دێژاڤوو: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary
تاگەکان: بەکارھێنانی نووسەی ناستاندارد دەستکاریی دیداری
تاگی خاوێنکردن ، چاکسازیی نووسە عەرەبییەکان، چاکسازیی خاڵبەندی، چاکسازیی ژمارەکان
ھێڵی ١:
{{خاوێنکردن}}
'''دێژاڤوو''' (بە[[فەڕەنسی]]: Déjà vu، ڕێک بەواتای "''پێشتر بینراوە''")، [[دیاردە]]ی هەستکردنێکی بەهێزە بەوەی کە ڕووداوێک یان ئەزموونێکی ئێستاکیی پێشتر بینراوە و ئەزموون کراوە لەڕابردوودا، ئیدی ئەگەر بەڕاستی ڕوویدا بێت یان نە.
 
==توێژینەوەی زانستی==
دەروونناس [[ئێدوارد برادفۆرد تیتچنەر]] لە کتێبەکەیدا بەناوی ''A Textbook of Psychology'' کەلە ١٩٢٨دا نووسیوییەتی، ڕوونی دەکاتەوە کە دێژاڤوو ڕوو دەدات کاتێک کەسێک کە لەچاوترووکانێکدا، یان بەلاچاو تەنێک یان بارودۆخێکی بینووە پێش ئەوەی کە [[مێشک]] تەواو بووبێت لە درووستکردنی تێگەیشتنێکی تەواو وشیارانەی ئەزموونەکە. ئەو "نیمچە تێگەیشتنە" دەبێـە هۆی دووستبوونی هەستی هەڵەی لەیەکچوون<ref>Titchener, E. B. (1928). A textbook of psychology. New York: Macmillan</ref>. توێژینەوەی زانستی ئەوە ڕەت دەکاتەوە کە دێژاڤوو "[[زانینی پێشینە]]" یان "[[پێشگوێی]]" بێت، بەڵکو وەک تێچکوونێک لە [[زەین]]دا لێکی دەداتەوە، کە وا دەکاتە هەلوومەرجێکێ جیاواز درووست ببێت کەتێیدا کەسێک هەست دەکات ئەزموونێک پێشتر موومارەسە کراوە<ref>The Meaning of Déjà Vu", Eli Marcovitz, M.D. (1952). Psychoanalytic Quarterly, vol. 21, pages: 481-489</ref><ref>The déjà vu experience, Alan S. Brown, Psychology Press, (2008), ISBN 0-203-48544-0, Introduction, page 1</ref>. ئەم ڕوونکردنەوەیە پاڵپشتکراوە بەو ڕاستییەی کە هەستی "وەبیرهێنانەوە" لەوکاتەدا گەلێک بەهێزە، بەڵام بارودۆخەکانی ئەزموونی "پێشوو" (کەی، لەکوێ، و چۆن ئەزموونی زووتر ڕوویدا) نادڵنیان یان باوەڕ وایە کە ئەستەم بێت.
"دێژاڤوو" به‌ شێوه‌یه‌كی‌ گشتی‌ واتە "پێشتر بینراو"، دێژاڤوو ووشه‌یه‌كی‌ فه‌ره‌نسیه‌ و به‌ مانای‌ شتێك دێت كه‌ پێشتر بیراوه‌، ئه‌وانه‌ی‌ ئه‌م حاڵه‌ته‌یان به‌سه‌ردا دێت به‌م جۆره‌ وه‌صفی‌ ده‌كه‌ن "واتا شتێك ئیستا له‌به‌ر چاوته‌ بۆ یه‌كه‌م جاره‌ ده‌یبینیت و دڵنیایت پێشتر ئه‌م شتانه‌ت نه‌بینیوه‌، به‌ڵام به‌ شێوه‌یه‌كی‌ نا ئاسایی و نه‌خوازراو وا هه‌ست ده‌كه‌یت ئاشنایه‌ له‌به‌ر چاوت و پێشتر بینیووته‌.
 
-----
بۆ نموونه‌ تۆ سه‌ردانی‌ ئینگلته‌را ده‌كه‌یت و له‌كاتی‌ سه‌ردانت به‌ناو شوێنه‌ مێژوویه‌كاندا بۆ یه‌كه‌م جار! له‌پڕدا ئه‌و هه‌سته‌ت بۆ درووست ده‌بێت كه‌ ئه‌م وێنانه‌ له‌به‌ر چاوت دووباره‌ن و جارێكی‌ تریش ئه‌م شوێنه‌ت دیووه‌ له‌و شوێنه‌ بوویت، به‌ڵام هه‌رچی‌ هه‌وڵ ئه‌ده‌یت ناتوانیت بزانیت دووای‌ ئه‌وه‌ چی ڕووده‌دات.
"دێژاڤوو" بە شێوەیەکی گشتی واتە "پێشتر بینراو"، دێژاڤوو ووشەیەکی فەرەنسیە و بە مانای شتێک دێت کە پێشتر بیراوە، ئەوانەی ئەم حاڵەتەیان بەسەردا دێت بەم جۆرە وەصفی دەکەن "واتا شتێک ئیستا لەبەر چاوتە بۆ یەکەم جارە دەیبینیت و دڵنیایت پێشتر ئەم شتانەت نەبینیوە، بەڵام بە شێوەیەکی نا ئاسایی و نەخوازراو وا ھەست دەکەیت ئاشنایە لەبەر چاوت و پێشتر بینیووتە.
 
بۆ نموونە تۆ سەردانی ئینگلتەرا دەکەیت و لەکاتی سەردانت بەناو شوێنە مێژوویەکاندا بۆ یەکەم جار! لەپڕدا ئەو ھەستەت بۆ درووست دەبێت کە ئەم وێنانە لەبەر چاوت دووبارەن و جارێکی تریش ئەم شوێنەت دیووە لەو شوێنە بوویت، بەڵام ھەرچی ھەوڵ ئەدەیت ناتوانیت بزانیت دووای ئەوە چی ڕوودەدات.
له‌گه‌ڵ ساته‌وه‌ختی‌ هه‌وڵدانت بۆ زانینی‌ وێنه‌ی‌ دوای‌ ئه‌وه‌ی‌ له‌به‌ر چاوته‌ دیارده‌كه‌ له‌ چاو وون ده‌بێت، یان له‌گه‌ڵ هه‌ندێك هاوڕێكانت له‌ نیوه‌ڕۆ خوانێكدا دانیشتوون و باسی بابه‌تێكی‌ سیاسی سه‌رده‌میانه‌ ده‌كه‌ن، له‌ پڕدا ئه‌و هه‌ستی‌ دووباره‌ بینینه‌ له‌ ناخت دا درووست ده‌بیت و وا هه‌ست ده‌كه‌یت كه‌ پێشتر هه‌مان كۆڕو هه‌مان جۆری‌ خواردن و بابه‌تی‌ سیاسی باسكراوه‌ له‌ نێوانتاندا و بۆ چه‌ند چركه‌یه‌ك ئه‌گه‌یته‌ ئه‌و بڕوایه‌ی‌ كه‌ ئه‌و دیدارو خوان و باسه‌ دووباره‌یه‌.
 
لەگەڵ ساتەوەختی ھەوڵدانت بۆ زانینی وێنەی دوای ئەوەی لەبەر چاوتە دیاردەکە لە چاو وون دەبێت، یان لەگەڵ ھەندێک ھاوڕێکانت لە نیوەڕۆ خوانێکدا دانیشتوون و باسی بابەتێکی سیاسی سەردەمیانە دەکەن، لە پڕدا ئەو ھەستی دووبارە بینینە لە ناخت دا درووست دەبیت و وا ھەست دەکەیت کە پێشتر ھەمان کۆڕو ھەمان جۆری خواردن و بابەتی سیاسی باسکراوە لە نێوانتاندا و بۆ چەند چرکەیەک ئەگەیتە ئەو بڕوایەی کە ئەو دیدارو خوان و باسە دووبارەیە.
دیارده‌ی‌ دێژاڤوو تا ڕاده‌یه‌كی‌ زۆر ئاڵۆزه‌ و چه‌ند بیروڕاو لێكدانه‌وه‌یه‌كی‌ جیاوازی‌ له‌سه‌ر ووتراوه‌،
 
دیاردەی دێژاڤوو تا ڕادەیەکی زۆر ئاڵۆزە و چەند بیروڕاو لێکدانەوەیەکی جیاوازی لەسەر ووتراوە،
(ئارپه‌ر فانكهاوسه‌ر) كه‌ توێژه‌رێكی‌ سویسراییه‌ پێشنیاری‌ ئه‌وه‌ی‌ كرد كه‌ له‌ هه‌موو حاڵه‌ته‌ "پێش وه‌خت هاتووه‌كان" به‌ ووردی‌ بكۆڵرێته‌وه‌ تا بتوانن دیارده‌ی‌ "بینینی‌ پێش وه‌خت" وه‌ك به‌شێك له‌و دیراسه‌یه‌ ڕوون بكرێته‌وه‌، واته‌ هه‌موو جیاوازیه‌ بچووك و وورده‌كان به‌ ته‌واوی‌ دیراسه‌ بكرێت.
 
(ئارپەر فانکھاوسەر) کە توێژەرێکی سویسراییە پێشنیاری ئەوەی کرد کە لە ھەموو حاڵەتە "پێش وەخت ھاتووەکان" بە ووردی بکۆڵرێتەوە تا بتوانن دیاردەی "بینینی پێش وەخت" وەک بەشێک لەو دیراسەیە ڕوون بکرێتەوە، واتە ھەموو جیاوازیە بچووک و ووردەکان بە تەواوی دیراسە بکرێت.
به‌ تێڕوانین له‌ پێشنیاره‌كه‌ی‌ فانكهاوسه‌ر له‌ دوو نموونه‌كه‌ی‌ سه‌ره‌وه‌ جگه‌ له‌ "دێژا ڤوو(" دیارده‌ی‌ "دێژا ڤیسێتێ" و دیارده‌ی‌ "دێژا ڤوكو") یش به‌دی‌ ده‌كرێت واته‌ "سه‌ردانكردنی‌ پێش وه‌خت و ئه‌زموون كردنی‌ پێش وه‌خت"
 
بە تێڕوانین لە پێشنیارەکەی فانکھاوسەر لە دوو نموونەکەی سەرەوە جگە لە "دێژا ڤوو(" دیاردەی "دێژا ڤیسێتێ" و دیاردەی "دێژا ڤوکو") یش بەدی دەکرێت واتە "سەردانکردنی پێش وەخت و ئەزموون کردنی پێش وەخت"
نزیكه‌ی‌ ٪70 ی‌ خه‌ڵكی‌ جیهان دیارده‌ی‌ "دێژا ڤوو"یان به‌سه‌رهاتووه‌ له‌ ناو ئه‌و ڕێژه‌یه‌شدا خه‌ڵكی‌ ته‌مه‌ن 15 بۆ 25 ساڵ زیاتر ئه‌و دیارده‌یان لا دووباره‌ ئه‌بیێته‌وه‌ دێژاڤوو به‌ نزیكه‌یی‌ په‌یوه‌ندی‌ به‌ شێوازێك له‌ "په‌ركه‌م"ی‌ كاتی‌ و دووباروه‌ هه‌یه‌، چوونكه‌ ئه‌و ماوه‌ی‌ تێدا ڕووده‌دات كورته‌ وه‌ك ئه‌وه‌ی‌ پێشتر له‌سه‌ر خه‌ڵكی‌ تاقی‌ كراوه‌ تۆمار كراوه‌.
 
نزیکەی ٪٧٠ ی خەڵکی جیھان دیاردەی "دێژا ڤوو"یان بەسەرھاتووە لە ناو ئەو ڕێژەیەشدا خەڵکی تەمەن ١٥ بۆ ٢٥ ساڵ زیاتر ئەو دیاردەیان لا دووبارە ئەبیێتەوە دێژاڤوو بە نزیکەیی پەیوەندی بە شێوازێک لە "پەرکەم"ی کاتی و دووباروە ھەیە، چوونکە ئەو ماوەی تێدا ڕوودەدات کورتە وەک ئەوەی پێشتر لەسەر خەڵکی تاقی کراوە تۆمار کراوە.
- به‌ پێی هه‌ندێك بیرووڕا دەڵێن په‌یوه‌ندی‌ به‌ (خه‌یاڵ ڕۆشتنی‌ كاتی‌ و دڵه‌ كووته‌ی‌ كاتی) یه‌وه‌ هه‌یه‌، به‌شێك له‌ خه‌ڵكی‌ به‌ده‌ست دڵه‌ كوته‌ و گرژبوونی‌ ماسولكه‌كانیانه‌وه‌ ده‌ناڵێنن، زۆربه‌ی‌ كاته‌كانی‌ ڕوودانی‌ دێژاڤوو له‌و دوو ساته‌دا ڕووده‌دات، له‌ یه‌كه‌م ساتی‌ ئه‌زموونكردنی‌ دیاده‌ی‌ "دێژاڤوو"ه‌وه‌ تا ئێستا به‌شێوه‌یه‌كی‌ گشتی‌ ئه‌وه‌نده‌ كاریگه‌ری‌ نه‌رێنی‌ له‌سه‌ر كه‌سه‌كه‌ درووست نه‌كردووه‌ یان له‌ بارێكدا جێی‌ نه‌هێشتوه‌، ‌كه پێویستی‌ به‌ چاره‌سه‌ری‌ پزیشكی‌ هه‌بیت.
 
- بە پێی ھەندێک بیرووڕا دەڵێن پەیوەندی بە (خەیاڵ ڕۆشتنی کاتی و دڵە کووتەی کاتی) یەوە ھەیە، بەشێک لە خەڵکی بەدەست دڵە کوتە و گرژبوونی ماسولکەکانیانەوە دەناڵێنن، زۆربەی کاتەکانی ڕوودانی دێژاڤوو لەو دوو ساتەدا ڕوودەدات، لە یەکەم ساتی ئەزموونکردنی دیادەی "دێژاڤوو"ەوە تا ئێستا بەشێوەیەکی گشتی ئەوەندە کاریگەری نەرێنی لەسەر کەسەکە درووست نەکردووە یان لە بارێکدا جێی نەھێشتوە، کە پێویستی بە چارەسەری پزیشکی ھەبیت.
- زۆر بارودۆخ ده‌ستنیشان كراوون كه‌ ده‌بنه‌ هۆكاری‌ ڕوودانی‌ دیارده‌ی‌ "بینیی‌ پێش وه‌خت" هه‌ندێك له‌ ده‌روون ناسان ده‌یگه‌ڕێننه‌وه‌ بۆ حه‌ز و ئاواتی‌ ئه‌و كه‌سانه‌ی‌ دیارده‌كه‌ تیایاندا ڕوو ده‌دات بۆ ئه‌و شته‌ی‌ له‌به‌ر چاویاندا دووباره‌ بووه‌ته‌وه‌، به‌ڵام ئه‌م بۆچوونه‌ تا ڕاده‌یه‌ك لاوازه‌ چونكه‌ هه‌ندێك جار حاڵه‌ته‌كه‌ كاره‌ساتباره‌ و كه‌سیش حه‌ز و ئاواتی‌ له‌ ڕووداوی‌ كاره‌ساتبار نیه‌.
 
- زۆر بارودۆخ دەستنیشان کراوون کە دەبنە ھۆکاری ڕوودانی دیاردەی "بینیی پێش وەخت" ھەندێک لە دەروون ناسان دەیگەڕێننەوە بۆ حەز و ئاواتی ئەو کەسانەی دیاردەکە تیایاندا ڕوو دەدات بۆ ئەو شتەی لەبەر چاویاندا دووبارە بووەتەوە، بەڵام ئەم بۆچوونە تا ڕادەیەک لاوازە چونکە ھەندێک جار حاڵەتەکە کارەساتبارە و کەسیش حەز و ئاواتی لە ڕووداوی کارەساتبار نیە.
- هه‌ندێكی‌ تر له‌ ده‌روون ناسان پێیان وایه‌ به‌ هه‌ڵه‌ پێكگه‌یشتنی‌ گه‌یه‌نه‌ره‌كانی‌ مێشكی‌ مرۆڤ ئه‌و حاڵه‌ته‌ درووست ده‌كات و وه‌ك هه‌ڵه‌یه‌ك له‌ نێوان ڕابردوو داهاتووی‌ ڕووداوه‌كاندا ده‌كه‌وێته‌ به‌رچاوی‌ كه‌سه‌كه‌,یاخود هەڵگرتنی زانیاریەکان لە (long-term memory,short -term memory)
 
- ھەندێکی تر لە دەروون ناسان پێیان وایە بە ھەڵە پێکگەیشتنی گەیەنەرەکانی مێشکی مرۆڤ ئەو حاڵەتە درووست دەکات و وەک ھەڵەیەک لە نێوان ڕابردوو داھاتووی ڕووداوەکاندا دەکەوێتەبەرچاوی کەسەکە، یاخود ھەڵگرتنی زانیاریەکان لە (long-term memory,short -term memory)
- وه‌ بیروڕایه‌كی‌ تریش هه‌یه‌ پێی وایه‌ كه‌ ئه‌م دیارده‌یه‌ له‌ ڕووداوه‌ ئه‌زموونكراوه‌كانه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ی‌ گرتووه‌و له‌ ئه‌نجامی‌ كه‌ڵه‌كه‌بوون (stress) و فشاری‌ بارودۆخه‌ جیاوازه‌كانه‌وه‌ ڕووده‌دات.
 
- وە بیروڕایەکی تریش ھەیە پێی وایە کە ئەم دیاردەیە لە ڕووداوە ئەزموونکراوەکانەوە سەرچاوەی گرتووەو لە ئەنجامی کەڵەکەبوون (stress) و فشاری بارودۆخە جیاوازەکانەوە ڕوودەدات.
- دوا بیرووڕا له‌سه‌ر بابه‌تی‌ دێژڤوو بیروڕایه‌كی‌ لاواز و دوور له‌ بنه‌ما زانستیه‌كانه‌ "به‌ پێی ڕێزبه‌ندیه‌كه‌ی‌" تاڕاده‌یه‌ك لاوازه‌ پێی وایه‌ كه‌ له‌ ناو مێشكی‌ مرۆڤدا داهاتوی تێدایه‌ وه‌ك چۆن ڕابردووی‌ ئه‌زمونكراوی‌ تیایه‌ له‌ ئه‌نجامی‌ پێكدادانی‌ هه‌ڵه‌ی‌ گه‌یه‌نه‌ره‌كانی‌ مێشك هه‌ندێك جار وێنه‌ و ڕووداوی‌ داهاتوو ده‌كه‌وێته‌ به‌ر چاومان.
 
- دوا بیرووڕا لەسەر بابەتی دێژڤوو بیروڕایەکی لاواز و دوور لە بنەما زانستیەکانە "بە پێی ڕێزبەندیەکەی‌" تاڕادەیەک لاوازە پێی وایە کە لە ناو مێشکی مرۆڤدا داھاتوی تێدایە وەک چۆن ڕابردووی ئەزمونکراوی تیایە لە ئەنجامی پێکدادانی ھەڵەی گەیەنەرەکانی مێشک ھەندێک جار وێنە و ڕووداوی داھاتوو دەکەوێتە بەر چاومان.
ئه‌وه‌ی‌ پرسیارانه‌ی‌ تێبینیمان كرد و وه‌ڵامه‌كانیمان ده‌ست نه‌كه‌وت ئه‌وه‌یه‌:
 
ئەوەی پرسیارانەی تێبینیمان کرد و وەڵامەکانیمان دەست نەکەوت ئەوەیە:
1- بۆچی‌ ئه‌و دیارده‌یه‌مان نه‌بینی‌ هه‌تا به‌ شێوه‌ كرداریه‌كه‌ی‌ سه‌ردانی‌ شوێنه‌كه‌مان نه‌كردبوو‌ یان له‌ گه‌ڵ هاوڕێكانماندا دانه‌نیشتبووین؟ بۆچی‌ ئه‌و ڕووداوانه‌مان نه‌ده‌هاته‌ پێش چاو؟ بۆچی‌ ئه‌بێت له‌گه‌ڵ كاتی‌ سه‌ردان و دانیشتنه‌كه‌دا ئه‌و دیارده‌یه‌ ڕووبدات؟
 
# بۆچی ئەو دیاردەیەمان نەبینی ھەتا بە شێوە کرداریەکەی سەردانی شوێنەکەمان نەکردبوو یان لە گەڵ ھاوڕێکانماندا دانەنیشتبووین؟ بۆچی ئەو ڕووداوانەمان نەدەھاتە پێش چاو؟ بۆچی ئەبێت لەگەڵ کاتی سەردان و دانیشتنەکەدا ئەو دیاردەیە ڕووبدات؟
 
# بۆچی ئێمە بیرمان نایەتەوە کەی ئەو شتەمان دیووە؟
 
2- بۆچی‌ ئێمه‌ بیرمان نایه‌ته‌وه‌ كه‌ی‌ ئه‌و شته‌مان دیووه‌؟
 
{{کۆڵکە}}
 
==سەرچاوەکان==