌ پێناو گه‌راندنه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاتى پێشوويان<ref> مذكرات (مأمون بگ بن بيگه‌ بگ ) وه‌رگێردراوى عه‌ره‌بى ، شكور مصطفى ، مطبعه‌ المجتمع العلمى العراقى ، 1980</ref>.
دوامين ميرى برادۆسته‌كانى ورمێ [['''عه‌بدوڵابه‌گ بێنارى''']] بوو كه‌ پێگه‌ى ميرايه‌تى له‌ قه‌ڵاى بێنارى سه‌ر سنوور بوو. له‌ شه‌ڕى به‌ره‌نگار بوونه‌وه‌ى له‌شكرى رووس 1916 رۆڵى گرينگى هه‌بوو. پاش كوشتارى ئاشووريه‌كان و شه‌ڕى به‌رده‌مامىبه‌رده‌وامى كوردو عه‌جه‌م ناچار پاش ساڵى 1920له گه‌ڵ سمكۆ و ده‌يان سه‌رناسى كوردى ئێران په‌ناى بۆ ديوى سيده‌كان بردوبرد کە ئەوسا لە ژێر هەژموونى ئینگلیز دابوو. كاتێك سمكۆ شكاك گه‌ڕايه‌وه‌ و له‌ شنۆ به‌ پلان تيرۆركرا ، عه‌وڵابه‌گى بێنارێ هه‌موو ئومێدێكى بڕا تا بگه‌ڕيته‌وه‌ سه‌ر زێدى خۆى و له‌ ده‌ورى 1940 له‌ سيده‌كان كۆچي دوايي كرد. <ref>فرهنگ دهخدا، فقره‌ برادوست[[سیدەکاhttp://www.loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail-5e7c1be8f86741169288603aa3fbe942-fa.html]</ref> نيشته‌جێ
هۆزى برادۆست له‌ ديوى سيده‌كان بريتيه‌ له‌ چوار به‌ش: به‌گزاده‌ و پيره‌سنى و ره‌وه‌ندۆك و خواكوڕكى. له‌ رۆژگارى دواى جه‌نگى جيهانى يه‌كه‌م گه‌لێك له‌ كوردى ئاواره‌ى شكاك و شه‌مدينان هاوڕێ له‌گه‌ڵ سمكۆى شكاك و سه‌يدته‌هاى شه‌مدينان هاتنە ده‌ڤه‌رى سيده‌كان و ئێستا به‌ مهاجر ده‌ناسرێن. بەگزادەکانى بەرازگر لە سەرتاى سەدەى بیستەمدا مەزنایەتى هۆزى برادۆستیان دەکرد.کە سیدەکان کرا بە ناحیە سەنگایی هێز لە ناو هۆزى برادۆست گۆڕرا گوندى لۆلان خانەقاى شێخ رەشید بوو بە به‌شێكى گرينگى پێكهێنه‌رى مێژووى هاوچەرخى برادۆست. مير مه‌حموودى خەلیفەش كه‌ له‌ گوندى مجێسه‌رى نزیک برادۆست دادەنیشت کرا بە ميرى برادۆسته‌كانى سيده‌كان و دواتر لە شەستەکانى سەدەى بیستەم کەریمخانى کوڕى جێى گرتەوە. کاتێک شێخى لۆلانیش کۆچى دووایى کرد خانەقا گوازراوە بۆ شارى هەولێر بەهۆى بارى شەڕو راگوێزانى دواى شۆرشى ئەیلوول.
. كاتێك سمكۆ شكاك گه‌ڕايه‌وه‌ له‌ شنۆ به‌ پلان تيرۆركرا ، عه‌وڵابه‌گى بێنارێ هه‌موو ئومێدێكى بڕا تا بگه‌ڕيته‌وه‌ سه‌ر زێدى خۆى و له‌ ده‌ورى 1940 له‌ سيده‌كان كۆچي دوايي كرد. <ref>فرهنگ دهخدا، فقره‌ برادوست[http://www.loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail-5e7c1be8f86741169288603aa3fbe942-fa.html]</ref> جگە لە شەڕەفنامە، هۆزی برادۆست لە چەندین کتێب و دەست نووسی جیاوازدا باس کراون کە مێژووەکەیان بۆ ماوەیەکی زۆۆر پێش ئێستا دەگەڕێتەوە، بۆ نموونە جگە لەوەی کە لە شەڕەفنامە باس لەبرادۆست کراوە لە کتێبی (تاریخ افشار) باس لە (بەگزادان)ی برادۆست دەکات کە چن فەرمانڕەوایی ناوچەی "سۆما"یان کردووە.
 
==لينكى په‌يوه‌ست به‌ برادۆست==:
هۆزى برادۆست له‌ ديوى سيده‌كان بريتيه‌ له‌ چوار به‌ش: به‌گزاده‌ و پيره‌سنى و ره‌وه‌ندۆك و خواكوڕكى. پيره‌سنى و خواكوڕكى دانيشتووى دێرينى ناوچه‌كه‌ن. له‌ رۆژگارى دواى [[جه‌نگى جيهانى يه‌كه‌م]] گه‌لێك له‌ كوردى ئاواره‌ى شكاك و شه‌مدينان هاوڕێ له‌گه‌ڵ سمكۆى شكاك و سه‌يدته‌هاى شه‌مدينان له‌ ده‌ڤه‌رى سيده‌كان دامه‌زران و ئێستا به‌ مهاجر ده‌ناسرێن. لۆلانيه‌كان به‌شێكى گرينگى پێكهێنه‌رى برادۆستن و خانه‌قاى لۆلانيه‌كان كه‌ له‌ گوندى لۆلان بوو له‌ سه‌ر ده‌مى شێخ ره‌شيدى لۆلان درووستكرا.
مير مه‌حموود كه‌ له‌ گوندى مجێسه‌ر داده‌نيشت ميرى برادۆسته‌كانى سيده‌كان بوو.
 
==ناوچەی برادۆست لە کوردستانی باشوور==
برادۆست خاوەنی ناوچەیەکی گرنگ و گەورە و ستڕاتیژین لە [[باشووری کوردستان]] کە بە ناحیەی [[سیدەکا]]ن دەناسرێت و دەکەوێتە سنوورێ نێودەوڵەتی ([[ئێران]]، [[عێراق]]، [[تورکیا]]) ناوچەکەش لەڕووی جوگرافیاوە دابەش دەبێت بۆ چوار ناوچەی جیاواز کە بریتین لە؛
* '''ناوچەی خواکوڕک''': کە بەشێکی هۆزی برادۆست تێیدا دەژین کە بە (خواکوڕکی)یەکان دەناسرێن.
 
* '''ناوچەی حەوزی سیدەکان''':بەشێکی ترن لە هۆزی برادۆست کە زۆرینەیان بە (پیرەسنی) دەناسرێن.
 
* '''[[دەشتی بەرازگر]]''': یەکێکی ترە لە چوار ناوچەکەی برادۆست کە ڕۆژەیەکی تایبەت لە برادۆستییەکان تێیدا دەژین.
 
*'''دەشتە هێرت''': کە زۆۆرترین لە ڕێژەی برادۆستەکان تێیدا دەژین کە زۆرینەیان بە (ڕەوەندۆک) ناسراون.
 
==مێژوو==
مێژووی بوونی هۆزی برادۆست دەگەڕێتەوە بۆ نزیکەی ۱٥۰۰ساڵ پێش زایین کە ئەویش بەهۆی بوونی شوێنەواری زۆۆر کۆن لەناوچەکە بەتایبەتی دۆزینەوەی (نووسینی سەر بەرد) کەبە (Rock Art) ناسراوە لەزمانی [[ئینگلیزی]]و ئەوجۆرە لە نووسینە بۆ ماوەیەکی زۆۆر پێش زایین دەگەڕێتەوە کەلە [[دەشتی بەرازگر]] دۆزراوەتە لەلایەن چەند شوێنەوەرناسێک و ئاماژەکردنی چەند دەست نووسێکە بە ناوچچەکانی (کێلە شین و تۆبزاوە) کە تێیاندا نووسینی بزماری دۆزراوتەوە.
وە یەکێکی تر لە سەلمێنراوانی کۆنی هۆزەکە بوونی [[چیای برادۆست]]ە، کەهەرچەندە دەکەوێتە دەرەوەی سنووری ناچەی برادۆست، بەڵام دوو ئەشکەوتی زۆۆر رنگ تێیدا هەڵکەوتوون کە ئاونیش هەردوو ئەشکەوتی (شاندەر و بێستوون)ن کە (مرۆڤی نیاندەرتاڵ) تێیاندا ژیاون کە شوێنەکە بە (الدور برادوست) ناسراوە.
 
==گرنگی ناوچەی برادۆست==
دوای دابەشبوونی [[کوردستان]] بە چوار بەشەوە، ناوچەی براۆست بووە شوێنێکی گرنگ و ستراتیژی، چونکە بووە سێگۆشەی نێودەوڵەتی لەنێوان ([[عێراق]]، [[ئێران]]، [[تورکیا]]) کە سێگۆشەکەش دەکەوێتە ناچەی خواکوڕک کە یەکێکە لە چوار ناوچەکەی برادۆست لە باشووری کوردستان.
هەر بەم هۆیەشەوە سەرەڕای نەبوونی هیچ دەروازەیەکی نێودەوڵەتی لە ناوچەکە بەڵام جموجوڵ و هاتووچۆکردن هەیە لەنێوان سەرسێک پارچەی کوردستان.
وەیەکێکی لە تایبەتمەندی بردادۆستەکەن سەرەڕای بوونی جموجۆڵی باشیش بەڵام هیچ مێوانخانەیەک یاخوود (هۆتێل و مۆتێل) نیە لەناوچەکە ئەویش خۆشەویستی هۆزەکە نیشاندەدات بەرامبەر بە مێوان.
 
==برادۆستەکان==
خەڵکی برادۆست یان برادۆستیەکان لەنێو هۆزانی دورووبەریاندا بە هۆزێکی باش و ڕێزدار ناسراون و هۆزەکە خاوەنی چەنیدینتایبەتمەندی خۆیەتی: وەکو شێوەزاری قسەکردنیان کە بادینیە بەڵام شێوەزارەکە ئاسانە بۆ خەڵی شێوەزاری سۆرانی. هەروەها چەند دەستور و تایبەتی تر هەن لەنێو هۆزەکە کە هۆزەکە لەوانی تر جیا دەکاتەوە ئەویش لەبەرکردنی جلیوبەرگی کوردی تایبەت کە (ڕان و بەرگوز) ناسراوە کە ئەویش لەلایەن بگزادەکانی هۆزەکە لەبەردەکرێن.
 
==جۆر==
هۆزی برادۆست بۆ دووجۆر دابەش دەکرێن کە یەکێکیان چینی '''ئاسایی''' کە ژمارەیان زۆرینەیە و بەشێوەیەکی ئاسایی ژیان بەسەردەبەن.
 
بەشەکەی تریان ناسراون بە '''بەگزادە'''کان و کە ژمارەیان کەمترە لە چینی ئاسایی، بەڵام بەدرێژایی مێژوو و لە کوردستانی ڕۆژهەڵات و کوردستانی باشوور "بەگزادەکان" فەرمان ڕەوایی ناچەکانی برادۆستان کزدووە و نوێنەر و فەرمانڕەو بوون.
 
==کەسایەتییەکانی برادۆست==
*[[شێخ ڕەشید لۆلانی]]
*[[خانی لەپ زێڕین]]
*[[کەریم خانی برادۆست]]
*[[سەلام کەریم خان]]
*[[عەبدوڵا بەگی بێنارێ]]
*[[کەریم بەحری برادۆستی]]
*[[حاجی محەمەد ڕەشید]]
*[[شێخ جەهانگیر]]
*[[ئاراس برادۆستی]].
 
==لينكى په‌يوه‌ست به‌ برادۆست==
* [[سیدەکان]]
* [[قه‌ڵاى دمدم]]
* [[کێلەشین (کێل)|كێله‌شين]]
* [[پارێزگاى هه‌ولێر]]
 
==ژێده‌ر==
 
{{reflist}}
[[پۆل:ھۆزە کوردییەکان]]
[[پۆل:١٦٠٩]] [[پۆل:ھۆزەکانی کورد]]
 
==سەرچاوە==
[http://speda-tv.net/new/programs/entertainment/didar/15188 ڕێپۆرتاژێک تایبەت بە مێژووی برادۆست]