کۆردۆبا (ئیسپانیا): جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''کۆردوباکۆردۆبا '''، بە ئیسپانی '''Córdoba'''، یەکێک لە شارەکان وپایتەختی ناوچەی [[ئەندەلوس]] بووە لە باشوری [[ئیسپانیا]] وئەکەوێتە سەر ڕۆخەکانی ڕووباری دۆڵی گەورە، ژمارەی دانیشتوانی ئەگاتە نزیکەی ٣١٠،٠٠٠ کەس، ناوبانگی دەرچووە لە ڕۆژانی حوکمی ئیسلامی بۆ ئیسپانیا کاتێک پایتەختی [[دەوڵەتی ئەمەوی]] بووە لەوێ، لە دیارترین شوێنەکانی مزگەوتی کۆردوبایەکۆردۆبا یە.

[[پەڕگە:Cordoba, Spain location.png|thumb|250px|شوێنی کۆردوباکۆردۆبا ]]

=== کۆردوبایکۆردۆبا ی ڕۆمانی ===

کۆردوباکۆردۆبا دامەزراوە وەک جێگەیەکی ڕۆمانی لە باکوری ڕووباری وادی گەورە (ڕووباری بیتیسی کۆن) لە سەردەمی کۆماری ڕۆما ساڵی ٢٠٦ی پێش زاینی، پاشان بووە پایتەختی ولایەتی بیتیکا لە باشوری [[ئیسپانیا]] ھەر لە چوارچێوەی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانیدا، کۆردوباکۆردۆبا شارێکی ڕۆمانی بوو زیاتر لە حەوت سەدە، لەبەر ئەوە تاکو ئێستا ئاسەواری حوکمی ڕۆمانی ماوەتەوە تیایدا، دیارترینیان پەرستگەی ڕۆمانی و پردی ڕۆمانیە کە دۆڵی گەورە ئەبرێت، ھەروەھا ئارامگەیەکی ڕۆمانی ھەیە کە بەم دواییانە دۆزرایەوە، ھەروەھا لەو سەردەمانەدا لە کۆردوباکۆردۆبا فەیلەسوف سینیکا دەرکەوتووە.

لە دوای ڕوخانی دەوڵەتی ڕۆمانی لەسەر دەستی ھێرشە یەک لە دوای یەکەکانی ھۆزە جێرمانیەکان (بەڕابەڕە)، لە نیمچە دوورگەی ئیبیریاوە ھەندێک لە ھۆزەکانی وەک ڤانداڵ ھاتنە ناوچەکەوە، پاشان قوتە ڕۆژئاواییەکان ھاتنە ناویەوە کەفەرمانڕەوایی ھەموو دوورگەکەیان ئەکرد بە کۆردوباوە،کۆردۆبا وە، ھەتاکو گەیشتنی [[موسڵمان|موسڵمانان]] لە سەدەی ھەشتی زاینیدا، دوای ناکۆکی لەگەڵ ڕۆمە بیزەنتیەکان.

=== کۆردوبایکۆردۆبا ی ئیسلامی ===

موسڵمانانە [[دەوڵەتی ئەمەوی|ئەمەوییەکان]] فەتحی کۆردوبایانکۆردۆبا یان کرد لە سەردەمی خەلیفە وەلیدی کوڕی عەبدول مەلیک لە ساڵی ٧١٠ز لە سەر دەستی سەرکردە موغیس ڕۆمی، دوای ئەوەی کە بە ھێزەکانیەوە بەرەو ئیبریا ڕۆیشت کە موسڵمانان ناویان نابوو ([[ئەندەلوس]]) وپاشاکەیانی کوشت وئەمەوییەکان ئەندەلوسیان کرد بە ویلایەتێکی سەر بە مەغریب، ھەتاکو خەلیفە [[عومەری کوڕی عەبدول عەزیز]] ویلایەتی ئەندەلوسی خستە پاڵ پایتەختی ئەمەوی لە [[دیمەشق]] بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ، وئەمەوییەکان کۆردوبایانکۆردۆبا یان کردە بنکەیەک بۆ والیەکانیان لە ئەندەلوس وبەو شێوەیە مایەوە تاڕوخانی [[دەوڵەتی ئەمەوی]] لەسەر دەستی [[دەوڵەتی عەبباسی|عەباسیەکان]] ساڵی ٧٥٠ز.

کۆردوباکۆردۆبا بەرز بوویەوە بە ھاتنی ئەمیری ئەمەوی [[عەبدول ڕەحمان داخل]] بۆ [[ئەندەلوس]] کاتێک لە دەستی عەباسیەکان ھەڵھات، دەستی گرت بەسەر کاروبارەکان لە ئەندەلوسی ئیسلامیدا وکۆردوبایوکۆردۆبا ی کردە پایتەخت لە ساڵی ٧٥٦ز، کە ئەمەش سەرەتای سەردەمی زێڕینی کۆردوبایە،کۆردۆبا یە، و بووە پایتەختی ھەموو [[ئەندەلوس|ئەندەلوسی ئیسلامی]] وگرنگترین شار لە نیمچە دوورگەکەدا، ولە سەردەمی داخلدا ئیش کرا لەسەر مزگەوتی کۆردوبایکۆردۆبا ی گەورە کە ھەتا ئێستا ماوەتەوە لە شارەکەدا، وحوکم بەردەوام بوو بە دەستی ئەمەوییەکانەوە لە خێزانی عەبدول ڕەحمان داخل لەو ماوەیەدا.

[[دەوڵەتی ئەمەوی]] ڕووبەڕووی چەند شوڕشێک بوویەوە وفەرمانڕەواکانی بەڕێوەبردنی کاروبارەکانیان لە دەستدا، تا یەکێک لە حەفیدەکانی [[عەبدول ڕەحمان داخل]]، عەبدول ڕەحمانی سێیەم ناسراو بە ناسر بوو توانی توانی دەسەڵاتی ئەمەوییەکان بگەڕێنێتەوە وزۆربەی ئەندەلوس مل کەچ کات بۆ دەسەڵاتی خۆی لە کۆردوبا،کۆردۆبا ، ئەمەش لە سەدەی دەی زاینیدا بوو، و بەھێزیەکەی گەیشتە ئاستێک ناوی خۆی نا خەلیفەی موسڵمانان، بە پشت بەستن بەو باوەڕەی کە خێزانەکەی لەپێشترە بۆ خەلافەت تا [[دەوڵەتی عەبباسی|عەباسیەکان]]، وناسڕ حوکمەتەکەی گواستەوە بۆ شارێکی نوێ لە دووری چەند میلێکەوە لە کۆردوباکۆردۆبا ناوی زەھرا بوو، لەگەڵ ئەوەی کۆردوباکۆردۆبا ھەر بە شاری سەرەکی مایەوە لە وڵاتدا، لە دوای ڕووداوی ڕەبز شارەکە گەیشتە ئەوپەڕی سەربەرزی لەسەردەمی خەلیفە عەبدول ڕەحمان ناسر وکوڕەکەی (حەکەمی دووەم)دا، ودەوڵەتی کۆردوباکۆردۆبا لە گرنگترین دەوڵەتە ئەوروپیەکانی سەدەی دەیەم بووە، ھەروەک سەرچاوەیەک بوو بۆ زانست وڕۆشنبیری لە ئەوروپادا، وپایتەختێک لە پایتەختە ئەدەبی وڕۆشنبیریە ئیسلامی وعەرەبیەکان.

لە ساڵانی (١٠٢٠و ١٠٣٠)کان خەلافەت ڕوخا بە ھۆی شۆڕشی بەڕبەڕ وگەشەی مەلیکە تائیفیەکان کە دەوڵەتیان دابەش کرد بۆ ١٢ بەش، لەوانە، غەرناتە و ئیشبیلیە ومەڕیە وبلنسیە وتەڵتیڵە وسەرقستە وبەرازین وبەتڵیوس، وفەرمانڕەوا موسڵمانەکانی ئیشبیلیە وتەڵتیڵە بووە ناکۆکیان لەسەر کۆردوباکۆردۆبا تا جێگیر بوو لە دەستی پاشای ئیشبیلیە (موعتەمید کوڕی عیباد) ساڵی ١٠٧٨ز، کۆردوباکۆردۆبا پایەی پایتەختی دەوڵەتی لەدەستدا، وئەستێرەی ئیشبیلیە لە جیاتی کۆردوباکۆردۆبا بەرز بوویەوە.

نا جێگیری بارودۆخ و حوکم لەناو مەملوکە تائیفیەکان ولێدانی بەردەوام لە نێوانیاندا کردنی بە نێچیرێک بۆ مەسیحیەکانی باکور، ھەتا زانا و ڕاوێژکارانی [[مەغریب]] و [[ئەندەلوس]] فەتوایان دا بۆ (یوسف کوڕی تاشفین) سەرکردەی دەوڵەتی موڕابیتون لە مەغریب، کە ھەموو ئەندەلوسی وەرگرت لە دەستی مەملوکە تائیفیەکان و ھەموو وڵاتەکەی ڕێکخست بە کۆردوباوەکۆردۆبا وە لە ژێر شانشینی یوسف تاشفین لە مەغریب ئەمەش لە ساڵی ١٠٩١ز دا بوو.

دەوڵەتی موڕابیتون ڕووخا لەسەر دەستی بزوتنەوەیەکی ئیسلامی تر کە بزوتنەوەی موڕابیتون بوون، ھەموو کۆردوباکۆردۆبا وئەندەلوسی ئیسلامی بە گشتی کەوتە دەستیانەوە لە ناوەڕاستی سەدەی دوانزەدا، ومەوحیدون پایتەختی ئەندەلوسیان گەڕاندەوە کۆردوبا،کۆردۆبا ، وشتێکیان لە پایەکەی پێشتری بۆ گەڕاندەوە، بەڵام مەوحیدون زۆر نەمانەوە تا تێکشکان لە شەڕی عیقاب دا لە ساڵی ١٢١٢ز، بەمەش زۆربەی شارە ئیسلامیەکانی ئەندەلوس کەوتنە دەستی شانشینی قشتالەی مەسیحی، وکۆردوباوکۆردۆبا کەوت لە ساڵی ١٢٣٦ز لەسەر دەستی فێرناندۆی سێیەم دوای زیاتر لە پێنج سەدە لە حوکمی ئیسلامی بۆ شارەکە.

=== کۆردوبایکۆردۆبا ی ئیسپانی ===

کۆردوباکۆردۆبا بە خێرایی چۆڵکرا لە دانیشتووە موسڵمانەکانی، وپاشاکانی ئیسپان ڕێگەیان دا ئەوانەی کە ماونەتەوە لەسەر [[ئیسلام]] بمێننەوە دوای دەستگرتنیان بەسەر شارەکەدا، بە ھەمان شیوە بۆ موسڵمانەکانی تری [[ئەندەلوس]]، وکرێکار وئەندازیارە موسڵمانەکانیان بەکارھێنا لە داڕشتنی بینا وکۆشک وکەنیسەکانیان بە شێوازی ئەندەلوسی، بەڵام ئەمە زۆر بەردەوام نەبوو، و کەوتنە توند وتیژی لەگەڵیان وناچاریان ئەکردن ببن بە مەسیحی، و ھەمە جۆری ئازاردان وکوشتنیان لەگەڵ بەکار ئەھێنان بەشێوەیەک زۆربەیان ئەترسان موسڵمان بوونیان ئاشکرا بکەن تا نەکوژرێت تا ئیسپانیا بڕیاری دەرکردنی موسڵمانەکان ونەوەکانیانی دا لە وڵاتەکە بەھەمان شێوە یەھودیەکانیشیان دەرکرد، ئەمەش لە سەرەتای سەدەی حەڤدەدا بوو، وزەوی وخاکەکانیان دابەش کران بەسەر کۆچکردووە مەسیحیەکان لە باکورەوە وشارەکان دووبارە نیشتەجێکرانەوە وەک کۆردوباکۆردۆبا .

ھەتا ئێستا ئاسەواری ئیسلامی دێرین ناسراوە لە کۆردوبادا،کۆردۆبا دا، ھەروەک ئەو مزگەوتە گەورەیە ماوەتەوە کە لە ناوەندەکەیدا بنیاتنراوە، لەگەڵ ئەوەی کەنیسەیان کردەوە لە ناوجەرگەی مزگەوتەکە لە سەدەی شانزەدا، وئیستا مزگەوتەکە وەک کەنیسەیەکی کاسۆلیکی بەکاردێت، ویونیسکۆ ناوەندی شاری کۆردوبایکۆردۆبا ی (یان گەڕەکە دێرینەکەی کە مزگەوت وگەڕەکی یەھودی تیایە) کردووە بە یەکێک لە شوێنە ئاسەوارییە جیھانیەکان، لەگەڵ شاری زەھرای دەوری کۆردوباداکۆردۆبا دا.

باشوری [[ئیسپانیا]] (ئەندەلوسیا، وەک ئەوە ئیسپانیەکان ناویان ناوە) تێپەڕ بوو بە ماوەیەک لە دابەزینی ئاستی ئابوری وڕۆشنبیری بە بەراورد لەگەڵ شارەکانی تری ئیسپانیا، وئیشبیلیە گەشەی سەند لەسە حسابی کۆردوباکۆردۆبا بە ھۆی بەکارھێنانی وەک بەندەرێک کە ئیسپانیا ئەبەستێت بە جیھانی نوێوە، وناوچەکە بە گشتی لە ئێستادا لە ئاستێکی ئابوری زۆر باشدایە بە ھۆکاری چالاکبوونی گەشت وگوزار تیایدا. ودانیشتوانی کۆردوباکۆردۆبا ئێستا زیاتر لە سێ سەد ھەزار کەسە. وھەروەھا تاکە شاری ئیسپانیایە کە ھێشتا پارتی شیوعی ئیسپانی حوکمی ئەکات.

* گەڕەکی یەھودی لە کۆردوبا،کۆردۆبا ، بە ئیسپانی پێی ئەوترێت خودیریا یان (شوێنی یەھود)، لەگەڵ ئەوەی یەھودی لێدەرکراوە لە سەدەی حەڤدەوە.

* کۆشکی کۆردوبا،کۆردۆبا ، ئەو کۆشکەیە فەرمانڕەوا مەسیحیەکانی کۆردوباکۆردۆبا دروستیان کرد دوای ئەوەی دەستیان گرت بەسەر کۆشکی کۆردوبایکۆردۆبا ی دێریندا، ولەمەوە ڕێگەیان بە [[کریستۆڤەر کۆڵۆمبس]] دا ساڵی ١٤٩٢ز سەفەر بکات بۆ دۆزینەوەی ڕێگەیەکی نوێ بۆ ھند.

پەڕگە:Spain Andalusia Cordoba BW 2015-10-27 12-11-57.jpg|پردی ڕۆمانی لە کۆردوباکۆردۆبا

پەڕگە:Mezquita de Córdoba.jpg|مزگەوتی گەورە لە کۆردوباکۆردۆبا

پەڕگە:Alcazar Garden of Cordoba.jpg|باخچەی کۆشکی کۆردوباکۆردۆبا