ڕەخنەی ئەدەبی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
پەڕەیەک دروست کرا بە ''''رەخنەی ئەدەبی''' (بەئینگلیزیی: Literary criticism، بەعەرەبیی: نقد أدبي)، ل...'
 
ھێڵی ٣٦:
لەم ڕووەوە [[نووسەر]]ێکی رۆمانتیکی فەڕەنسی کە [[ئەلفرێد دی موسێ]]یە، دەڵێ: "''ئەوەی گرنگ بێت بەلای منەوە ئەوەیە کە گوێ نەدەمە ئەقڵ''"، ئەمە لە کاتێکدا کە [[بوالو]]ی رەخنەگری کلاسیکیی بوو وتوویەتی: "''هەمیشە بەدەنگ ئەقڵەوە بچۆ و لەوەوە یەکێتی بەرهەمەکانت بەدەست بهێنە''".
 
دیارترین رەخنەگری رێبازی رۆمانتیکی [[مەدام دی ستال]] و [[سانت بیڤ]] بوون، بەلای یەکەمیانەوە دەبێ دەقی ئەدەبی رەنگ پێدەرەوەی ژیانە کۆمەڵایەتی و خووڕەوشت و نەریتی کۆمەڵ بێت، بەلای دووەمیشیانەوە دەقی ئەدەبی رەنگ پێدەرەوەی هەست و سۆزی نووسەرە، هەر بۆیە دەبێت رەخنەش تیشک بخاتە سەر دەروونی نووسەر و ناخی نووسەرمان بۆ رۆشن بکاتەوە.
:دیارە کە ئەو پیوانە رەخنەییانەی کە لە رێبازی رۆمانتیکدا بۆ [[شیعری لیریکی]]-ویژدانی دەستیان دەدا کە دیارترین بەرهەمی رۆمانتیکەکان بووە و بابەتەکانیان بابەتی و کەسیی بوون بە پێچەوانەی بەرهەمی کلاسیکەکان کە [[تراژیدیا]] و [[کۆمیدیا]] بوون بە بابەتەکانییان مەوزوعیی بوون نەک خودیی و کەسیی، لە دوای رێبازی رۆمانتیکی کۆمەڵێک رێبازی تری ئەدەبیی سرەیان هەڵدا وەک رێبازی [[ریالیزم]]، [[پڕناسی]]، [[هێماگەری]]، [[فۆرمالیزم]] و هتد... لەپاڵ ئەم رێبازە ئەدەبیانەشدا چەند رێبازێکی رەخنەیی هاتنە کایەوە کە گرنگترینیان [[رێبازی شیکاری دەروونی]] و [[رێبازی مارکسی]] و [[رێبازی شێوەگەرایی]] یان بنیاتگەری بوون.
:بەگشتی رەخنەی نوێ لە ئەدەبی ئەوروپی سەدەی رابووردوودا پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت کە دەبێ پێوانە رەخنەیییەکان بابەتی بن و لە بازنەی تێڕوانینی کەسیی رەخنەگردا نەهێڵرێتەوە و راستەوخۆ لە سروشتی دەقی ئەدەبی خۆیەوە بەدەست بهێنرێن.
 
====رەخنەی رۆژهەڵاتیی (عەرەبی ئیسلامی)====
مەبەست لەو رێرەوە رەخنەییەیە کە سەرەتا لە [[ئەدەبی عەرەبی]]دا کراوەتەوە و پاشتر لەلایەن ئەدەبی میللەتە [[موسوڵمان|موسوڵمانەکان]]ی ترەوە فراوانتر و بەربڵاوتر کراوە و بووەتە تیۆرێکی رەخنەیی تایبەت بەو گەلانە، سەرەتای ئەم رێرەوە لە [[ئەدەبی عەرەبی سەردەمی جاهیلییەت]]ەوە دەست پێدەکات، ئەوەش کاتێ کە هۆزە عەرەبکان ساڵانە لە [[بازاڕی عوکاز]] لەنزیک [[مەککە]]وە کۆ دەبوونەوە و شاعیرانی هەر هۆزێک بەرهەمی خۆی بۆ شاعیرێکی گەورەی ئەو کاتە کە ناو [[نابغە ئەل زوبیانی]] بووە، خوێندۆتەوە، ئەویش وەک دادوەرێکی ئەدەبی و رەخنەگرێک راو بۆچوونی خۆی دەربارەی دەقەی شیعرییەکان خستۆتە روو، پێوانە رەخنەییەکانیش زیاتر هوونەری بوون و لەدەوری وشە و واتای جوان و گوونجاو و شیاو و شایستە سووڕاونەتەوە.
:پاش بڵاوبوونەوەی [[ئایینی ئیسلام]]، پێوانە رەخنەییەکان لە رێنماییەکانی ئایینی ئیسلامەوە بەدەست دەهێنران و لە روانگەی باوەڕی ئایینی شاعیرەوە لەدەقی رۆنراوە و داوا دەکرا کە شاعیران دەبێ "پەیامدار" بن و بەرهەمەکانیان لە خزمەتی کۆمەڵگا ئیسلامییەکەدا بێت.
:قۆناغێکی گرنگی ئەم رێرەوە رەخنەییە سەردەمی [[عەباسییەکان]] بووە کە بەهۆی تێکەڵاوبوونی رۆشنبیری گەلە موسوڵمانەکانەوە و بەهۆی ئاگادار بوون لە ئەدەب و رەخنەی یۆنانی بەتایبەتی "هوونەری شیعر" ەکەی [[ئەرستۆ]]، پێوانە رەخنەییەکان فراوانتر بوون و بەرەو بایەخدان بە لایەنی هوونەری براون و زۆرتر ئەو تێڕوانینە رەخنەییە پەیڕەوی کراوە کە بەلایەوە دەقی شیعری چنراوێکی زمانییە و دەبێ شاعیر بایەخ بەلایەنی جوانکاری دەقەکە بدات و لەو بوارەدا توانا و دەسەڵاتی هونەری خۆی پیشان بدات، لە[[سەدەی نۆزدە]] بەدواوە ئەو رێرەوە رەخنەییە بە سوود وەرگرتن لە رێبازە رەخنەییە ئەوروپییەکان گەشەش کردووە و ئاوێتەی رێبازە رەخنەییە جیهانییەکان بووە.