کۆردۆبا (ئیسپانیا): جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
Picture in much higher resolution and better light - Spain Andalusia Cordoba BW 2015-10-27 12-11-37.jpg
ب پەرەپێدان
ھێڵی ١:
'''قوڕتوبەکۆردوبا'''، بە ئیسپانی '''Córdoba'''، یەکێک لە شارەکان وپایتەختی ناوچەی [[ئەندەلوس]] بووە لە باشوری [[ئیسپانیا]] وئەکەوێتە سەر ڕۆخەکانی ڕووباری دۆڵی گەورە، ژمارەی دانیشتوانی ئەگاتە نزیکەی ٣١٠،٠٠٠ کەس، ناوبانگی دەرچووە لە ڕۆژانی حوکمی ئیسلامی بۆ ئیسپانیا کاتێک پایتەختی [[دەوڵەتی ئەمەوی]] بووە لەوێ، لە دیارترین شوێنەکانی مزگەوتی قوڕتوبەیەکۆردوبایە.
[[پەڕگە:Cordoba, Spain location.png|thumb|250px|شوێنی قوڕتوبەکۆردوبا]]
== مێژوو ==
{{مێژووى ئەندەلوس}}
=== قوڕتوبەیکۆردوبای ڕۆمانی ===
[[پەڕگە:Río Guadalquivir Cordoba.jpg|thumb|200px|right|ڕووباری دۆڵی گەورە]]
قوڕتوبەکۆردوبا دامەزراوە وەک جێگەیەکی ڕۆمانی لە باکوری ڕووباری وادی گەورە (ڕووباری بیتیسی کۆن) لە سەردەمی کۆماری ڕۆما ساڵی ٢٠٦ی پێش زاینی، پاشان بووە پایتەختی ولایەتی بیتیکا لە باشوری [[ئیسپانیا]] ھەر لە چوارچێوەی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانیدا، قوڕتوبەکۆردوبا شارێکی ڕۆمانی بوو زیاتر لە حەوت سەدە، لەبەر ئەوە تاکو ئێستا ئاسەواری حوکمی ڕۆمانی ماوەتەوە تیایدا، دیارترینیان پەرستگەی ڕۆمانی و پردی ڕۆمانیە کە دۆڵی گەورە ئەبرێت، ھەروەھا ئارامگەیەکی ڕۆمانی ھەیە کە بەم دواییانە دۆزرایەوە، ھەروەھا لەو سەردەمانەدا لە قوڕتوبەکۆردوبا فەیلەسوف سینیکا دەرکەوتووە.
 
لە دوای ڕوخانی دەوڵەتی ڕۆمانی لەسەر دەستی ھێرشە یەک لە دوای یەکەکانی ھۆزە جێرمانیەکان (بەڕابەڕە)، لە نیمچە دوورگەی ئیبیریاوە ھەندێک لە ھۆزەکانی وەک ڤانداڵ ھاتنە ناوچەکەوە، پاشان قوتە ڕۆژئاواییەکان ھاتنە ناویەوە کەفەرمانڕەوایی ھەموو دوورگەکەیان ئەکرد بە قوڕتوبەوە،کۆردوباوە، ھەتاکو گەیشتنی [[موسڵمان|موسڵمانان]] لە سەدەی ھەشتی زاینیدا، دوای ناکۆکی لەگەڵ ڕۆمە بیزەنتیەکان.
=== قوڕتوبەیکۆردوبای ئیسلامی ===
==== سەردەمی والیەکان ====
موسڵمانانە [[دەوڵەتی ئەمەوی|ئەمەوییەکان]] فەتحی قوڕتوبەیانکۆردوبایان کرد لە سەردەمی خەلیفە وەلیدی کوڕی عەبدول مەلیک لە ساڵی ٧١٠ز لە سەر دەستی سەرکردە موغیس ڕۆمی، دوای ئەوەی کە بە ھێزەکانیەوە بەرەو ئیبریا ڕۆیشت کە موسڵمانان ناویان نابوو ([[ئەندەلوس]]) وپاشاکەیانی کوشت وئەمەوییەکان ئەندەلوسیان کرد بە ویلایەتێکی سەر بە مەغریب، ھەتاکو خەلیفە [[عومەری کوڕی عەبدول عەزیز]] ویلایەتی ئەندەلوسی خستە پاڵ پایتەختی ئەمەوی لە [[دیمەشق]] بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ، وئەمەوییەکان قوڕتوبەیانکۆردوبایان کردە بنکەیەک بۆ والیەکانیان لە ئەندەلوس وبەو شێوەیە مایەوە تاڕوخانی [[دەوڵەتی ئەمەوی]] لەسەر دەستی [[دەوڵەتی عەبباسی|عەباسیەکان]] ساڵی ٧٥٠ز.
==== سەردەمی ئەمەوی ====
قوڕتوبەکۆردوبا بەرز بوویەوە بە ھاتنی ئەمیری ئەمەوی [[عەبدول ڕەحمان داخل]] بۆ [[ئەندەلوس]] کاتێک لە دەستی عەباسیەکان ھەڵھات، دەستی گرت بەسەر کاروبارەکان لە ئەندەلوسی ئیسلامیدا وقوڕتوبەیوکۆردوبای کردە پایتەخت لە ساڵی ٧٥٦ز، کە ئەمەش سەرەتای سەردەمی زێڕینی قوڕتوبەیە،کۆردوبایە، و بووە پایتەختی ھەموو [[ئەندەلوس|ئەندەلوسی ئیسلامی]] وگرنگترین شار لە نیمچە دوورگەکەدا، ولە سەردەمی داخلدا ئیش کرا لەسەر مزگەوتی قوڕتوبەیکۆردوبای گەورە کە ھەتا ئێستا ماوەتەوە لە شارەکەدا، وحوکم بەردەوام بوو بە دەستی ئەمەوییەکانەوە لە خێزانی عەبدول ڕەحمان داخل لەو ماوەیەدا.
 
[[دەوڵەتی ئەمەوی]] ڕووبەڕووی چەند شوڕشێک بوویەوە وفەرمانڕەواکانی بەڕێوەبردنی کاروبارەکانیان لە دەستدا، تا یەکێک لە حەفیدەکانی [[عەبدول ڕەحمان داخل]]، عەبدول ڕەحمانی سێیەم ناسراو بە ناسر بوو توانی توانی دەسەڵاتی ئەمەوییەکان بگەڕێنێتەوە وزۆربەی ئەندەلوس مل کەچ کات بۆ دەسەڵاتی خۆی لە قوڕتوبە،کۆردوبا، ئەمەش لە سەدەی دەی زاینیدا بوو، و بەھێزیەکەی گەیشتە ئاستێک ناوی خۆی نا خەلیفەی موسڵمانان، بە پشت بەستن بەو باوەڕەی کە خێزانەکەی لەپێشترە بۆ خەلافەت تا [[دەوڵەتی عەبباسی|عەباسیەکان]]، وناسڕ حوکمەتەکەی گواستەوە بۆ شارێکی نوێ لە دووری چەند میلێکەوە لە قوڕتوبەکۆردوبا ناوی زەھرا بوو، لەگەڵ ئەوەی قوڕتوبەکۆردوبا ھەر بە شاری سەرەکی مایەوە لە وڵاتدا، لە دوای ڕووداوی ڕەبز شارەکە گەیشتە ئەوپەڕی سەربەرزی لەسەردەمی خەلیفە عەبدول ڕەحمان ناسر وکوڕەکەی (حەکەمی دووەم)دا، ودەوڵەتی قوڕتوبەکۆردوبا لە گرنگترین دەوڵەتە ئەوروپیەکانی سەدەی دەیەم بووە، ھەروەک سەرچاوەیەک بوو بۆ زانست وڕۆشنبیری لە ئەوروپادا، وپایتەختێک لە پایتەختە ئەدەبی وڕۆشنبیریە ئیسلامی وعەرەبیەکان.
==== سەردەمی مەلیکە تائیفیەکان وموڕابیتون ====
[[پەڕگە:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 15-35-15.jpg|thumb|250px|شاری ئیشبیلیە]]
لە ساڵانی (١٠٢٠و ١٠٣٠)کان خەلافەت ڕوخا بە ھۆی شۆڕشی بەڕبەڕ وگەشەی مەلیکە تائیفیەکان کە دەوڵەتیان دابەش کرد بۆ ١٢ بەش، لەوانە، غەرناتە و ئیشبیلیە ومەڕیە وبلنسیە وتەڵتیڵە وسەرقستە وبەرازین وبەتڵیوس، وفەرمانڕەوا موسڵمانەکانی ئیشبیلیە وتەڵتیڵە بووە ناکۆکیان لەسەر قوڕتوبەکۆردوبا تا جێگیر بوو لە دەستی پاشای ئیشبیلیە (موعتەمید کوڕی عیباد) ساڵی ١٠٧٨ز، قوڕتوبەکۆردوبا پایەی پایتەختی دەوڵەتی لەدەستدا، وئەستێرەی ئیشبیلیە لە جیاتی قوڕتوبەکۆردوبا بەرز بوویەوە.
 
نا جێگیری بارودۆخ و حوکم لەناو مەملوکە تائیفیەکان ولێدانی بەردەوام لە نێوانیاندا کردنی بە نێچیرێک بۆ مەسیحیەکانی باکور، ھەتا زانا و ڕاوێژکارانی [[مەغریب]] و [[ئەندەلوس]] فەتوایان دا بۆ (یوسف کوڕی تاشفین) سەرکردەی دەوڵەتی موڕابیتون لە مەغریب، کە ھەموو ئەندەلوسی وەرگرت لە دەستی مەملوکە تائیفیەکان و ھەموو وڵاتەکەی ڕێکخست بە قوڕتوبەوەکۆردوباوە لە ژێر شانشینی یوسف تاشفین لە مەغریب ئەمەش لە ساڵی ١٠٩١ز دا بوو.
==== سەردەمی مەوحیدون ====
[[پەڕگە:Battle of Las Navas de Tolosa.jpg|thumb|250px|شەڕی عیقاب ساڵی ١٢١٢ز]]
دەوڵەتی موڕابیتون ڕووخا لەسەر دەستی بزوتنەوەیەکی ئیسلامی تر کە بزوتنەوەی موڕابیتون بوون، ھەموو قوڕتوبەکۆردوبا وئەندەلوسی ئیسلامی بە گشتی کەوتە دەستیانەوە لە ناوەڕاستی سەدەی دوانزەدا، ومەوحیدون پایتەختی ئەندەلوسیان گەڕاندەوە قوڕتوبە،کۆردوبا، وشتێکیان لە پایەکەی پێشتری بۆ گەڕاندەوە، بەڵام مەوحیدون زۆر نەمانەوە تا تێکشکان لە شەڕی عیقاب دا لە ساڵی ١٢١٢ز، بەمەش زۆربەی شارە ئیسلامیەکانی ئەندەلوس کەوتنە دەستی شانشینی قشتالەی مەسیحی، وقوڕتوبەوکۆردوبا کەوت لە ساڵی ١٢٣٦ز لەسەر دەستی فێرناندۆی سێیەم دوای زیاتر لە پێنج سەدە لە حوکمی ئیسلامی بۆ شارەکە.
=== قوڕتوبەیکۆردوبای ئیسپانی ===
قوڕتوبەکۆردوبا بە خێرایی چۆڵکرا لە دانیشتووە موسڵمانەکانی، وپاشاکانی ئیسپان ڕێگەیان دا ئەوانەی کە ماونەتەوە لەسەر [[ئیسلام]] بمێننەوە دوای دەستگرتنیان بەسەر شارەکەدا، بە ھەمان شیوە بۆ موسڵمانەکانی تری [[ئەندەلوس]]، وکرێکار وئەندازیارە موسڵمانەکانیان بەکارھێنا لە داڕشتنی بینا وکۆشک وکەنیسەکانیان بە شێوازی ئەندەلوسی، بەڵام ئەمە زۆر بەردەوام نەبوو، و کەوتنە توند وتیژی لەگەڵیان وناچاریان ئەکردن ببن بە مەسیحی، و ھەمە جۆری ئازاردان وکوشتنیان لەگەڵ بەکار ئەھێنان بەشێوەیەک زۆربەیان ئەترسان موسڵمان بوونیان ئاشکرا بکەن تا نەکوژرێت تا ئیسپانیا بڕیاری دەرکردنی موسڵمانەکان ونەوەکانیانی دا لە وڵاتەکە بەھەمان شێوە یەھودیەکانیشیان دەرکرد، ئەمەش لە سەرەتای سەدەی حەڤدەدا بوو، وزەوی وخاکەکانیان دابەش کران بەسەر کۆچکردووە مەسیحیەکان لە باکورەوە وشارەکان دووبارە نیشتەجێکرانەوە وەک قوڕتوبەکۆردوبا.
 
ھەتا ئێستا ئاسەواری ئیسلامی دێرین ناسراوە لە قوڕتوبەدا،کۆردوبادا، ھەروەک ئەو مزگەوتە گەورەیە ماوەتەوە کە لە ناوەندەکەیدا بنیاتنراوە، لەگەڵ ئەوەی کەنیسەیان کردەوە لە ناوجەرگەی مزگەوتەکە لە سەدەی شانزەدا، وئیستا مزگەوتەکە وەک کەنیسەیەکی کاسۆلیکی بەکاردێت، ویونیسکۆ ناوەندی شاری قوڕتوبەیکۆردوبای (یان گەڕەکە دێرینەکەی کە مزگەوت وگەڕەکی یەھودی تیایە) کردووە بە یەکێک لە شوێنە ئاسەوارییە جیھانیەکان، لەگەڵ شاری زەھرای دەوری قوڕتوبەداکۆردوبادا.
 
باشوری [[ئیسپانیا]] (ئەندەلوسیا، وەک ئەوە ئیسپانیەکان ناویان ناوە) تێپەڕ بوو بە ماوەیەک لە دابەزینی ئاستی ئابوری وڕۆشنبیری بە بەراورد لەگەڵ شارەکانی تری ئیسپانیا، وئیشبیلیە گەشەی سەند لەسە حسابی قوڕتوبەکۆردوبا بە ھۆی بەکارھێنانی وەک بەندەرێک کە ئیسپانیا ئەبەستێت بە جیھانی نوێوە، وناوچەکە بە گشتی لە ئێستادا لە ئاستێکی ئابوری زۆر باشدایە بە ھۆکاری چالاکبوونی گەشت وگوزار تیایدا. ودانیشتوانی قوڕتوبەکۆردوبا ئێستا زیاتر لە سێ سەد ھەزار کەسە. وھەروەھا تاکە شاری ئیسپانیایە کە ھێشتا پارتی شیوعی ئیسپانی حوکمی ئەکات.
== ئاسەوارەکانی ==
* پردی ڕۆمانی، کە ڕووباری دۆلی گەورە ئەبڕێت، ونوێکرایەوە لەسەردەمی ئیسلامی و ھەتا ئەمڕۆ بەکاردێت.
ھێڵی ٣٨:
* پاشماوەی دیوارەکانی شارەکە و ھەندێک لە دەروازەکانی، بە تایبەت لای ڕۆژئاوایەوە
* ناعورە، ئەکەوێتە تەنیشت پردی ڕۆمانی
* گەڕەکی یەھودی لە قوڕتوبە،کۆردوبا، بە ئیسپانی پێی ئەوترێت خودیریا یان (شوێنی یەھود)، لەگەڵ ئەوەی یەھودی لێدەرکراوە لە سەدەی حەڤدەوە.
* کۆشکی قوڕتوبە،کۆردوبا، ئەو کۆشکەیە فەرمانڕەوا مەسیحیەکانی قوڕتوبەکۆردوبا دروستیان کرد دوای ئەوەی دەستیان گرت بەسەر کۆشکی قوڕتوبەیکۆردوبای دێریندا، ولەمەوە ڕێگەیان بە [[کریستۆڤەر کۆڵۆمبس]] دا ساڵی ١٤٩٢ز سەفەر بکات بۆ دۆزینەوەی ڕێگەیەکی نوێ بۆ ھند.
 
<div class="center"><gallery>
پەڕگە:Spain Andalusia Cordoba BW 2015-10-27 12-11-57.jpg|پردی ڕۆمانی لە قوڕتوبەکۆردوبا
پەڕگە:Mausoleoromano.jpg|ئارامگەی ڕۆمانی
پەڕگە:Mezquita de Córdoba.jpg|مزگەوتی گەورە لە قوڕتوبەکۆردوبا
پەڕگە:Alcazar Garden of Cordoba.jpg|باخچەی کۆشکی قوڕتوبەکۆردوبا
پەڕگە:Spain Andalusia Cordoba BW 2015-10-27 12-11-37.jpg|قەڵای کالاهورا
پەڕگە:West wall of the Synagogue of Córdoba.JPG|دیوارەکانی ڕۆژئاوا